۴.۳.۴. سنڌي پهاڪا ۽ ڇند رچنا:
ساهت يا ادب جي رچنائن يعني تخليق کي ميکه طور ٻن قسمن ۾ ورهايو ويو آهي، جيڪي آهن:
(1) گديهَ يا نثر (Prose)
(2) پديهَ نظم (Poetry)
پديهَ رچنا يعني Poetry ۾ ڇند کي گهڻي اهميت آهي. ڇندن جا جدا جدا قسم آهن، جيڪي ماترائن يا ورڻن جي ڳڻپ، ورام يا يتِ (پابند ڪيل) لئه (آواز جي لهڻ ۽ چڙهڻ) ۽ تُڪ وغيره جي اصولن سان ٻڌل يا پابند هوندا آهن. ڇند جي ڪري نظم ۾ سنگيت جو ميٺاج پاڻ مرادو پيدا ٿي ويندو آهي. جنهن ڪري اُهو ٻُڌندڙن جي ذهن تي گهڻو اثر ڪندو آهي.
نثر جي چاهي ڇند رچنا تخليق جي پابندي نه آهي، پر اُن ۾ لفظن جي چُونڊ، ورام ۽ لئه جي ذريعي موسيقيءَ جو ميٺاج پيدا ڪري سگهبو آهي. اهڙن رچنا کي لئه يلترنم وارو يا نظماڻو نثر (Rhythmic prose) چئبو آهي.
شاھ لطيف، سچل، ساميءَ وغيره شاعرن جي شاعريءَ جا يا اُنهن جون تُڪون اڪثر پهاڪن وانگر مشهور ٿي ويون آهن. اِن ڪري اُنهن ۾ ڇند جي پابندي به سمايل آهي. پر گهڻا پهاڪا روزمره جي تجربي جي پيدائش آهن. اِن ڪري اُنهن ۾ ڇند جي بندش رکيل نه آهي. هائو، سڀاويڪ طرح جيڪڏهن اُنهن ۾ موسيقي جي لئه ۽ ميٺاج اچي وڃي ٿو ته اُها ٻي ڳالھ آهي. گهڻو ڪري پهاڪن ۾ تجنيس حرفي يا تُڪ لئه جو جزو مکيه هوندو آهي. اِن ڪري پهاڪا جلدي ياد ٿي وڃن ٿا ۽ ذهن تي گهڻو اثر ڪن ٿا.
ڇند جي لحاظ کان پهاڪن کي چئن قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. ڇند ۾ ماترائن يا ورڻن جي ڳڻپ جو ڌيان رکبو آهي.
(1) ڇند ۾ٻڌل پهاڪا (Proverbs in verses)
(2) لئه ۾ ٻڌل پهاڪا (Proverbs with rhythm)
(3) نظماڻي نثر وارا پهاڪا (Proverbs in Poetic prose)
(4) سدا ڇند بغير نثري پهاڪا (Simple prose utterances)
(1) ديسي سيڻ ڪجن، پرديسي ڪهڙا پرين، لڏيو لاڏاڻو ڪيو، پنهنجي ديس وڃن. (شاھ)
(پنهنجي ديس وارن سان پريت ڪجي، پرديس پرين تي ڪهڙو اعتبار؟ هو ته پريم جو پيچ پائي، پوءِ لڏي پنهنجي ديس هليا ٿا وڃن.)
- وَڳر ڪيو وتن، پِرِت نه ڇنن پاڻ ۾، پسو پکيئڙن ماڻُهان ميٺُ گهڻو.
(پکين کي ڏسو ته هُو ڪيئن پاڻ ۾ وڳر ڪيو اُڏامن ٿا. هُو ڪڏهن به پريم جي پيچ کي نه ٿا ڇنن. هنن ۾ ته ماڻهن کان به وڌيڪ پاڻ ۾ سِڪ ۽ پريم آهي.)
- سامي سڀُ ديدارُ، اٿيئي عجيبن جو، تِراڪارُ آڪارُ، ڌاري آيو جڳ ۾.
(سامي چوي ٿو ته هن دينا ۾ جيڪي ڏسان ٿو سو سڀُ ڌڻي سائين جو پسارو آهي. هو پاڻ ئي ٻُڌي ٿو، ڏسي ٿو ۽ ٻولي ٿو. نراڪار (بي شڪل) نرگڻ (بي صفات) ڌڻي سائين هن جڳت ۾ آڪاسر (مختلف روپ) اختيار ڪري انسان جي شڪل ۾ جنم وٺي آيو آهي.(
- ڄٽيءَ سُٽُ پُسايو، واڻئي وِڌيسِ وٽِي، ڄٽيءَ ليکي واڻيو مُٺو، واڻئي ليکي چٽي، مُٺي سائي ڄٽي، ته مُٺي سائي ڄٽي.
(ڄٽي سُٽُ پسائي واڻئي کي وڪڻڻ ويئي ته آلي سُٽ جي تور گهڻي ٿيندي. واڻيو وڌيڪ سياڻو هو. هُن وري ڪُوڙآ وَٽَ وجهي ڄٽيءَ کي تور ۾ ٺڳي ڇڏيو. نتيجو اِهو نڪتو جو هن سودي ۾ ڄٽي ٺڳجي ويئي.)
- پڻس سندس پيهون ڪُٽيون، ڏاڏي سندس ڌاڻا، اڳي پُڇيائون ٿي ذات پات، هاڻي پڇن ٿا ناڻو.
(هُن جو پيءُ پيهون ڪُٽيندو هو ۽ ڏاڏو ڌاڻا ڪُٽيندو هو. اڳي ته ذات پات کي ڌيان ۾ رکي مِٽي مائٽي ڪئي ويندي هئي، پر هاڻي ته ناڻو ٿا ڏِسن.)
- انڌير نگري چرٻٽ راجا، ٽڪي سيرُ ڀاڄي، ٽڪي سيرُ کاڄا.
(چرئي راجا جي راڄ ۾ انڌير آهي؛ ڀاڄي ۽ کاڄا ساڳئي اگھ تي پيا وڪامن.)
- ڏُک سُکن جي سُونهن، گهوريان سُک ڏُکن ري.
(زندگيءَ ۾ ڏکُ سُور سهڻ کان پوءِ ملندڙ سُکن جو قدر ٿئي ٿو. اِن ڪري اُهي سک مان ڇڏي ڌيان، جيڪي ڏکن کان سواءِ ملن ٿا.)
ڇندن يا بيتن جون تُڪون:
- اندر تُون اُجار، پنا پڙهندي ڪيترا؟
(تُون پنهنجي من کي صاف ڪر. ڌرم جون پوٿيُون (مذهبي ڪتاب) ڪيتريون پڙهندين؟)
- ڇاجي ڏنگا ڏير، منهنجو ڏينهُن ڏنگومَ ٿئي.
(جيڪڏهن ڏير خراب ٿيا ته اُنهن مان مون کي ڪهڙو نقصان رسندو؟ شال منهنجي قسمت خراب نه ٿئي.)
- جنين هٺُ هاريو، تنين جيتيو جڳ کي.
(جن غرور، کي وڃايو آهي، تن هِن سنسار تي سُوڀ پاتي آهي.)
- پَتِت کي پاونُ سامي ڪيو ستگُروءَ.
(ستگروءَ (مُرشد) پنهنجي مهر جو هٿ ڌري پاپيءَ (گناهگار) کي به پوتر (پاڪ) ڪري ڇڏيو آهي.)
(2) لئه ۾ ٻڌل پهاڪا:
اُنهن پهاڪن ۾ تُڪبندي هوندي آهي، پر لئه جو استعمال صاف نظر اچي ٿو. اِن جا ڪجھ مثال هن ريت آهن:
- سيد ۽ سپاهي، تنهن کان رکج يا الاهي.
(سيد ۽ سپاهي، ٻئي وسياھ جوڳا نه آهن.)
- عامل نه دوست، ڦڦڙ نه گوشتُ.
(جهڙي طرح ڦڦر گوشت وانگر نه کائبا آهن، تئين سرڪاري ڪامورو به اوکيءَ ويل دوستي نه نڀائيندو آهي.)
- ڌڪُ هڻ ڌيءَ کي ته سِکي نهن.
(پنهنجي ڌيءُ کي ڌمڪي ڏي ته نهن پاڻيهي سِکي ويندي .)
- پرڻُ چوي ڏُونگهي کي، هلُ ڙي ٽِٽُنگُا.
(پرڻ پنهنجا سوراخ ڪو نه ٿو ۽ ڏُونگهي کي چوي ٿو ته تو ۾ ٽي ٽنگ آهن.)
لئه جو ميٺاج پيدا ڪرڻ لاءِ پهاڪن ۾ گهڻو ڪري پابند ڪيل، تجنيس حرفي يا لفظن جي دُهرائڻ جو استعمال نظر اچي ٿو.
- آزمائي کي آزمائي، سو ڌوُڙ مُنهن ۾ پائي.
(پرکيل کي وري پرکبو ته پاڻ کي ئي خراب ڪبو.)
- جهل رن کي ته لَڏ پيئي وڃي، جهل لَڏ کي ته رن پيئي وڃي.
(هڪ شيءِ کي سنڀال ته ٻي هٿن مان نڪري وڃي.)
- آرسي ڙي آڙسي، مُون جهڙو ڪو ٻيو؟
(جيڪو پاڻ کي سهڻو سمجهي ۽ رڳو ٺاھ ٺُوھ ۾ وقت وڃائي، اُن لاءِ چئبو آهي.)
- آيا مير، ڀڳا پير.
(زورآور ماڻهن جي اچڻ سان ڪمزور ڀڄي ڪنارو ڪن.)
- ٻٻرن کان ٿو ٻير گُهري.
(اُن ماڻهو لاءِ چئجي جنهن مان ڪمُ سِڌ نه ٿي سگهي.)
(3) نظاماڻي نثر وارا پهاڪا:
- آءُ ته ڀيڻ ڪرهن ڪريُون.
(ڄاڻي واڻي جيڪو جهڳڙو ڪرڻ چاهي تنهن لا چئبو.)
- ابي چاڙهي، ادي چاڙهي، مون نه چاڙهي، ڪنهن نه چاڙهي.
(جيستائين مون خود ڪوشش ڪري نه ڪمايو آهي، تيستائين ٻين جي ڪمائيءَ تي جيئڻ ۾ ڪهڙو لاڀ؟)
- اٽو کاڌو ڪُوئي، مار پيئي گابي تي.
(ڏوھ هڪ ڪيو، پر اُن جي سزا ٻئي کي ڀوڳڻي پيئي.)
- اُهي وڻ به ويا، واهيرا به و يا.
(اُهي وڻ ۽ اُنهن تي ٺهيل آکير ٻئي ختم ٿي ويا. مطلب ته سٺو سمو گذري ويو.)
- اڇي پڳ مَ پسُ، اندر مڙيئي اڳڙيُون.
(ٻاهرين چمڪ دمڪ تي موُهت نه ٿيءُ. اُن شيءِ جي اندر سادو مالُ آهي.)
- ٻري تيل، کامي وٽِ، واھ! ڙي ڏيئا واھ!
(قرباني ڏين هڪڙا، ته نالو ٿئي ٻين جو.)
(4) بنا ڇند يا سادا نثري پهاڪا:
- وڏن ۾ وڏي ڪلا.
(بزرگن ۾ گهڻي سياڻپ هوندي آهي.)
- اُٺ پٺيان گهنڊڻي.
(وڏي ڄمار واري سان ننڍي ڄمار واري ڇوڪري پرڻجي، تڏهن چون)
- اڄ جو ڪم سڀاڻي تي نه وجهجي.
(مطلب ته سُستي ڇڏي هرڪو ڪم جلد ڪجي.)
- کچڻي نه آهي جا کائي وٺبي.
(مطلب ته کچڻي کائڻ جهڙو سؤکو ڪم نه آهي.)
- اڱرن پِيٺي، هٿ ڪارا.
(خراب ڪم ڪبو ته بدنامي ٿيندي.)
- اَن جو مُنهُن، جنڊ ڏي.
(ماڻهو جتي روزي روٽي ڪمائي ٿو، اوڏانهن ئي ويندو.)
- انڌن ۾ ڪاڻو؛ راجا.
(اڻ پڙهيلن ۾ ٿوري ڄاڻ وارو به ليکجي ٿو.)
- اِنسان، خطا جو گهر آهي.
(اِنسان کان ڀُل چُڪ پيئي ٿيندي آهي. هُو مڪمل نه آهي.)
- هڪ تندرستي، هزار نعمت.
(جيڪڏهن ماڻهو تندرست آهي ته هُو دنيا جُون هزارين نعتمون ماڻي سگهي ٿو.)
- بڇڙو ڪتو، ڌڻي پُڻائي.
(ڇتو يا ڀؤڪندڙ ڪُتو ٻين کي ڏاڙهي پنهنجي مالڪ کي بدنام ڪندو آهي.)