۴.۲.۱۱ سنڌيءَ جي لهجن جا پهاڪا:
سنڌيءَ ۾ جدا جدا لهجا ڳالهايا وڃن ٿا، اُنهن مان وچولي سنڌيءَ جي ايتري قدر ارتقا ٿي ويئي، جو اُها تعليم ۽ ادب جي ميدان ۾ ڪتب اچي لڳي. انگريز سرڪار سنڌ تي ۱۸۴۳ع ۾ قبضو ڪرڻ کان پوءِ اِن علائقي جي انتظامي، سماجي ۽ ٻين ڳالهين بابت سڌرارا ڪرڻ شروع ڪيا. سنڌي ٻولي جدا جدا لپين ۾ لکي ويندي هئي، جن مان عربي سنڌي لپي ضروري سُڌارا ڪري، اُن کي پَڪي شڪل عطا ڪري، سرڪار اُن ۾ درسي ڪتاب ڇپائڻ شروع ڪيا. حڪومتي ڪاروبار ۾ به فارسيءَ جي جاءِ تي سنڌي ٻوليءَ ۾ لکپڙھ ڪرڻ کي همٿايو ويو. جئين ته درسي ڪتاب تيار ڪندڙ تعليمدارن گهڻو ڪري وچولي سنڌ ۽ ساهتي ايراضيءَ جا هئا. اِن ڪري وچولي سنڌيءَ کي ادبي درجو حاصل ٿي ويو، پر ٻين لهجن جو زباني طور ته لاڳيتو استعمال هلندو پيو اچي. چاهي اُنهن کي لکيل ادب ۾ جاءِ نه ملي سگهي آهي.
پهاڪا زباني روايت ذريعي مشهور ٿيا آهن. اِن ڪري اُنهن ۾ وچولي سنڌيءَ سان گڏ ٻين لهجن جا پهاڪا به اسان کي ملن ٿا. اُنهن ۾ خاص طور سرائڪي لهجي جا پهاڪا گهڻا آهن. اُتر سنڌ جي سرائيڪي لهجي ۾ صوفي درويش پنهنجو ڪلام به چيو آهي. اُن کان سواءِ ٿري (ڍاٽڪي) ۽ ڪڇي لهجن جا به گهڻي ئي پهاڪا سنڌ جي ٻين ايراضين ۾ مشهور ٿي ويا آهن. هتي سنڌ جي لهجن جي ڪجھ پهاڪن جا مثال پيش ڪجن ٿا:
(الف) سرائيڪي پهاڪا:
- ٻلي شير پڙهايا، ڦِر ٻلي ڪون کاوڻ آيا.
(ٻلي شينهن کي پڙهايو ته شينهن ڦري وري ٻليءَ کي کائڻ لاءِ آيو.)
- ماءُ ڄڻيسين ٻچڙي، ونڊ نه ڏيسين ڀاڳ.
(ماءَ ٻچڙن کي جنم ڏيندي آهي، پر ڀاڳ ورهائي نه ڏيندي آهي. ان جو سنڌي روپ به مشهور آهي: ”ماءُ ڄڻيندي پُٽڙا، ڀاڳ نه ڏيندي ونڊ“.)
(بلوچ، نبي بخش خان، ڊاڪٽر، ”پروليون، ڏِٺون، معمائون، ٻول“، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، سنڌ، ۱۹۶۵ع. ۲.ڪاراڻي، دُليراءِ، ’سارٿ ڪڇي ڪهيوَتو‘ گجرات راجيه لوڪ ساهتيه سميتي، احمد آباد، ۱۹۷۵ع)
- پاڻ نه پلي ڏوُجهيان متيان ڏيوي.
(پاڻ کي براين کان پري نٿو ڪري، پر ٻين کي ڪُڌا ڪم نه ڪرڻ جون نصيحتون ٿو ڪري.)
- شينهن نه ويکيائي ويک ٻلاڙا،
چور نه ويکيائي ويک سونارا.
(شينهن نه ڏٺو اٿئي ته ٻلو ڏس، چور نه ڏٺو اٿئي ته سونارو ڏس. سونارو پنهنجي ماءُ جي نٿ مان به سون چوري ڪري وٺندو آهي.)
- لُچان چور ان پت نه ڪائي، توڙي هوَن سڳي ڀائي.
(لُچن ۽ چورن تي ذرو به ويساھ نه ڪجي، چاهي هو پنهنجا سڳا ڀائر ڇو نه هجن.)
- مينهان اُٺان دا ڪيها ميلا، اؤ چرن جهنگ تي اوُ چرن ٻيلا.
(مينهنِ ۽ اُٺن جو پاڻ ۾ ڪهڙو ميلاپ ٿي سگهندو؟ هو چرن جهنگ ۾، ته هُو چرن ٻيلن ۾.)
- اپڻي گهوٽ نه نشا ٿيويئي.
(پنهنجي گهاٽي ڀنگ گهوٽي پيءُ ته نشو ٿِئيئي. مطلب ته پنهنجي محنت ڪر.)
- اپڻا مال هَئه، روسان ڀي کاسا ڀي.
(پنهنجو مال آهي؛ چاهي اُهو سٺو نه آهي، اِن ڪري روئنيدس به ته کلندس به هڪڙي ماڻهوءَ پئي ڪچن بصرن سان ماني کاڌي. بصر تيز هئڻ ڪري، اُن جي اکين مان پاڻي به پئي وهيو ته هُن ماني به پئي کاڌي. اِن تي اهو پهاڪو چيائين.)
- بي شرمي دي سيري ڪَنون ساڳ سرنهن دا چوکا.
(بي شرم ٿي سيرو کائڻ کان چڱو آهي ته پنهنجي گهر ۾ سادو سرنهن ج ساڳ کائجي.)
- ڦرندي گهرندي نامردان دي، مردان دي هئه اِڪ.
(نامرد پنهنجي ڳالھ تان بار بار پيا ڦرندا آهن، پر مرد هڪ ڳالھ تي اٽل هوندا آهن.)
(ب) ٿري لهجي جا پهاڪا:
- لنب، مکڻ چنب.
(لنب نالي گاھ کائڻ سان ڍڳيون مکڻ جام ڏينديون آهن).
- کدڙن جا اوتارا، ڪنڀارن جي گهر.
(ٿر ۾ کدڙا ڪنڀارن جي گهر ۾ ٽڪندا آهن.)
- شاھ وچنُ، شينهڻ گمڻ، ڪيلو ڦري اِڪ وارِ، تِران تيل همير هٺُ، چڙهي نه ڏوجهي وار.
(ج) ڪڇي پهاڪا:
(جڏهن عقل ٿي وِرهايو، تڏهن هُڻ اٽي- ڇاڻي يعني پرڻُ جهليو هو. مطلب ته بيوقوف آهي.)
- اک ڪاڻي ڪجي، پڻ ڏِسي ڪاڻي نه ڪجي.
- انڌي ويٺي اَنُ پيهي ۽ اُهو ڪتا ويٺا کائين.
- انڌي جي مُنهن تي، کيس انڌو نه چئجي.
- انڌو هنگي ۽ ٻن کي کوٽي ڪري. ڀيٽيو: انڌو هنگي ٻه سيڙائي.
- اُڀ ڦاٽي، تڏهين ٿِگڙو نه اچي.
- ڪم، ڪم کي سيکاري ٿو.
- ڪِڏان راجا ڀوج ني ڪِڏان گنگو تيلي؟
- ڪَني اُڀامندي ته پنهنجا ڪنا کائيندي.
- ڪوئلن جي دلاليءَ ۾ هٿ ڪارا ٿين.
(الف) سنسڪرت:
- جهڙو راجا، تهڙِ پرجا (عوام
- جهڙا گرو تهڙا چيلا.
- جيڪي ملي تنهن ۾ راضي رهجي.
- لُچ سان لُچُ ٿي هلجي يا جهڙي سان تهڙو.
- هر دماغ ۾ پنهنجي پنهنجي سمجھ آهي. جيترا ماڻهو تيتريون ڳالهيون.
(پراڪرات: جاينڌيَسيَه دِيوو هَٿڪَئو نَڦلو چچَيوَ. جنم جي انڌي جي هٿ ۾ رکيل ڏيئو، بيسود ئي آهي.)
- هٿ جي ڪنگڻ کي آرسي جو ڪهڙو ضرور؟
(اپڀرنش: ڪَري ڪنڪڻُ ڪِه آرسي دِيسئي؟ هٿ جي ڪنگڻ کي آرسي ۾ ڇو ڏسَجي؟)
(اَپڀرنش: ڪِن گِھُه هوءِ وِرولِئي واڻِئي؟ ڇا گِھُ ٿيندو پاڻيءَ ولوڙڻ سان؟)
(ج) عربي- فارسي:
- تڪڙ ڪم شيطان جو.
(عربي: التعجيل فعل الشيطان.)
- ڪُتي جا ڏند، گڏھ جو ماس.
(عربي: سنون الڪلابا، لحوم الحمارا)
- ٻه ڀائر ٽيون ليکو.
(فارسي: دو برادم، سويم حساب.)
- پنهنجي ڪَئي جو نڪو ويج نڪو طبيب.
(فارسي: خود ڪرده را علاج نيست.)
- آھ غريبان، قهر خدائي.
(آھ غريبان، قهر خدائي.)
- هڪ تندرستي، هزار نعمت.
(فارسي: يڪ تندرستي، هزار نعمت.)
- اٽو چي گهوٻاٽو.
(فارسي: سوال از آسمان، جواب از ريسمان. مطلب ته سوال آسمان بابت ته جواب نوڙيءَ بابت.)
- دِلي دوُر است.
(فارسيءَ ۾ به ساڳيو.)
- دراز-رِيش؛ يا خضر، يا ابليس.
(ڊگهي ڏاڙهي اٿس، درويش آهي يا شيطان آهي.)
- پڇڻا نه مجهڻا.
(فارسي= جوَينده يا بنده.)
- انسان خطا جو گهر آهي.
(فارسي= انسان نسِيان.)
- عشق نه شدُ، چٽي شدُ.
(عشق نه ٿيو، پر چٽي ٿي. سنڌي ۽ فارسيءَ جو ميل.)
- ڏيل در گنبذ، آواز در فِس.
(جسم ته وڏو اٿس، پر طاقت نه اٿس. فارسي ۽ سنڌيءَ جو ميل.)
- زر بِسيار ته عشق ٺھ پھ.
(پئسو آهي ته پوءِ جلدي عشق ڪري سگهندين.)
- ڀتين کي به ڪن آهن.
(فارسي: ديوار هموُ گوش دارد.)
- هڪ هٿ سان تاڙي نه وڄندي آهي.
(فارسي: صدا از يڪ دست نمي آيَد.)
- نادان دوست کان دُشمن چڱو.
(فارسي: دشمن دانا به از دوست نادان.)