۴.۲.۱۰: پهاڪن ۾ پراڻن لفظن جو ذخيرو:
اُهي سنڌي پهاڪا جن جو بنياد سنڌ جي ڪِن خاص ايراضين تي آهي، يا اُنهن ۾ اهڙين شين جا نالا آهن جيڪي فقط سنڌ ۾ پيدا ٿيون آهن، اُهي ڀارت جي سنڌي ٻوليءَ ۾ گهڻي قدر واهپي مان نڪري ويا آهن. مثال طور: ٻِڏِ، ڏُٿُ (جهنگلي گاھ)، گولاڙو، (هڪ قسم جو ڦل)، ڪارڙو، (لاڙ ۾ مُڱن جي فصل ۾ پيدا ٿيندڙ ننڍڙو ڪارو جيت) وغيره سان واسطو رکندڙ پهاڪي هاڻي ڀارت جي سنڌيءَ ۾ ڪتب نه ٿا اچن. ساڳيءَ طرح ”گُوني سدا اُونهي“، ”چانڊيا چور شابراڻي شاهد“، ”چٽي چَنينجن جي وڃي پُرڻ تي پيئي“. اهڙا پهاڪا به ڀارتي سنڌيءَ مان گم ٿي ويا آهن.
اسان پراڻن وياڪرڻي شڪلين تي هن کان اڳ ويچار ڪيو آهي. هتي ورڻ مالا موجب اهڙن ڪن پراڻن سنڌي لفظن جا مثال ڏجن ٿا، جيڪي پهاڪن ۾ سلامت آهن، پر عام ڳالهائڻ ۾ اُنهن جو استعمال بلڪل ختم ٿي ويو آهي يا گهڻي قدر گهٽجي ويو آهي.
اَهو = تِير، ڪانُ (سنسڪرت ۾ اِشُ)
- اَهو به ويو ته سَهو به ويو.
(تير به گم ٿي ويو ته سهو ڀڄي ويو)
آڪرو = مهانگو؟
- ناڻو ڏجي آڪرو، ته گيھُ ڇو وٺجي ٻاڪرو.
(اگھ وڏو ڏجي ته ٻاڪري کير مان ٺهيل گيھ ڇو وٺجي؟)
آگو = پرماتما، ڀڳوان، خدا، ڌڻي سائين.
- ڏس آگي جا اسرا، جو عيبدار اڳي ڪري.
(ڌڻي سائين جا عجيب کيل ڏس، جو هُو ڪڏهن ڪڏهن عيبدارن تي مهربان ٿي کين سڀني ۾ اڳيان ٿو آڻي.)
آرهڙ = گرميءَ جي مُند، تپت، اونهارو
- آرهڙ جي تتي ڏينهن، سانوڻ جي وسندي مينهن، سياري جي آڌي رات، شل نه پوي هنگڻ تات.
(مطلب ته بيان ڪيل وقتن تي ڪاڪوس جو خيال ٿئي ته گهڻي پريشاني ٿيندي آهي.)
آهِري= آرسي.
- انڌي اڳيان آهِري، ڪر تئون ٽنگيو آھ.
(انڌي اڳيان آسري ائين آهي، جيئن ٽنگيل تئو)
آهِرُ= جهنگلي ماڻهو، گهٽ ذات ماڻهو.
- آهرُ کٽي اوبڻي، رن وڃائي رنبو.
(جهنگلي ماڻهو ٿورو ڪمائي اچي ته سندس زال اُن کان وڌيڪ خرچي نقصان ڪري).
آھُ= کوُھ جي ڀرسان پاڻي ڪٺو ڪرڻ لاءِ ٺهيل حوض.
- جيڪي کوھ ۾ هوندو، سو آھُ ۾ پوندو.
(کوھ ۾ جي مٺو پاڻي هوندو ته حوض ۾ جانورن کي به مٺو پاڻي ملندو. مطلب ته جهڙو ڪم/ عمل ڪبو، تهڙو ڦل ملندو.)
آهُرُ= ڍورن جي کاڌي لاءِ ٺهيل حوض.
- آهُرُ جي آسري، جهنگ نه چُنائون.
ڍڳيون مِينهون جهنگ ۾ چرڻ ويون، پر اُتي پورو گاھ نه کاڌائون، آسرو هون ته وٿاڻ ۾ پهچڻ تي آهُر ۾ اِن کان وڌيڪ سٺو چارو ملندو.)
اُماڙ/ اُماڙي= جلندڙ ڪاٺي
- ڪتيءَ کي ڪنهن اُماڙ ڏنو هو، سا تارا ڏسي ٿي ڊني.
(ڪُتيءَ کي ڪنهن ٻرندڙ بُنڊي ڏيکاري ته هوءَ باھ ڏسي ڀڄي ويئي. پوءِ ته رات جو تارن جي روشني ڏسي به اُن کان پئي ڊني.)
اوجھ= اوجهري، پيٽ. اوجهريءَ اندر پيل اڻ هضم ٿيل کاڌو.
- ڦاڙهو جاتي کائي، اتي اوجھ ڏِئي.
(ڦاڙهو جهنگ ۾ جتي وڃي کائي ٿو، اُتي ئي پوءِ ڦاسي شڪارين هٿان مري ٿو اوجھ نه ڇڏي اوجهري، توڙي ڌوپي منجھ درياءَ.)
اوٽڻُ= مدد ڪرڻ، ڪم ڪرڻ، زمين کيڙڻ.
- جو اوٽي، سو ارجن.
(جنهن ڪم جي شروعات ڪئي، سو ارجن وانگر بهادر آهي.) (ارجن؛ هندُن جي رزميه منظوم مذهبي ڪتاب ”مهاڀارت“ جو هڪ ڪردار، پنجن پانڊوَن ۾ ٽيون نمبر ڀاءُ.)
اوبڻي= سُٽ ڪتڻ جو ٽڪُلي.
- آهِر کٽي اوبڻي، رن وڃائيس رنبو.
(مڙسن ٿورو ڪمائي ٿو اچي ته سندس زال اُن کان وڌيڪ خرچي نقصان ٿي ڪري.)
اوھُ= شِيردان، ٿڻن ۾ اُهو حصو جتي کير ڪٺِو ٿئي ٿو.
- پرائي مينهن جو واھ وڏو نظر ايندو آهي.
(هر ڪو ماڻهو پنهنجي شيءِ جي ڀيٽ ۾ ٻئي جي شيءِ کي سٺو سمجهندو آهي ۽ چاهيندو آهي ته اُها وٽس هجي.)
ڪر= ڄڻ، سمجهو ته.
- انڌي اڳيان آهِري، ڪر تئو ٽنگيل آهي.
(انڌي اڳيان آرسي ائين آهي ڄڻ ته تئو ٽنگيل آهي. مطلب ته، اڻ ڄاڻ ماڻهوءَ کي اُن ڳالھ مان ڪو به لاڀ نه ٿيندو.)
ڪَرَهن= ڪَلھَ، جهيڙو، وِکاند
- جاسين لولو کڻي لٺ، تاسين ڪَرهَن وڃي اجهامي.
(جيسين لولو لٺ کڻي لڙڻ لاءِ پهچي تنهن کان اڳ جهڳڙو ئي ختم ٿي وڃي.)
ڪَلُ= پَنِ مرغوب غدار.
- انڌي گهوڙي ڪل ۾.
(گهوڙي اڳي ئي انڌي آهي، وري وڃي ڦاٿي ڪَلِ ۾، اِها ٻاهر نڪرڻ جي واٽ ڪِٿان ڳولي سگهندي؟)
ڪنواٽ= ٻن سالن جو ننڍو اُٺ، اُٺ جو سيکڙاٽ ٻچو.
- اُٺ ٻڍو ته به ٻَه ڪنواٽ لهي.
(اُٺ چاهي ٻڍو ٿي وڃي ته به ٻن نوجوان اٺن جهڙو ٻوجهو ڍوهي سگهي ٿو.)
ڪاڍارو= وياج تي وٺڻ.
- ڪڍي ڪاڍارا، ڏئي اُڌارا.
(جيڪو وياج تي ناڻو وٺي ۽ بنا وياج ٻين کي اڌارو ڏئي، تنهن جو هاڃو ٿيندو.)
ڪارِڙو= سنڌ جي لاڙ واري ڀاڱي ۾ پيدا ٿيندڙ ننڍو ڪارو جيت.
- مُڱـن ڏانڊي، ڪارڙي ٽانڊي، مُڱ پچي، ڪارڙو مچي، مُڱ لُئو، ڪارڙو مُئو.
(منڱن جي پوک ۾ ڪاررو پيدا ٿيندو آهي. فصل لُڻڻ تي اُهو مري ويندو آهي.)
ڪانياري= ڪاڻي يا گُهرج واري، ڊڄڻي.
- ڪانياري ٻلي، ڪوئي جي جوءِ.
(ڊڄڻي ٻلي چاهي ڪُوئي کان ڏاڍي آهي، ته به ڊپ جي ڪري هُن جي ڄڻ زيردست بڻجي ٿي وڃي.)
ڪِنگِرُ= ٺڪر جو ڪُپڙو.
- ڪنگِرُ ۾ ڪَڪِڙا، پڙي مبارڪ.
(ڪپھ پوکڻ لاءِ ڪِنگر ۾ پاڻي وجهي اُن ۾ ڪڪڙا پسائڻ لاءِ وڌا اٿس. اڃا پوک ئي ڪا نه ٿي آهي ته جوءِ کي چوي ٿو ته مان ڪپھ مان توکي پَڙي ٺهرائي ڏيندس.)
ڪيهو= ڪهڙو.
- تنهن کي سورُ ڪيهو سلجي؟
(جنهن کي ٻئي جو دک درد سڃاڻن جي لياقت نه آهي، تنهن سان پنهنجي سورن جو ڪهرو حال ڪجي؟)
ڪوھُ= ڇا.
- گهوٽ ڪنوار راضي ته ڪوھ ڪندا قاضي؟
(جڏهن ٻه ڌريون سرچي وڃن، تڏهن ٽئين جي وچ ۾ پوڻ جي ضرورت نه آهي.)
ختما= فوت ٿيل لاءِ قرآن شريف پڙهڻ.
- جهڙا روح، تهڙا ختما.
(جهڙي درجي جو ماڻهو مري وڃي ٿو، اُن لاءِ قرآن شريف جو اهڙو دؤر ٿئي ٿو.)
کٿوري= ڪستوري.
- خون کٿوري ڳجها نه رهن.
(خون ۽ کٿوريءَ جي خوشبوءِ ڪڏهن به لڪي نه سگهن.)
کَلو = جُتي، موچڙو.
- کڻ کلو ته ٿئي ڀلو.
(ڪنهن تي جُوتو کڻ يعني اُن سان سختي ڪر ته پوءِ تنهنجو ڀلو ٿيندو.)
کُھِ= کڏ ۾، کوھ ۾.
- پِنِئي منڱئي گهُر هلي ته کُھِ اُڌاري واٽ.
(آلسي يعني سُست ماڻهو محنت مزدوري ڪري ڪمائڻ کان نٽائي ٿو. هوُ چوي ٿو ته پنڻ سان جيڪڏهن منهنجو گذر ٿئي ٿو ته پوءِ اُڌارو وٺي يا پني ڇو کاوان؟)
کيٽُ= کيترُ، ٻني (سنسڪرت- ڪشيتر)
- جي وسي چيٽ ته اَن نه ماپي کيٽُ.
(جيڪڏهن چيٽ ۾ برسات پوي ته کيت ۾ ايترو ان پيدا ٿئي جو اُهو ماپي نه سگهي.)
کودڙو= کوتو، گڏھ جو ٻچو.
- سهسين ڪري سينگار ته به کودڙيءَ پٽ کودڙو.
(ڪميڻو چاهي ڪيترو به هار سينگار ڪري ته به اشراف ڪين ليکبو.)
گام= وِک، قدم، مفاصلو.
- آمو، ڏھ گامون.
(انبن جو وڻ ڏهن ذهن وکن تي پوکڻ گهرجي ته جڏهن وڻ ٿيندو ته ميوو گهڻو ٿيندو.)
گورو= قبر.
- ميان گور لائق، بيبي سيج لائق.
(مڙس قبر ۾ پورجڻ تي وڃي پهتو آهي، پر سندس زال جوان آهي، سيج تي سمهڻ لائق آهي.)
گراس = گِرھُ، کاڌي جي ڳِٽي.
- جنهن ساس ڏِنو آهي، سو گراس به ڏيندو.
(ڌڻي سائين انسان کي پيدا ڪيو آهي ته کيس روزي روٽي به ڏيندو.)
ڳڀُ= گرڀُ، پيٽ ۾ ٻارُ.
- اگھ ۽ ڳڀَ جي سُڌ الله کي.
(ڪنهن شيءِ جي قيمت وڌندي يا ڪِرندي، گرڀ يعني حمل ۾ ٻار پٽ آهي يا ڌيءُ، ان جي خبر فقط الله کي آهي.)
چڙو= گهنڊڻي.
- ٺلهو چڙو، وڄي گهڻو.
(کوکلي گهنڊڻي گهڻي زور سان وڄندي آهي، جنهن ۾ لياقت نه آهي، سو وڏو ڏيک ڪندو آهي.)
گهگهيرو = اِٽوُن هڻندڙ، ٺيڪ نه هلندڙ جانور.
- گهگهيرو گهوڙو ۽ پيٽيرو ماڻهو مهل ۾ ڪم نه اچڻ.
(اِٽون هڻندڙ گهوڙو ۽ پيٽ قوت تي رکيل نوڪري، ٻئي وقت تي ڪم نه اچن.)
چُوڻو= پکين کي چُڳن لاءِ ڏنل داڻا، کاڌو.
- چوڻو نه اوُڻو.
(چڳڻ يا کاڌي لاءِ اناج جي ڪڏهن به کوٽ نه ٿيندي آهي.)
چيري= سَوَڙ، رَضائي.
- چيريءَ آهر پير ڊگهيرجي.
(سَوَڙ جي ڊيگھ مطابق پير ڊگهيرجن مطلب ته آمدنيءَ موجب خرچ ڪجي.)
ڇائِي= مٽي، ڌوڙ.
- آزمائي کي آزمائي، سو ڇائي منهن ۾ پاڻي.
(جيڪو آزمايل ڳالڳ کي وري وري آزمائيندو، تنهن جي منهن ۾ ڌوڙ پوندي.)
جال= گهڻو، وڌيڪ. جام
- ڪلر منجهان ڪين ٿئي، توڙي جال پيارينس جَرُ.
(ڪلر ۾ پوک لاءِ چاهي ڪيترو به گهڻو پاڻي وجھ، ته به اُن ۾ ڪابه پوک نه ٿيندي.)
ڄگُرُ= جهنگلي وڻ جو قسم.
- ڄڱر ۽ ڄار، اگھ مڙيئي هِڪڙو.
(ڄَڱرُ ۽ ڄار، ٻئي جهنگلي وڻ آهن. ڄَڱُرِ جا ڦل ڄاڱورا ۽ ڄار جا ڦل پيرُون آهن. جَڱر جي ڪاٺي مظبوط ۽ ڄار جي ڪمزو ٿيندي آهي.)
جهارِ= پکي، پکين جو جُهنڊُ.
- جاڏي پوي جهارِ تاڏي ڳوڙهو نه هڻي.
(ٻَنيءَ ۾ جتي پکي ويٺا آهن، هاري اُتي غُليل نه ٿو هڻي، پر ٻئي پاسي ٻيو ڳوڙها اُڇلي. مطلب ته صحيح طرف ڪوشش نه ڪندڙ لاءِ ائين چئبو آهي.)
ٽُوئو= ڀُونگي جي ڇت اَڏڻ لاءِ سُڪل گاھ، پَکو.
- اَڏي ڪاٺُ پڏي ٽُوئو، وچ واري کي لڳي سُوئو.
(ڀُونگي جي اَڏاوت ۾ اندر ته ڪاٺ ٿو ڪم ڪري، پر ٻاهران ڪاٺ تي رکيل گاھ ٿو نظر اچي. ڀُنگي جي سُونهن ڏسي وري ٽِياڪُڙ جلن ٿا.)
ٽوھُ= جهنگلي ول جو ڦل، ننڍڙي گدري جهڙو پر سواد ۾ ڪؤڙو ٿئي.
- سُهڻا ٽوھَ پَٽن ۾ گهڻا.
(ٻاهران سونهن ڏسي اُن تي ڀنڀلجي نه وڃ. خبر ناهي ته هو اندر جو ڪيترو ڪارو هجي.)
ٽوڙهو= نوڙي، رسي.
- ڪتو ۽ ڪُپاٽُ ٽوڙهي ساڻُ ٽِپائجي، ساڌ ۽ سُپاٽُ وهارجي وچ ۾.
(ڪتي ۽ ڪُپاٽ کي نوڙيءَ تان ٽپائي، ڀڄائي ڪڍجي، پر ساڌ سنت ۽ سپوٽ پُٽ کي سڏي وچ ۾ ورهائجي.)
ڊاءُ= ڊَپ، ڀَئهُ.
- ڊڄ تنهنجي ڊاءَ، جنهن جي وائيءَ ۾ وَر گهڻا.
(اُن شخص کان تون ڊپ ڪر، جيڪو ٺڳُ يا دوکيباز آهي.)
ڏِس= دِشا، طرف.
- ڏِس ڪاڻيءَ کان اک ڪاڻي چڱي.
(ڪنهن سان بي ايماني يا دوکو ڪجي، اُن کان بهتر آهي ته پاڻ نقصان سَهجي.)
ڏُچَر= گهٽ ۽ خراب کائيندڙ.
- ڏُچر گهوڙو ۽ سُچر زال، ٻئي ٻنِ پيا.
(گهٽ ۽ خراب گاھ کائيندڙ گهوڙو ۽ گهڻو کائيندڙ زال ٻئي ٺيڪ نه آهن.)
ڏُٿُ= ٿر ۾ پيدا ٿيندڙ هڪ قسم جو جهنگلي اناج.
- آڻين ۽ چاڙهين ڏُٿ ڏهاڙي سومرا.
(اي سومرا، منهنجا مائٽ غريب آهن، اُهي روز جهنگلي اناج ڪَٺو ڪن ۽ رڌي کائين.)
ڏينو= ڌاتوُري يا ڪپھ جي گُل جو کوپو.
- ڌاتُوري ڌاري جي ڪجي ڪار ڪماند جي،
ته به اصل انهي پار جو ڏينا ڏيکاري.
(ڌاتورو هڪ جهنگلي ۽ زهريلو ٻوٽو آهي، جيڪو جهنگ ۾ پاڻيهي پيدا ٿئي ٿو، پر جيڪڏهن ڪو ماڻهو اُن کي ڪمند جي پوک وانگر گڏ ڪري ڀاڻ ۽ پاڻي ڏئي، ته به منجهانئنس ڦل اُهو ئي ساڳيو ڌاتوري جا ڏينا ئي نڪرندا. مطلب ته ڪنهن نيچ ماڻهوءَ سان ڪيتري به ڀلائي ڪر ته به هُو پنهنجي ڪميڻائپ نه ڇڏيندو.)
ڏوم= لنگهو.
- لک کٽيا ڏومڻي، جو ڏوم سلامت آيا.
(ڏومڻيءَ لک کٽيا، جو هن جو مڙس ڏوم سهي سلامت موٽي گهر آيو. ڪمائي نه ٿئي پر موڙي سلامت بچي، تڏهن چون.)
تَڪِيو= آسرو، سهارو، ڪنهن پير يا اوليا جو آستانو.
- تڪيا سڀ تڪيام، توڙي تڪيو ناهي ڪو.
(سڀ سهارا مون ڳولي جاچيا، پر ڌڻي سائين کان سواءِ ٻيو ڪو به بهتر سهارو نه آهي.)
تَوَڻِ= رات ڏينهن جو کاڌو، روزانو قوتُ.
- توَڻ جي تڪرار سان سڏَ جنهن کي هوءِ،
منجي اُتي جوءِ، وڃي تنهن کي وسري.
(روزاني گذر لاءِ به جيڪڏهن ڪنهن کي ٿورو کاڌو به نه ملي سگندو ته پوءِ منجي يعني تي گڏ ويٺل جوءِ به کائنس وسري ويندي.)
توھُ= مهرباني، ڪرپيا.
- شُڪر ڪر سهي ته تو سان توھُ ٿئي.
(تون ڌڻيءَ جي رضا تي راضي رھُ ته پوءِ هميشه هُن جي مهر تو مٿان ٿيندي رهندي.)
نَئن= ندي، جبل تان وهي ايندڙ تيز برساتي ندي.
- نئن به تکي، ڳُڙ به مٺو.
(ندي به تيز رفتار سان پيئي وهي، پر ڳُڙ به مٺو آهي. سو ماڻهو مقصد جي حاصل ڪرڻ لاءِ تڪليفون سهي اُن تائين پهچي ٿو.)
نَکَٽَ= نڪشتر، تارا.
- ڪاڻيءَ جي وهانءَ ۾ نکٽ گهڻا.
(عيبن واري يا ڪمزور انسان جي ڪم ٿيڻ ۾ گهڻيون رنڊڪون پونديون آهن.)
نائو= جنڊ اُگهڻ لاءِ ڪپڙي جو ٽڪرو.
- پٽُ پراڻو، ته به ڪو جنڊ جو نائو.
(ريشمي ڪپڙو چاهي پراڻو ٿي وڃي ته به جنڊ اگهڻ ۾ ڪتب نه آڻبو.)
نيوالو= گِرھُ.
- چاڪريءَ چورُ، نيوالي حاضر.
(ڪم مهل ڀڄي وڃي ۽ کاڌي مهل اچي حاضر ٿئي.)
پَئِه= مُڙس.
- پَريو مڙس پَئِه نه ڪجي، وڃائجي نه وهي.
ڪڻڪن ۾ لابارا پوندا ته ماريو پوندو ڊهي.
(مطلب ته ڪنهن جوان ڇوڪريءَ کي ٻُڍي سان شادي نه ڪرڻ گهرجي، اُن سان سندس زندگي خراب ٿي ويندي.)
پَٽُ= درياهي ناريل جو اڌ کوپو.
- جيڏو پٽُ، تيڏي بکيا (خيرات).
(جيڏو پَٽُ هوندو، فقير کي خيرات به اوتري ملندي.)
پَلِي= ان رکڻ جي جاءِ.
- ان پلي، ذات ڀلي.
(جنهن وٽ اَن جي پلي آهي، يعني جيڪو پئسي وارو آهي تنهن جي ذات به اُوچي ليکجي ٿي. سڀ کيس مانءُ ڏين ٿا.)
پَهِيرُ= ٻنيءَ چوڌاري اَن جي بچاءُ لاءِ لوڙهو يا گهيرو.
- پَهِيرُ چورُ ٿئي ته واهي وهي ڪيترو؟
(جيڪڏهن بچاءُ لاءِ ٺهيل لوڙهو ئي فصل کي نقصان پهچائي ته پوءِ ٻيو ڪير مددگار ٿيندو؟)
پارڻُ= پالڻ.
- پاڻ نه پاري، ڪُتا ڌاري.
(پاڻ کي پالي نه ٿو سگهي ۽ هليو آهي ڪتا پالڻ.)
پاهَڻُ= پٿر (سنسڪرت = پاشاڻ)
- پاهڻ ڪُونئرا هئا ته هُوندي گدڙن کائي ڇڏيا.
(پٿر نرم هجن ها ته جيڪر گدڙن جهڙا گيدي جانور به اُهي کائي ڇڏين ها.)
پاهوڙو= لِڏِ وغيره کڻڻ لاءِ ڪاٺ جي ڪوڏر.
- مڙس جو پاهوڙن سان ميڙي آڻڻ، زال جو سُئيءَ سان کوٽي ڪڍڻ
(مُڙس گهڻوئي ڪمائي اچي ٿو ۽ سندس زال اُن کي ڪفايت سان خرچي ٿي.)
پِراچت= پرايشِچت، پڇتاءُ
- پاپ جي مايا، پراڇٽ جاءِ.
(پاپ، ٺڳيءَ سان ڪمايل دولت پاپ جي پرايَشچت ڪرڻ ۾ ئي ناس ٿي ويندي آهي.)
پِنڊو= ٽوڪري.
- گُگُر گُگُر پنڊا اڙيا.
(پساري گُگُر وڪڻڻ لاءِ پنڊي ۾ رکيو ته اُهو پنڊي کي چنبڙي ويو. پنڊو گُگُر مان اڙجي ويو.)
پُڻائِڻُ= بدنام ڪرائڻ، گِلا ڪرائڻ.
- بڇڙو ڪُتو، ڌني پُڻائي.
(بڇڙو ؟ ڪتو ٻين کي ڏاڙهيندو ته ٻيا ماڻهو ان ڪتي جي مالڪ کي گاريون ڏيندا.)
پيٽيرو = فقط لاءِ ٿوري کاڌي تي ڪم ڪندڙ نوڪر.
- گهگهيرو گهوڙو ۽ پيٽيرو ماڻهو، مهل ۾ ڪم نه اچن.
(اِٽُون هڻندڙ گهوڙو ۽ پيٽ قوت تي ڪم ڪندڙ نوڪر وقت تي ڪم نه اچن.)
ڦُلِهيرَ= رک، ڇار.
- ڦِلهير ۾ ٿو ڦوڪون ڏئي.
(رک ۾ ٿو باھ ٻارڻ لاءِ ڦوڪون ڏئي. مطلب ته اهڙا ڪم ٿو ڪري، جن مان مقصد حاصل ڪو نه ٿيندو، اُلٽو نقصان ٿيندو؟ ورجيس)
بربلا= ٿلها، ڳؤرا.
- پراڻي ڳوٿري بربلا ٽڪا.
(پراڻي ڳوٿريءَ ۾ جيڪڏهن ڳؤرا ۽ گهڻا سِڪا وجهبا ته ضرور ڦاٽندي؟)
بکڙي= پوک جي لاءِ زمين ٽڪري.
- گهڻُ پٽاڻ بکري، کائي وئي جهار.
(گهڻن جي ڀائيواريءَ وارو فصل ڪو به نه سنڀاليندو، اُن کي پکي کائي ويندا.)
ٻهُون= گهڻو، وڌيڪ (سنسڪرت = ٻھُ.)
- اندر ٻِڏ ٻهُون، ٻاهر آٽڻُ اَن جو.
(اندر سادي جهنگلي گاھ جي پاڙن جو چورو آهي، باهر فقط ڪڻڪ جي اٽي جو آتڻ لڳي آهي.)
ٻاروتڻ= ٻار جا ڪپڙا.
- ٻارُ ٻاروتڻ ۾ ئي پڌرو.
(ٻار سٺو ٿيندو يا خراب، اِن جي ڄاڻ تڏهن پئجي ويندي آهي، جڏهن هو پنهنجن ٻاراڻن ڪپڙن ۾ ڍڪيل هوندو آهي.)
ٻِڏ = لاڙ ۾ پيدا ٿيندڙ گاھ جي پاڙ، جيڪا ماڻهو ڏُڪر جي وقت پيهي کائين.
- اندر ٻِڏ ٻهون، ٻاھر آٽڻ ان جو.
(اندر ته ٻِڏَ جو چورو آهي، پر فقط ڪڻڪ جي اٽي جو آٽڻ لڳل اٿس.)
ڀاڻُ= وٿاڻ، جاءِ.
- ڀُلي ڀُلي ڀاڻِ آئي، سا به نه ڀُلي.
(ڳئون، مينهن وغيره، جيڪڏهن سڄو ڏينهن ڀٽڪي ڀٽڪي شام جو پنهنجي وٿاڻ تي پهچي وڃي ته ان کي ڀٽڪيل نه چئبو.)
مڌُ = شراب، مدِرا.
- مڌُ پيئڻ، ذات پرکڻ.
(ماڻهو شراب پيئڻ کان پوءِ جيڪي دِل ۾ اٿس سو بڪي ٿو، اُن وقت سندس ذات ظاهر ٿي پوي ٿي.)
مَيو= مُهاڻو، مڇيون ماريندڙ.
- جيڪي ڏسي ڄارُ، سو جي ڏسي مَيو ته ڦاٽي مري.
(ڄار ۾ جيڪي مڇيو ڦاسن ٿيون، تن مان گهڻيون کِسڪي ڀڄي ٿيون وڃن، جيڪڏهن ماڻهو اُهو سڀ ڏسي ته جيڪر خوشيءَ وچان چريو ٿي پوي.)
منڊُ= منترُ.
- ڄاڻي وڇونءَ جو منڊُ به نه، هٿ وجهي ٿو نانگن جي ٻِرن ۾.
(مطلب ته خطري جا ڪم ٿو ڪري، پر پنهنجي بچاءُ جو اُپاءُ نٿو ڄاڻي.)
مارنگُ= چُلھ تي دانگيءَ هيٺان رکڻ لاءِ ڀِترُ.
- گهر جو پيرُ، چلھ جو مارنگُ.
(گهر اندر، وڏي ماڻهوءَ جو به قدر نه ٿيندو آهي.)
مُهابو= لحاظ.
- مُلو مُئو، مُهابو لٿو.
(جيسين تائين مُلي وٽ ڇوڪرا پڙهن پيا، تيسين تائين هُن جو لحاظ ڪن ٿا. مُلو مُئو ته پوءِ ڇوڪرن اُستاد جو لحاظ ڪرڻ به ڇڏي ڏنو؟؟)
مُهارو= سُهاڳ رات ماڻڻ لاءِ گهر ۾ ور- ونيءَ (زال مڙس) جو ڪمرو.
- آهاري وهنواري گهوٽ مُهاري، لَڄا ڪري ته هاري.
(کائڻ پيئڻ، وهنوار ڪرڻ ۽ مُهاري ۾ جنهن لڄ شرم ڪيو، سو پنهنجو مقصد حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب نه ٿيندو.)
رَڇُ= وڏو باسڻ (برتن/ ٿانءُ).
- اڃا مينهون جهنگ ۾، ڌاريائون رَڇُ.
(مينهون اڃا تائين جهنگ ۾ پيون چرن، ته پٺيان ميهارن ٿانءُ ڌوئي کيرُ ڏهڻ جي تياري شروع ڪري ڇڏي آهي.)
رڙا= سخت چڻا جيڪي رڌڻ تي به نه ڳرن.
- رڙا ڪين رجهن، توڙي ٻارڻ ٻرن ٻر- ٻُڙا.
(چاهي تون ٻيڻيون ڪاٺيون ٻار ته به رڙا نه رجهندا. مطلب ته خراب ماڻهوءَ کي سمجهائڻ تي به مٿس اثر نه ٿيندو.)
رَنبو= گاھ کوٽڻ لاءِ اوزار.
- آهِرُ کٽي اوبڻي، رن وڃائي رنبو.
(اڻ ڄاڻ جهنگلي ماڻهو ٿورو ٿورو ڪمائي اچي ته سندس زال گهڻو خرچ ڪري نقصان ڪري.)
رائَر= راجڪر، ڍل، ٽئڪس.
- رڻي ۽ رائر جو، سڏُ جنهن کي هوءِ، منجي اُتي جوءِ، وڃي تنهن کي وسري.
(قرض ۽ ڍل جي ادا ڪرڻ لاءِ جنهن کي سڏ ٿئي ٿو، تنهن کان کٽ تي گڏ ويٺل پنهنجي جوءِ به وسري وڃي ٿي.)
رائِرو= راجا جو.
- رائِري گهران گيھُ، جهلجي پاند ۾.
(راجا جي گهران جيڪي خيرات ۾ ملي سو خوشيءَ سان قبولجي.)
رِڻو= قرض.
- رڻي ۽ رائر جو سڏ جنهن کي هوءِ، منجي اُتي جوءِ، وڃي تنهن کي وسري.
(قرض ۽ سرڪاري ٽئڪس جي ادا ڪرڻ لاءِ سڏ ٿيڻ تي ماڻهوءَ کان کٽ تي گڏ ويٺل پنهنجي جوءِ به وسري ويندي آهي.)
رينگٽ= نار جي هلڻ جو آواز.
- وهي نه وهي وٺ رينگٽ کي.
(نار جي هلائڻ سان پاڻي وهي يا نه وهي، پر نار جي هلڻ جو آواز ته پيو ٻڌجي.)
رُمي= ڄؤر هڻائڻ کان پوءِ رت ڪڍڻ لاءِ آواز.
- رت ڏسي رُمي هڻجي.
(جتي رت آهي اُتي رومي هڻي اُهو ڪڍجي، مطلب ته جتان شيءِ ملڻ جو امڪان آهي، اُتي ڪوشش ڪجي.)
لاس= رسُ، گوشت جو ٻوڙ.
- پرائي آس ڪُني جي لاس.
(ٻئي جي آس تي ويهڻ سان ڪڏهن ڪم نه ٿيندو.)
وَڇُ= وَڇِرو. (سنسڪرت= وتس).
- مَيهر مينهُنِ مان نڪتو، وڇنِ ڪهڙي پارت؟.
(ميهار جيڪڏهن مينهن کي ڇڏي نڪتو آهي، ته پوءِ وڇُن جي سنڀال لاءِ ڪهڙِ پارت ڪندو؟)
وريام = وِير، بهادر.
- جاتي پُڄي نه سگهجي، تاتي ڀڄڻ ڪم وريام جو.
(سياڻي ماڻهوءَ کي پکي ته، جيڪڏهن دشمن سان پُڄي نه ٿو سگهي ته پوءِ هُن کان ڀڄي ڪنارو ڪري پُٺ تي هليو وڃي.)
واهيرو= آکيرو، گهونسلو.
- اُهي وڻ به ويا، وهيرا به ويا.
(اُهي وڻ به هليا ويا ته اُنهن تي ٺهيل پکين جا آکيرا ؟ به ناس ٿي ويا. مطلب ته اُهي سٺا ڏينهن گذري ويا.)
وِھُ= زهر، وِکُ. (سنسڪرت: وِش)
- وِھُ وڻجي، سو وِھُ مان کائي.
(جيڪي زهر وڪڻن ٿا، سي اُن تي واپار مان به ڪمائي کائين ٿا.)
وِيڃائڻ= ويچار ڪرڻ، سوچڻ.
- اِياڻو چوي، سِياڻو ويڃائي.
(نادان ڪا ڳالھ چوي ٿو ته سياڻي کي گهرجي ته اُن تي پوري طرح ويچار ڪري ويساھ ڪرڻ گهرجي.)
ويڄُ= حڪيم، وئد.
- پنهنجي ڪَئي جو نه ڪو ويڄ نه ڪو طبيب.
(پنهنجي هٿان جيڪي غلطي ٿئي ٿي، اُن کي ٻيو ڪو به سڌاري نه ٿو سگهي.)
ويڻُ= وچن، ٻول.
- ننڍي واتان، وڏو ويڻ نه ڪڍجي.
(مطلب ته ماڻهوءَ کي سنڀالي ڳالهائڻ گهرجي، جيئن ٻين کي ڏک نه ٿئي.)
سنگٽُ= سنڪٽُ، رُڪاوٽ.
- ڪاڻيءَ جي وِهانءَ ۾ سنگٽ گهڻا.
(ڪمزور يا وِڏ واري انسان جي ڪم پوري ٿيڻ ۾ گهڻي ئي رڪاوٽون پون ٿيون.)
سندو = جو.
- ڳالهين سنديون ڳالهيون، ٽڪي سندا موٺ.
(جيڪو ڳالهيون ڪري ٿو، اُن جو ڪم نٿو ٿئي، پر جيڪو ڪنهن ڪم لاءِ اڳواٽ پئسا ڪٺا ڏئي ٿو، تنهن جو ڪم ٿئي ٿو)
ساھِ = زيورن جو سيٽ. دري مالها، Rosary.
- اُها ساھ ئي گهوري، جا سِرُ تڪي.
(اُهي مڻيا ۽ زيور ئي کڏ پون، جن جي پائڻ ڪري جان کي خطرو ٿئي ٿو.)
سِياندري= ويجهي حد، ويجهي مٽي مائٽي.
- سوڙهي سِياندريءَ، وهنوار نه ڪجي.
(ويجهي مٽي مائٽي يا دوستيءَ ۾ وهنوار نه ڪجي، اُن مان ڪلفت ٿيڻ جو انديشو آهي.)
سيئن= سيما، حد، دنگ، سينو ساهڻ.
- سٻر سان سيئن ڪبي ڪيئن، چوندو جيئن، ٿيندي تيئن.
(ڏاڍي سان زمين جي حد وغيره تي ڪيئن جهڳڙو ڪبو؟ جيئن سٻل يعني ڏاڍو مڙس چوندو، تئين فيصلو ٿيندو. مطلب ته ڏاڍي سان هيٺين اٽ وٺڻ گُهرجي)
سينڱ= ڪمان، ڌنُش.
- صبر جنين جي سينڱ، تير نه گُسي تن جو.
(جنهن جو صبر سهارو ورتو آهي، اُهي پنهنجي مقصد تي ضرور پهچندا.)
سُچرُ= گهڻو کائيندڙ.
- ڏُچر گهوڙو، سُچر زال ٻئي ٻنِ ٿيا.
(گهٽ ۽ خراب گاھ کائيندڙ گهوڙو ۽ گهڻو کائيندڙ زال ٻئي کڏِ پون.)
سيڏائڻ= سِڪڻ، نهارڻ.
- ستي ٿي سيڏائي، لُنڊي ٿي کائي.
(شريف عورت پيئي پنهنجي ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ سڪي، ٻئي طرف ڪميني عورت پئي موجون ڪري.)
سيتِي= سان، گڏ.
- کيتي سِر سيتي.
(کيتي اُها سٺي ٿيندي آهي، جيڪا ماڻهو پاڻ پنهنجي محنت سان ڪندو.)
سيلھ= ڪنڊا.
- جي پوندا سوڙهين، سيلھ به لڳندا تِنِ.
(جي اوکن رستن تي ويندا، تن کي ڪنڊا به سهڻا پوندا.)
هَسُ= ڳچيءَ ۾ پائڻ جو ٿُلهو سونو زيور.
- اَن جو واپار هَسَ مان ڇلو، ڇلي مان هَسُ ڪري.
(ان جي واپار ۾ ڪڏهن گهڻو لاڀ ته ڪڏهن گهڻ گهاٽو ٿيندو آهي.)
هُوڙ هيائي= هلڪڙائي، حالت/ طبيعت.
- هر هر هُوڙهيائي، وڃڻ در دوستن جي.
(دوست وٽ به هر گهڙيءَ نه وڃجي اِن ۾ هلڪائي آهي. هر هر ڪنهن وٽ وڃڻ سان بي عزتي ٿيندي آهي.)