۴.۳.۳: سنڌي پهاڪن ۾ تُڪ:
پهاڪن ۾ تُڪ، کير ۾ کنڊ مثال آهي. جيئن کنڊ جو صحيح مقدار کير کي وڻندڙ ۽ سوادي بڻائيندو آهي، تيئن تُڪ جو صحيح استعمال پهاڪي جي خوبصورتي وڌائيندو آهي. پهاڪن جي ٺهڻ ۾ تُڪ جي وڏي اهميت آهي. تُڪ سان پورو ٿيندڙ پهاڪو آسانيءَ سان ياد ٿئي ٿو ۽ ذهن ۾ گهڻي وقت تائين پنهنجو هنڌ ٺاهي ٿو. جيڪڏهن پهاڪو وسري وڃي ٿو ته تُڪ جي ڪري وري ياد اچڻ ۾ وڌيڪ دير نه ٿي لڳي. تُڪ سان پورو ٿيڻ وارو پهاڪو، خشڪ نثري پهاڪي کان وڌيڪ دِلڪش ٿئي ٿو. اِنهيءَ سبب ڪري تُڪ وارا پهاڪا عام ماڻهن ۾ جلد مشهوري حاصل ڪن ٿا.
سنڌي پهاڪن ۾ تُڪ جو جيڪي مختلف صورتون ملن ٿيون. اُهي هن ريت آهن:
(۱) ٻن حصن ۾ ورهايل تُڪ وارا پهاڪا:
تُڪ سان پورا ٿيڻ وارا پهاڪا گهڻي ڀاڱي ٻن حصن ۾ ورهايل هُجن ٿا ۽ اُنهن حصن جا اکري لفظ تُڪ ۾ پورا ٿين ٿا. جيئن ته:
- اک ڪڍڻ سؤکي، پر وجهڻُ اوکي.
(ڪنهن کي نقصان پهچائڻ ته سؤلو آهي، پر اُن کي وري ٺيڪ ڪرڻ اوکو آهي.)
- پيٽ ۾ نه جيسين روٽي، تيسين ڳالھ مڙئي کوٽي.
(جيسيتائين ماڻهوءَ کي کاڌو نه مليو آهي، تيستائين هُو ڪو به ڪم ٺيڪ نموني سان نه ڪري سگهندو.)
- بڻي ته بڻي، نه ته دال روٽي گهڻي.
(ڳالھ بڻجي ويئي ته سُٺي آهي، جي نه بڻي ته به حياتي گذراڻ لاءِ گُهربل وسيلا ڪافي آهن.)
ڪافي پهاڪا اهڙا آهن، جيڪي ٻن حصن ۾ ورهايل ته آهن پر اُنهن جي ٻنهي حصن ۾ شروعاتي ۽ آخري لفظ ساڳيءَ تُڪ وارا آهن. جيئن ته:
- چوري نه موري، موري ته به گهوري.
(چوري ڪڏهن به فائديمند يا ڦل واري نه آهي، پر جي ڦلُ ڏئي ته به اُن کي گهوري ڇڏجي.)
ڪجھ پهاڪا اهڙا به ملن ٿا، جن جي ٻنهي حصن جا آخري ٻه ٻه لفظ ساڳيءَ تُڪ وارا هجن ٿا.
ڪي پهاڪا اهڙا هجن ٿا، جن جي ٻنهي حصن جا آخرين لفظ ساڳيا ئي هجن ٿا. مثلاً:
تُڪن جو لڳاتار وهڪرو:
ڪن پهاڪن ۾ لفظن جملن جا ٻنڌن (بندشون/ رڪاوٽ) ڪو نه ٿيندا آهن. اُنهن ۾ تُڪ پاڻيءَ جي وهڪري جيان لڳاتار هوندي آهي، جنهن سبب ڪري پهاڪي ۾ لئه پيدا ٿيندي آهي. جيئن ته:
- ابي چاڙِهي، ادِي چاڙهي، مون نه چاڙِهي ته ڪنهن نه چاڙهي.
(جيستائين مون پاڻ ڪمائي ڪري گهر نه هلايو آهي، تيستائين فقط ٻين جي ڪمائيءَ تي آسرو رکڻ، ٺيڪ نه آهي.)
- اُٺُ کي لاڻو، گهوڙي کي داڻو.
(اُٺُ کي لاڻو کائڻ سٺو لڳي ٿو، گهوڙي کي اناج کائڻ وڻي ٿو. مرد ناڻي سان سونهي ٿو ته زال وري ماڻا ڪرڻ جي ڪري سونهي ٿي.)
ڪي پهاڪا اهڙا به ٿين ٿا جن کي حصن ۾ يا بندن (بيهڪن) ۾ ورهائي نه ٿو سگهجي. اُنهن جي هڪ ئي بند ۾ تُڪ وارا لفظ هجن ٿا.
- آتم گهاتي مهاپاپي.
(آپگهات يا آتم هتيا (خودڪشي) ڪندڙ مهاپاپي (وڏو گناهگار) آهي.)
- کيتي سر سيتي.
(کيتي اُها آهي، جيڪا پنهنجي سر يعني پاڻ ڪجي.)
- ڪماليت کي زواليت.
(هر ڪمال کان پوءِ زوال هوندو آهي.)
(۲) ٽن حصن ۾ ورهايل تُڪ وارا پهاڪا:
گهڻيئي پهاڪا ٽن حصن يا بَندن ۾ ورهايل هجن ٿا، جن ۾ هر هڪ حصي جي آخرين لفظن جي تُڪ ملي ٿي. مثال طور:
- اُٿُ به ناڻو، ويھُ به ناڻو، ناڻي بنا نرُ ويڳاڻو.
(زندگيءَ جي هر قدم تي ناڻو يعني پئسي جي ضرورت آهي، اُن کان سواءِ ڪو به ماڻهو ويڳاڻو ٿي پوي ٿو.)
- پير عيسيٰ، پير موسيٰ، بڙا پير پئسا.
(عيسيٰ موسيٰ، پيغمبر ٿي ويا آهن. پر هن سنسار ۾ انهن کان به وڏو پير پئسو آهي.)
- آئون به راڻي، تُون به راڻي، ته ڪير ڀريندو پاڻي؟
(هر ڪو پاڻ کي وڏو سمجهندو ته ڪم ڪيرُ ڪندو؟)
- هڪ ڀيرو جوڳي، ٻه ڀيرا ڀوڳي، ٽي ڀيرا روڳي.
(سڄي ڏينهن ۾ ضروري حاجت لاءِ جيڪو هڪ دفعو وڃي ٿو اُهو يوگي اهي، جيڪو ٻه دفعا وڃي ٿو، اُهو ڀوڳي يعني عياش آهي ۽ جيڪو ٽي ڀيرا وڃي ٿو، اُن کي بيمار سمجهڻ کپي.)
- ڌُوڙ ڀَڪُليو ماءُ پرين، ڌن ڀڪُليو جوءِ پِرين، اَڇي ڪپڙين سسُ پِرين.
(مٽيءَ ۾ راند ڪري ڌُوڙ سان ڀريل ٻار ماءُ کي وڻي ٿو. پئسي وارو مرد پنهنجي زال کي پيارو لڳي ٿو ۽ سُٺا ڪپڙا پائيندڙ ناٺي سسُ کي سٺو لڳندو آهي .)
(۳) چئن حصن ۾ ورهايل تُڪ وارا پهاڪا:
گهڻن ئي پهاڪن جي بناوت ڇند جي چئن مصرعن يا سِٽن مثل ٿئي ٿي. هيٺ ڏنل پهاڪن ۾ پڻ چئن سِٽن وارا مثال ملن ٿا، جن جي سڀني آخرين لفظن جي تُڪ پاڻ ۾ ملي ٿي. جيئن ته :
- پنهنجو گهر، ڪِن سان ڪري ڀرُ، پرايو گهر، ٿُڪ اُڇلي ڏرُ.
(پنهنجي گهر ۾ جيڪڏهن ڪو گندگي ڪري ٿو ته کيس ڪو به چوڻ وارو نه آهي. پر پرائي گهر ۾ ماڻهو ٿُڪ اُڇليندو ته به ڊڄندو ته متان ڪو کيس ڌمڪائي.)
- ڌيئڙي سو ڪِر، جو ڏٺُئه ماءُ گهر، نُونهنڙي سو ڪر، جو ڏٺُئي سسُ گهر.
(هتي ڌيءَ کي چيل آهي ته تون پنهنجن پيڪن ۾ پنهنجني ماءُ جي گهر جي رواج موجب هلت ڪر. پر جڏهن پرڻجي ساهُري گهر وڃين ته پوءِ ساهُرن جي ريتين ۽ رسمن موجب هل جيڪڏهن پاڻ کي قربان ڪري ڇڏي، تڏهن به هوءَ ماءُ جي جاءِ نه وٺي سگهندي.)
- سِڪي سِڪي مڙس ڪيائين، ٻي جا ٻڌائين سڳي، اڳي کاڌائين لوڙھ مڇي، هاڻ لُڏڻ لڳي.
(سِڪي سِڪي هُن شادي ڪئي آهي ته پاڻ کي ٺاھ ٺوھ ۾ گهڻو وقت ٿي وڃائي. اڳي ته هوءَ غريب گهر ۾ پلي هُئي، پر هاڻي شاهوڪارن ۾ شادي ٿيڻ تي پوءِ پاڻ تي گهمنڊُ غرور)
حصن جي اندر تُڪ ملائڻ:
سنڌيءَ ۾ ڪي پهاڪا اهڙا به ملن ٿا، جن جي چرڻ اندر تُڪ وارا لفظ سمايل هجن ٿا.
- گهڻين زالين گهر نه هلي، گهڻين مردين هر نه هلي.
(گهڻين زالن سان گهر جو گاڏو نه هلي سگهندو آهي ۽ گهڻن مردن سان کيتي نه ٿي سهگندي آهي.)
- سؤکيءَ ڀائي سڀڪو، اوکيءَ تُون آڌار.
(سُک ۾ سڀ ڪو ويجهو مائٽ بڻجي ٿو، پر اوکيءَ ويل ڌڻي سائين ئي سهارو آهي.)
- اوٽ پڙي موٽ ۾، ڪنوار پڙي گهوٽ ۾.
(جيڪي ڏٺُئه ته موٽ ۾ توکي اوترو ئي مليو. ساڳيءَ طرح ڪنوار کي گهوٽ مليو ته وري گهوٽ کي ڪنوار ملي. اِن طرح ٻئي برابر ٿيا.)
- ڪُني ڦُرائجي، ٻني نه ڦُرائجي.
(دوستن سان گڏ ڀلي ونڊي ورهائي ويهي کائجي، پر جتان روزي روٽي ملي ٿي، اُن ۾ ٻئي سان حصيداري نه ڪجي.)
- زالان ڌاوڻُ، مردان کاوڻُ.
(زالن کي وهنجڻ گهڻو وقت نه لڳائڻ کپي ۽ مردن کي وري کاڌي پيتي ۾ اجائي ڊيگھ نه ڪرڻ کپي.)
تُڪ ۽ انگ؟:
ڪن پهاڪن ۾ انگن جو استعمال فقط تُڪ ملائڻ لاءِ اچي ٿو. جيئن ته:
- آمو ڏھ گامو.
(انبن جا وڻ ڏهن ڏهن وِکِن تي يعني هڪ ٻئي کان پري پري پوکجن ته ڦلُ ڏيندا.)
- اسِي مت کسِي.
(اسِي سالن جي عمر ۾ ماڻهوءَ جي ذهني قوت گهٽجي ويندي آهي.)
تُڪ ۽ نالا؟:
تُڪ ملائڻ لاءِ ڪِن پهاڪن ۾ اسم خاص به ڪتب آندا ويا آهن. مثال طور:
- جيڪي ڪري ناڻو، سو نه ڪري راڻو.
(پئسي ۾ وڏي طاقت آهي، جيڪو ڪم پئسي جي معرفت ٿي سگهي ٿو، اُهو ڪم پوڻ تي راڻو وڏو ماڻهو به نه ڪري سگهندو.)
- هُجيئي ڳنڍ ۾ ناڻو، ته گهُمُ خان لاڙڪاڻو.
(ڳنڍ ۾ پئسو اٿيئي ته پوءِ لاڙڪاڻو گهُمُ يعني عيش ۽ آرام جي زندگي گذار.)
تُڪ ۽ حقيقت؟:
پهاڪا ماڻهن جي آزمودن تي ٻڌل هجن ٿا، اِنهيءَ ڪري اُنهن ۾ حقيقت هئڻ لازمي آهي، ۽ ٻئي پاسي تُڪ جي مدد سان پهاڪا وڌيڪ اثر پيدا ڪن ٿا. پهاڪن ۾ تُڪ ۽ حقيقت، ٻنهيءَ جي ساڳي اهميت آهي، پر جيڪڏهن تُڪ کي اهميت ڏيڻ سبب حقيقت جي قرباني ڪبي ته رڳو تُڪ جي ڀروسي پهاڪا گهڻي وقت تائين زندھ ڪو نه رهي سگهندا. اِنهيءَ لاءِ جن پهاڪن ۾ تُڪ ۽ حقيقت جي طاقت ساڳي هجي ٿي، اُهي پهاڪا مشهور ٿي گهڻي وقت تائين عام ماڻهن ۾ عام ٿين ٿا. تُڪ ۽ حقيقت تي ٻڌل ڪجھ پهاڪن جا مثال هن ريت آهن:
- هاسي، ڪرهن جي ماسي.
(کل مسخري جهيڙي جي ماسي آهي، يعني اُن مان مسئلا ٿين ٿا؛ اِن ڪري مهل ڏسي کِل چرچو ڪجي.)
- هڙ به گاسو، لوڪ به تماشو.
(هڙ به گسي يعني خرچ به ٿئي ۽ ٻيا ماڻهو به پاڻ تان کلائجن، ٻه ڀائر پاڻ ۾ وڙهي ڪورٽ تائين به ويا، جنهن ۾ سندن خرچ ٿيا ۽ پنهنجو مانءُ به گهٽايائون.)
- پيءُ سندس پيهُون ڪُٽيوُن، ڏاڏي سندس ڌاڻا، اڳي پُڇيائون ٿي ذات پات، هاڻي پُڇن ٿا ناڻا.
(هيءُ پهاڪو تُڪ ۽ حقيقت جو بهترين مثال آهي، جنهن ۾ ناڻو يعني پئسي جي وڌندڙ اهميت جي حقيقت پيش ڪيل آهي.)