۴.۳.۱: سنڌي پهاڪن ۾ شبد شڪتي (لفظن جي سگھ):
جڏهن اسين ڪجھ ڳالهيون ٿا ته اُن ۾ اُچار ڪيل لفظن جي ذريعي اسان ڪنهن اَرٿ يا معنيٰ جو اظهار ڪريون ٿا. اُن مان صاف ظاهر آهي ته ٻوليءَ يا ڀاشا ۾ لفظ ۽ معنيٰ جو گڏ هئڻ تمام ضروري آهي. ادب ۾ ته شبد هين لفظ کان سواءِ معنيٰ ۽ ارٿ هين شبد (معنيٰ کان سواءِ لفظ) جو تصور ئي نه ٿعو ڪري سگهجي. ان ڪري ڪن عالمن ’ساهتيه‘ لفظ جي ويئتپتي (اشتقاق) ئي اِن ريت ڪئي آهي ته جنهن ۾ لفظ ۽ معنيٰ جي گڏ هئڻ جي حالت لازمي آهي. (سَهِتسيه ڀاون ساهتيم). ساهتيه ۾ ”ستيم شِوم ۽ سُندر“ جو سنگم آهي. اُهو هِتڪاري (فائديمند) آهي. اِن ڪري اُن کي ساهتيه چئجي ٿو. (س + هِت = فائديمند، هِت ڪار= ڪلياڻڪاري).
بيان ۾ پرِسنگ موجب لفظ جي معنيٰ بدلجي ويندي آهي. مثال طور ”ڌوٻي گڏھ تي ڪپڙن جي هڙ رکي نديءَ ڏانهن وڃي پيو.“ هن جملي ۾ ’گڏھ‘ لفظ هڪ خاص جانور جو عڪس اسان جي ڌيان تي آڻي ٿو. پر جڏهن اسين ڪنهن شرارتي ڇوڪري کي ڇينڀيندي چئون، ’گڏھ! هي ڇا ڪُيئه؟ آرسي ڀڃي ڇڏيئه“. ته هن جملي ۾ ’گڏھ‘ لفظ جو ملب کڻبو. بيوقوف، مورک.
ڀارتي ڪاويه شاستر (شاعريءَ جي علم) جي اُستادن معنيٰ جا ٽي قسم ٻڌايا آهن. اُن موجب هُنن لفطن جا به ٽي قسم مڃيا آهن. جنهن لائقي جي ڪري لفظ ڪنهن معنيٰ جو اظهار ڪن ٿا، اُن کي شبد شڪتي يا لفظ جي سگھ چئجي ٿو.
(1) اظهار (Expression):
هر هڪ لفظ جنهن طاقت ذريعي پنهنجي مکيه معنيٰ کي ظاهر ڪري ٿو، تنهن کي ’اڀڌا شڪتي‘ يا اظهار چئجي ٿو. اهڙي لفظ کي ”واچِڪ شبد“ ۽ اُن جي معنيٰ کي (Primary or liter meaning) چوندا آهن. جيئن ته، ڪتاب، وڻ، پکي، زال، مرد، گهوڙو، گڏھ، مينهن، گائون، وغيره لفطن جو اظهار ڪرڻ سان جنهن شيءِ پکيءَ، جانور شخص وغيره جو عڪس اسان جي دماغ ۾ پيدا ٿئي ٿو، اُهو اُن لفط جو ’واچيارٿ‘ يا اکري معنيٰ آهي. ڪهڙو لفط ڪهڙي معنيٰ جو اظهار لاءِ ڪتب اچي ٿو، اُهو اُن لساني سماج ۾ لوڪچار موجب مقرر ٿي ويو آهي.
(2) لڪشڻا يا ڏَسُ(Indication):
هر هڪ ٻوليءَ جي رواج موجب اُن ٻوليءَ جا گهڻيئي لفظ ٻي معنيٰ جي ڏسڻ لاءِ نمونا ٿي ويندا آهن. جيئن ته ”گڏھ“ لفظ بيان جي مفهوم موجب ’مورک، بيوقوف‘ معنيٰ به ٿئي ٿي. ”ٻگهلو“، ’ٻگھ پکي‘ کان سواءِ ’ٺڳ‘، ڌوکيباز، مڪار جي معنيٰ به ڏسي ٿو. مثال طور: ”هو اٿيئي ٻهگلو ڀڳتُ. هن کان سنڀالي وهنوار ڪجان“. هن جملي ۾ ’ٻگهلو‘ لفظ ’ٺڳ يا دوکيباز‘ مطلب طرف اشارو ڪري ٿو.
ڪو به لفظ جڏهن بيان ۾ پنهنجي لفظي معنيٰ بدران ٻي معنيٰ ڏسي ٿو، تڏهن لفظ جي جيڪا طاقت ڪم ڪري ٿي، اُن کي ’لڪشڻا شڪتي‘ (Power of indication) چئجي ٿو. اهڙي معنيٰ کي لڪشيارٿ (Metaphorical or secondary meaning) چئبو آهي. اِن قسم جي معنيٰ ڏسيندڙ لفظ کي ”لاڪشڻڪ شبد“ چئبو آهي.
(3) تجويز يا اشارو(Suggestion):
بيان ۾ ڪنهن ڳالھ جي حوالي ۾ جڏهن گهربل معنيٰ استعاري ذريعي نه ٿي ملي، تڏهن اُن تائين پهچڻ لاءِ لفظ جي جيڪا طاقت ڪم ڪري ٿي، ان کي وينجنا شَڪتي (Power of Suggestion) چئبو آهي. اهڙي معنيٰ کي ٽوڪ يا اشارتي معنيٰ (Suggested meaning) چوندا آهن ۽ اِن قسم جي معنيٰ ڏيندڙ لفظ کي ’اشارتي لفظ‘ (Suggesting word) چئبو آهي. مثال طور: ”هُن پنهنجي ٻانهن جي ٻل تي هيتري ترقي ڪئي آهي.“
هن جملي جي هڪ معنيٰ اِها آهي ته هُن شخص پنهنجي محنت ۽ عزم، طاقت سان هيتري ترقي ڪئي آهي، پر جيڪڏهن حوالي ۾ ڪنهن اهڙي ماڻهوءَ جو بيان آهن، جيڪو ڪنهن شاهوڪار گهر مان پرڻيو آهي ۽ پنهنجي ساهورن جي مدد سان هن ترقي ڪئي آهي ته پوءِ چوندڙ جو اشارو اُن جملي جي ٻئي گهربل مطلب ڏانهن ٿيندو. اُن حالت ۾ ’ٻانهن‘ جو مطلب ٿيندو. زال، پتني.
اُهو ضروري نه آهي ته جملي ۾ ڪنهن لفظ جي آڌار تي ئي وينگيارَٿَ (ٽوڪزني) حاصل ٿئي. ڪن حالتن ۾ ڳالهائڻ جو طريقو يا ڍنگ ۽ جنهن سان ڳالهائجي ٿو، اُن جي آڌار تي به ٻي معنيٰ طرف اشارو ٿيندو آهي. جيئن ته جڏهن ڪلاس ۾ ڪو ماستر مُشڪندي ڪنهن موڳي ڇوڪريءَ کي ٽوڪيندو چوي ٿو، ”تون ته امتحان ۾ ضرور پهريون نمبر ايندين.“ ته هتي جنهن کي چيو ويو آهي. اُن مان سمجهبو ته ماستر جو مطلب آهي- ”تون امتحان ۾ پاس به ٿي سگهندين، پر جي پاس ٿئين به ته پوين نمبرن ۾ هوندين.“
هڪ شخص ٻئي کي چيو، ”تنهنجي مُنهن مان شيطاني پيئي جهلڪا ڏئي.“ ٻيو شخص به حاضر جواب هو. هُن هڪدم اڳلي کي چيو، ”مون کي اِها خبر ڪا نه هُئي ته مُنهنجو منهن ڪا آرسي آهي.“ هن گفتگوءَ جو آنند تڏهن ملندو جڏهن اِن مان اِشاري طور ملندڙ گهربل مطلب کڻون، جيڪو هن ريت آهي- ”سچ پچُ ته شيطان تون ئي آهين. پنهنجي بدمعاشيءَ جو عڪس منهنجي صورت ۾ پيو پسين.“
اِن طرح ٽوڪزني جو گهڻو دارومدار بيان جي پرسنگ ۽ اُنهن جي حالتن تي به ٿئي ٿو، جن ۾ اُها ڳالھ چئي ويئي آهي.
چوڻيون جيڪي پنهنجي لفظي معنيٰ ۾ ڪتب اچن ٿيون، اُنهن ۾ ’اَڀڌا شڪتي‘ (اَڀڌا شڪتي: لفظ جي قوت.) ڪم ڪندي آهي. اُنهن ۾ سڌو سنواٽو بيان هوندو آهي، يا چئجي ته اُنهن ۾ اظهار جي خوبصورتي نه هوندي آهي. مثال طور: ترتُ دانُ، مهاپُڃُ، (برڪت، خيرات معنيٰ وڏو ثواب.)
- ڏُک بنا سُک ڪونهي.
- جهڙو ديس، تهڙو ويس.
- ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڍو وڏو چڀڙ مٺو.
ٻئي طرف ڏسجي ته پهاڪن ۾ اظهار جي خوبصورتي سمايل آهي. اُتي لڪشڻا (۲. لڪشڻا: Metaphor) يا وينجنا (ويَنجنا: Satire. فظ جي اُها طاقت جنهن جي رواجي معنيٰ جي بدران خاص مطلب نڪري.) ذريعي لفظي معنيٰ کي ڇڏي ٻيءَ گهربل معنيٰ کي ڏسين ٿا يا اُن طرف اِشارو ڪن ٿا. ڪجھ مثال ڏسو:
- هِيانءَ تتي کان کُڙي تتي چڱي.
(هن پهاڪي ۾ ”هِيانءَ تتي“ جو مطلب آهي ”اُهو ماڻهو جيڪو من ۾ دُکي پيو ٿئي.“ ٻئي طرف ’کُڙي تتي‘ جو مطلب آهي. ”پنڌ ڪري يا محنت ڪري ڪم کي پورو ڪرڻ.“ اِن طرح پهاڪي جي واڌو معنيٰ (secondary meaning) آهي- ٻيو ڪو اوهان کي نقصان پيو پهچائي، اُن ڪري دل ئي دل ۾ دُکي ٿيڻ کان بهتر آهي ته هڪ ڊوڙ ڪري اهڙي ڪوشش ڪجي جيئن خرابيءَ کي روڪي سگهجي.)
- لڄُن تان لک قُربان.
(پنهنجي گهر جي عورتن جي عزت بچائڻ لاءِ لکين رپيا به قربان ڪري ڇڏجن. هتي ’لج‘ لفظ جو اظهار (Expression) آهي. ’شرم، حياءُ ۽ اشارتاً ٻئي معنيٰ آهي ’عورت، زال‘.)
- عشق انڌو آهي.
(’عشق‘ لفظ جو لڪشيارٿ (ٻي معنيٰ) آهي. ’عاشق، عشق ڪندڙ‘. عاشق ڪو به آڳو پيڇو نه ٿو سوچي. هوُ جنهن تي فدا ٿئي ٿو اُن پٺيان انڌن وانگر گهمي ٿو ۽ کيس لوڪ- لڄ جي پرواھ نٿي ٿئي.)
- چلھُ تي سو دِل تي.
(هتي ’چلھ‘ جو لڪشيارٿ (ٻي معنيٰ) آهي گهر ۾ هڪ چلھ وٽ گڏجي کائيندڙ پيئندڙ. ’دِل‘ جي ٻي معنيٰ آهي يادگيري. مطلب ته جيڪي هڪ گهر ۾ گڏ رهن ٿا. پر ٻئي طرف پري رهندڙ وسري ويندا آهن.
جن پهاڪن ۾ فاعل، فعل وغيره ڏيکاريندڙ لفظن جو لوپُ (حذف) ٿي وڃي ٿو، اُتي گڻو ڪري استعاري يا اشاري سان اسان کي گهربل مطلبُ ملندو آهي. جيئن ته:
- هڻُ ڌيءَ کي ته سِکي نُڻهن.
(هتي ڪرم ’ڌڪُ/ طعنو‘ لفظ جو لوپُ (حذف ٿيل) آهي، جيڪو اشاري سان اسين سمجهون ٿا. گهرب مطلب آهي ته تون هڪ کي طعنو هڻُ يا ٽَوڪ ته ٻيو پنهنجو پاڻ اُن مان سبق سکي ويندو.)
- هاسي ڪَرهن جي ماسي.
(لک ڀوڳ ڪرڻ جهيڙي جي ڀيڻ آهي. اشاراتي معنيٰ آهي ته اسان کي ڪنهن به ڌارئي سان کِل ڀوڳ نه ڪرڻ گهرجي يا مٿس ٺٺولي نه ڪرڻ گهرجي. اِن سان جهيڙي ٿيڻ جو اِمڪان آهي.)
- هٿ جن جا هيئن پتڻ سي پهچن.
(ندي پار ڪري ٻئي ڪناري جي پتڻ تي اُهي پهچي سگهندا جن جا هٿ هيئن يعني کُليل، پئسي خرچڻ لاءِ تيار آهن.)
- سُورُ پوري ساٽيءَ کي ته ڏنڀجي گڏھُ.
(بدن ۾ سُور پيو ساٽيءَ کي يعني مڇيون وڪڻدڙ کي ته هُن ڏنڀ ڏياريا پنهنجي گڏھُ کي. اشارتي معنيٰ آهي ته هڪ جا ساڙ ٻئي مان ٿو ڪڍي.)
- نئين ڪُنوار نوَ ڏينهن، لٿي پٿي ڏھ ڏينهن.
(هتي نئين ڪنوار جيو وينگيارٿ (اشارتي معنيٰ) آهي ڪا به نئين شِءِ يا گهر ۾ آيل ڪو به نئون ماڻگهو. اُنهن جو قدر يا مانُ ٿورا ڏينهن ٿئي ٿو اُن کان پوءِ وري ٻين سمان اُن سان وهنوار ڪيو وڃي ٿو .)
اِن طرح لڪشڻا (پهرين معنيٰ) ۽ وينجنا (ٻي معنيٰ) شڪستيءَ ذريعي پهاڪن ۾ اظهار جي نرالائي اچي ٿي. اِن ڪري روزاني عام گفتگوءَ واري ٻوليءَ جي ڀيٽ ۾ پهاڪن جي ٻوليءَ ۾ خوبصورتي ۽ اثر به پيدا ٿئي ٿو.