۴.۲.۴: فعلن ۽ ڪردتن جا پراڻا روپ:
(جيڪو ڪندين، سو پسندين؛ جيڪي ڏيندين سو لهندين.)
- سڄڻ هُجن سنوارن، مَرُ ڏيھ ڏنگايون ڪن؟
(ڌڻي سائين اسان سان سولو هجي، يعني مهربان هجي ته پوءِ لوڪ ڀلي ڏِنگو هَلي ته به نقصان پهچائي نه سگهندو.)
- ماءُ ڄڻيندي پُٽڙا، ڀاڳ نه ڏيندي ونڊِ.
(ماءُ پٽ ڄڻيندي، پر انهن کي ڀاڳ ونڊي ته ڏيندي.هر هڪ جو نصيب ته ڌڻي سائين ٺاهي ٿو. هتي ’ونڊي‘ جو روپ ’ونڊ‘ ڪتب آيو آهي.)
- نيچ نؤڪري، اتم کيتي، وڌنتُ واپار.
(نيچ نوڪري، اُتم کيتي، وڌندڙ واپار.)
- مُڱن ڏانڊي، ڪارڙي ٽانڊي، مُڱ پچي، ڪارڙو مَچي، مُڱ لُئو، ڪارڙو مُئو.
(هتي ’لُڻڻ‘ مصدر جو ڪردنت (اسم مفعول) ’لُئو‘ پراڻي شڪل آهي.)
(ڪيولرام سلامتراءِ ’گل شڪر‘ ۾ اِن پهاڪي کي سمجهائيندي لکيو آهي ته، ”ڪارڙو، هڪڙي ڪاري تر کان پڻ ننڍو جيت لاڙ واري خطِي ۾ ٿيندو آهي، ۽ ماڻهن کي چڪ پائي، جو مُنڱن جي پوک ڄاپڻ وارن ڏهاڙن ۾ ڄاپي، ۽ مُنڱن جي لابار ۾ ناس ٿي وڃي، تنهن جو حال ڏيکارڻ لاءِ سياڻن هيءَ پهاڪو ڏنو آهي.“ (ص ۲۱۷)
- هٿان پَيئي نانڪا، در در ڌِڪا کاءِ.
(پنهنجن هٿان جيڪو غلط ڪم ڪيو اٿائين ته هاڻ هوُ در در ڌڪا پيو کائي، هتي ’کائي‘ فعل جي ننڍي شڪل ’کاءِ‘ آهي.)
- ڇٺي مُوروُن ونٺي، ٻانڀڻ ڪهڙو ڏوھُ؟.
(جنم پتري اصل جي ونٺي يعني وِنڌيل آهي، خراب آهي، ته پوءِ ٻانڀڻ کي ڪهڙو ڏوھ ڏجي؟)
- جنين ڪاڻ مُياس، سي ڪُلهي ڪانڌي نه ٿيا.
(جن ڪاڻ مان مُئس، سي ڪلهي ڪانڌي نه ٿيا. هتي ’مُئس‘ جي جهوني شڪل مُياس‘ آهي.)
- رِڻي ۽ رائر جو، سڏ جنهين کي هوءِ، منجي اُتي جوءِ، وڃي تنهن کي وِسري.
(رِڻي = قرض، رائر = راج ڪر، ڍل، ٽئڪس. جنهن کي بازار جي قرض چُڪائڻ ۽ سرڪاري ڍل چُڪائڻ لاءِ سڏ ٿئي ٿو، تنهن کي منجي (کٽ) تي ڀاڪر ۾ ويٺل جوءِ به هڪدم وسري ويندي آهي.)
- ڄٽهو نه وِسهو، وِسهو ته مُسهو.
(ڄٽن تي ويساھ نه ڪريو، جي وسياھ ڪندا ته مُسجي ويندا. هتي ’مسجڻ‘ فعل جي ’مُسهو‘ شڪل پراڻو آهي.)
- سوٽي هوءِ ساڻ، ته گڏھ گوهي نه ڪري.
(سوٽي هجي ساڻ، ته گڏھ گوهي نه ڪري. ’هُجي‘ جي پراڻي شڪل ’هوءِ‘ آهي.)
- آسرُمَ لاهيج، سڄڻُ ٻاجهيندڙُ گهڻو.
(آسرو نه لاهيج، سڄڻ يعني ڌڻي سائين گهڻو رحيم آهي.)
- اک اُلٽي ڌار، وَنءُ اُلٽو عام سين.
(تون اُبتي اک ڌار، عام لوڪن کان ابتو وڃ. مطلب ته دنيا کان ڌيان هٽائي ڌڻيءَ جي ڌيان ۾ گم ٿي.)
- وهم وسارياس، نا ته پنهوُن آئون پاڻ هئي؟.
(وهم جي ڪري ڀُلجي ويس، نه ته پُنهون آئون پاڻ هُئس.)
ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽُرنپ جهوني سنڌيءَ ۾ ’هئڻ‘ يا ’هجڻ‘ فعل جو ٻه شڪليون ڏنيون آهن.*
[img]http://farm8.staticflickr.com/7426/27899462501_f172aa6501_o.jpg[/img]
يعني: هوءُ/ هوئو هاڻوڪي ٻولي ٻول چال واري سنڌيءَ ۾ گهڻو ڪري، ’هجڻ‘ مان ٺهيل شڪليون ڪتب اچن ٿيون، پر جهوني سنڌيءَ ۾ ’هُئڻ‘ مان ٺهيل شڪلين جو وڌيڪ استعمال نظر اچي ٿو. شاھ جي ڪلام ۾ به ’هئڻ‘ مان جوڙيل شڪيلن جو وڌيڪ استعمال نظر اچي ٿو. سنڌي پهاڪن ۾ به اهڙيون آڳاٽيون شڪليون وڌيڪ ڪتب آيون آهن.