۵.۲ قدرتي ماحول ۽ جاگرافيءَ متعلق پهاڪا:
جاگرافي هڪ وسيع معنيٰ وارو لفظ آهي. هن ۾ ڪنهن ملڪ، ڪنهن صوبي، ڪنهن شهر، ڪنهن ڳوٺ جا رڳو جبل، زمينون، نديون ۽ قدرتي حدون نه ٿيون اچن، پر اُن حد ۾ رهندڙ ماڻهو، اُتي جو قدرتي ماحول، وڻ ٽڻ، جانور، پکي وغيره به اچن ٿا.
قدرت ۽ انسان جو ساٿ تمام جهونو آهي. ايامن کان ٻئي پنهنجي ڄاڻ مطابق هڪ ٻئي کي ٺاهيندا ۽ ڊاهيندا اچن ٿا. انهيءَ ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ جي عمل ۾ انسان ذات کي املھ تجربا حاصل ٿيا آهن. اِنهن تجربن جي آڌار تي پهاڪا ٺهن ٿا ۽ اُنهن پهاڪن جي وسيلي اسين جهوني تهذيب ثقافت، ۽ آڳاٽي ماحول جي ڄاڻ حاصل ڪري سگهون ٿا.
سنڌ جي رهاڪن کي به شهرن مان، زمين مان، جبلن مان، جانورن پکين مان، وڻن- ٽڻن مان، ڀاڄين- ميون وغيره مان جهجهي تعداد ۾ تجربا مليا آهن. انهن تجربن ۽ آزمودن جي آڌار تي جيڪي پهاڪا ٺهيا آهن، تن مان سنڌين جي سماجي ۽ ثقافتي رُخ جي پروڙ پوي ٿي. سنڌي ٻوليءَ ۾ جاگرافيءَ سان واسطو رکندڙ جيڪي پهاڪا ملن ٿا، اُنهن جي جدا جدا قسمن جو هتي مختصر جائزو پيش ڪجي ٿو:
آبهوا ۽ موسم:
آبهوا جي خيال کان سنڌ کي گرم صوبو چيو ويو آهي. هتي برسات تمام گهٽ پوندي آهي. اُتر اولھ پاسي جبل، اوڀر پاسي راجسٿان جو ريگستان، جنهن جو ڪجھ پاسو سنڌ جي ٿرپارڪر ۽ نوابشاھ توڙي خيرپور ضلعجن جي اوڀر ۾ به اچي وڃي ٿو، ڏکڻ اوڀر ۾ سمنڊ ۽ ڪڇ جو رڻ، ۽ ڏکڻ- اولھ ۾ عربي سمنڊ يا سنڌوُ ساگر بيٺل آهي. ڏکڻ سنڌ ۾ سمنڊ سان ويجهڙائپ سبب ۽ ٻين حصن ۾ جبلن ۽ رڻ پٽ جي ڪري هر هنڌ الڳ الڳ موسم جو اثر ٿيو آهي. اِن ڪري هتي هر قسم جي موسم ٿئي ٿي. فقط مهاراشٽر، گجرات ۽ ڀارت جي ڪن ٻين حصن وانگر سنڌ ۾ چؤماسي جي مند ڪا نه ٿي ٿئي. سنڌ جي وچ مان سنڌوندي وهي ٿي جيڪا ڪئلاش مانسرووَر مان نڪري تبت، ليھ، لداخ جي پهاڙن مان لنگهندي اچي ڪراچيءَ وٽ عربي سمنڊ ۾ ملندي آهي. اِن نديءَ جي آسري تي ئي سنڌ آباد ٿي آهي.
سنڌي ٻوليءَ ۾ موسم سان واسطو رکندڙ گهڻيئي پهاڪا ۽ چوڻيون آهن. انهن ۾ ڪجھ هن ريت آهن:
- “آهڙ جي تتي ڏينهن، ساوڻ جي وسندي مينهن، سياري جي آڌيءَ رات، شل نه پوي هنگڻ تات.”
(پڙهڻي: ڄيٽ ويساک جي تتي ڏينهن، پوھ مانگھ جي آڌيءَ رات، شال نه پوي ڪڏهن هنگڻ تات.)
هيءَ پهاڪو/ چوڻي تڏهن ٺهي آهي، جڏهن ماڻهن کي ڪاڪوس لاءِ جهنگل ۾ وڃڻو پوندو هو، پر هِن چوڻيءَ جي آڌار تي اسان کي خبر پوي ٿي ته سنڌ ۾ آڙهڙ يا ڄيٽ جي مهيني ۾ ڏينهن گرم ٿيندا آهن ۽ ساوڻ يعني جولاءِ- آگسٽ جي مهينن ۾ ڪجھ برسات پوندي آهي. انهيءَ طرح سياري جي راتين ۾ اُتر سنڌ ۾ ڏاڍي ٿڌ پوندي آهي. اهڙي موسم ۾ ضروري حاجت لاءِ ٻاهر نڪرڻ مشڪل ڪم پوندو.
ڀوجپُريءَ ۾ انهيءَ سان ميل رکندڙ هيءُ پهاڪو ملي ٿو:
- “ڄيٺ ڪو دُپهريا، ڀادو ڪو اَنهرِيا، پوس ڪي ڀِن لهرا، اَڀاگا ڪام ڪريلو.”
مطلب ته ڄيٺ مهيني ۾ منجهند وقت، بڊي ماھ جي رات اونداهيءَ ۾، پوھ ۾ صبح سوير، اڀاڳو ماڻهو ئي ڪم ڪندو آهي.
“ڏکڻ مينهن نه وسڻا، جي وسي ته ٻوڙي،
ڪانئر ڌڪُ نه هڻڻا، جي هڻي ته جهوري.”
سنڌ ۾ گهڻو ڪري ڏکڻ/ اولھ کان برسات نه پوندي آهي. پر جي اِن طرف جي برسات پئي ته ٻوڙان ڪري ڇڏيندي آهي.
- “وٺو ته ٿر، نه ته برُ.”
ٿرپارڪار وارو گهڻو ضلعو آهي. هِتي آباديءَ جو گهڻو دارومدار برسات تي آهي. ٿر ۾ جي برسات پيئي ته اُهو سڄو علائقو سکيو ستابو ۽ سهڻو بڻجي پوندو، نه ته اُهو ريگستان ئي آهي.
- “وسي ته ڪوھُ، نه ته روھُ.”
ڪوهستان وار سنڌ جو علائقو برسات ۾ سهڻو لڳندو آهي، نه ته اُهو بُٺُ يعني سُڪل ملڪ آهي.
- “سياري ۾ سيءُ پوي، آڙهڙ ۾ آريون، ڪنهن کي ساراهيون؟”
سنڌ جي صوبي ۾، خاص طور سان اُتر سنڌ ۾ سردي ۽ گرمي ٻئي گهڻيون ٿينديون آهن، جيڪي پريشان ڪندڙ آهن.
- “سياري جو سجُ، کڻُ پاءِ ۾ وڃي.”
سياري جي وقت ۾ ڏينهن ننڍا ٿيندا آهن. اِنهن ڏينهن ۾ اوندھ جهٽ ٿي ويندي آهي ۽ جنهن ڪري ڪم گهٽ ٿيندو آهي.
- “واھ مالڪ تنهنجي مايا، ڪٿي ڌوپ ڪٿي ڇايا.”
هن پهاڪي ۾ موسم، پرڪرتي يا قدرت جي خوبين جو بيان ڪيو ويو آهي. مطلب ته ڪي سُکي ته ڪي دُکي آهن.
- “وِلھ پيئي واڪا ڪري.”
مطلب ته تمام گهڻي ٿڌ آهي.
- “سوَڙ کڻي ٻاهر نڪرجي ۽ وِڃڻو کڻي اندر گِهڙِجي.”
سنڌ ۾ هوليءَ کان پوءِ رات جو ٻاهر اڱڻ ۾ سُمهبو هو، پر پوءِ رات جو وڌيڪ ٿڌ پوڻ سبب مٿان سوَڙ وجهڻي پوندي هئي. بڊي ۾ سرءُ (پن ڇڻ) جي مُند ۾ رات جو اندر سمهبو هو، جيتوڻيڪ اندر گرمي ٿيندي هئي ۽ مڇرن سبب تپاولي ٿيندي هئي. اِن ڪري وِڃِڻو کڻي اندر سمهبو هو. ان ڪري سنڌ ۾ اها چوڻي ٺهي:
- “ڦڳُڻ ڦُلاريو، راتيان سيارو، ڏينهن اونهارو.”
مطلب ته ڦڳڻ يعني مارچ جي مهيني ۾ رات جو ٿڌ محسوس ٿيندي آهي، پر ڏينهن تي تِر ۽ مُوري کاڌا ويندا آهن. سِنڌ ۾ اُن کان پوءِ سياري جي ٿڌ گهٽجڻ شروع ٿي ويندي آهي.
- “انبن ۾ ٻور، لڱن ۾ سوُر.”
برسات کان پوءِ انبن جي وڻن ۾ ٻوُر (گل) اَچڻِ شروع ٿي ويندا آهن، جيڪي گرميءَ جي اچڻ طرف اشارو ڪندا آهن ۽ پوءِ وڻن ۾ انبن جو ڦل ٿيندو آهي. ان پهاڪي جو اشارو موسم جي تبديل طرف آهي، جنهن ڪري انسان جي لڱن ۾ سُور به ٿيندو آهي.
- “ڏٺو چيٽُ، پيو انبن ۾ ميٺ.”
چيٽ جي مهيني کان پوءِ انبن ۾ رس ۽ مٺاس اَچي ويندي آهي. .
- “ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڊو وڏو چڀڙُ مٺو.”
چڀڙُ رڳو ڏياريءَ جي ڏينهن ۾ ئي مٺو ٿيندو آهي. ٻين مُندن ۾ اِهو ڪؤڙو هوندو آهي.
ڌيان ڇڪائيندڙ جملو “جل هِي جيون هِئه” (پاڻي ئي زندگي آهي) ڪيترن ئي هنڌن تي لکيل نظر اچي ٿو. لڳ ڀڳ ۵۰۵ع ۾ وارھ مِهِر لکيو آهي ته:
اِن طرح موسم سان واسطو رکندڙ گهڻيئي پهاڪا ملن ٿا. اهڙا ئي ڪجھ مثال هِن ريت آهن:
(1) ميوو سڀ مُندائتو مِٺو.
(2) واءُ جبل اُڏائي ڇڏي، تنهن جي اڳيان ڪپھ ڇا آهي؟
(3) جي وسي چيٽُ ته اَنُ نه ماپي کيٽُ،
(4) جهڙ جي اُس، انڌي جي ٿُڪ، ماٽيلي ماءُ جي مُڪ، جتي لڳي اُتي سُڪ.
(5) سياري ۾ سيئي چڱا، جن کي گهڻي ڇانھ.
(مطلب ته سياري جي مند عياشيءَ لاءِ ۽ گرميءَ جي موسم بيمارن لاءِ ٺيڪ آهي.)
مينهن جي موسم:
زندگيِءَ جي امُلھ شين ۾ برسات يعني پاڻي هڪ خاص عنصر آهي. نه رڳو سڄي ڪائنات ۾ پر ماڻهوءَ جي پنهنجي جسم ۾ به ٽي حصا پاڻي آهن. اڄُ ڪالھ انساني زندگيءَ ۾ پاڻيءَ جي اهميت طرف ڌيان ڇڪائيندڙ جملا “جل هِي جيون آهي.” ڪيترن ئي هنڌن تي لکيل نظر اچي ٿو. لڳ ڀڳ ۵۰۵ع ۾ وارھ مِهر لکيو آهي ته:
“انن جگتھ پِراڻاھ پرور ٽڪالسيه چاننمايتم
يَسمادتھ: پَريکشيَھَ پراورٽَڪالھَ پريتنينَ.”
(ڊاڪٽر تيواري، ڀوجپوري لوڪو ڪِتيان، صفحو ۷۱.)
مطلب ته اَنُ ئي هن جڳت جو ساھ آهي ۽ هيءُ اَنُ برسات جي مند جي وس ۾ آهي. انهيءَ ڪري برسات کي ڌيان ۾ رکي ڪوشش ڪرڻ گهرجي.
ڀارت ملڪ هڪ وڏو ملڪ آهي، جتي برسات الڳ الڳ وقت تي ۽ الڳ الڳ مقدار ۾ پوي ٿي. چيراپونجيءَ ۾ برسات سڀ کان وڌيڪ پوي ٿي ته ٻئي طرف راجسٿان جي واريءَ واري علائقي ۾ سڀ کان گهٽ. مهاراشٽر ۾ برسات جهجهي تعداد ۾ پوندي آهي، ته وري سنڌ پاڪستان ۾ برسات ڏاڍي گهٽ پوندي آهي. انهيءَ آڌار تي سنڌيءَ ۾ چوڻي مشهور آهي ته، “مينهن ۽ مهمان، ٻئي ڪيترو وقت؟” يعني ٻئي ٿوري وقت لاءِ هوندا آهن.
ڀارت ۾ مينهن سان لاڳاپو رکندڙ سائنس تمام پراڻي آهي. هوا، بادل، آڪاش، بجلي، آنڌي، طوفان، سج، چنڊ وغيره جي مدد سان مينهن جي اچڻ جو اطلاع ملي ويندو آهي. هاري ۽ ٻين ماڻهن جي اِنهن تجربن جي آڌار تي برسات ڪيترا ئي پهاڪا ٺهيا آهن. سنڌي ٻوليءَ جي پهاڪن ۾ مينهن بابت گهٽ ويچار ڪيو ويو آهي، پر تڏهن به جيڪي پهاڪا ملن ٿا، انهن ۾ مکيه هيٺين ريت آهن:
- “مينهن وسي ٻه پهر، ڇنو وسي ڇھ پهر.”
مطلب ته برسات جي وسڪاري کان پوءِ برسات بند ٿي وڃڻ بعد به جهوپڙين جي ڇت مان گهڻي وقت تائين پاڻي پيو ٽمندو رهندو آهي.
- “موليٰ مينهن وساءِ، ته ڪانئر ڇُٽن ڪم کان.”
يعني مينهن سائين جي وس ۾ آهي ۽ ڪمچور ۽ گوسڙو کيس التجا ڪن ٿا ته هُو مينهن وسائي ته جيئن تيز برسات پوڻ سان هوُ.
پنهنجن ڪمن تي وڃڻ کان بچي وڃن. هتي اُنهن جو مقصد مينهن پوڻ ڪري ٻني ٻاري ۽ ٻين فائدن جو نه ٿي ڪري، پاڻ ڪم کان بچڻ جو آهي.
برسات ڌڻي سائينءَ جي مرضيءَ سان پوي ٿي، ان ويچار کي ڏيکاريندڙ پهاڪو راجسٿاني ٻوليءَ ۾ هن ريت آهي:
معنيٰ ته مينهن تڏهن پوندو، جڏهن سائين جي مهر ٿيندي.
- “پوکين تا ڪي پوک، جيسين پاڻي اٿيئي ٻار ۾.”
يعني ته کيتي پاڻيءَ تي دارومدار ڪري ٿي. پاڻي سُڪي وڃڻ بعد کيتي ڪا نه ٿي سگهندي. اِن ڪري جيسين ٻار ۾ پاڻي آهي، تيسين تون پوک ڪري لاڀ وٺ.
ڪڪر:
مينهن ۽ ڪڪرن جو پاڻ ۾ گهاٽو تعلق آهي. ڪڪر ئي مينهن بڻجي وسندا آهن. ڪڪر گجگوڙ ڪندا آهن ۽ اِنهن ۾ بجلي پيدا ٿيندي آهي. ڪڪرن جي رنگ ۽ اُنهن جي رُخ مان مينهن جو اندازو لڳائي سگهبو آهي. ڪڪر ڪارا، ڀورا، نيرا، ڳاڙها ۽ هئنڊا ٿيندا آهن. جيڪڏهن ڪڪر ڪارا هوندا ته ڏڪائيندا ۽ جي ڀُورا هوندا ته پڪ پاڻي وسائيندا. اِن بابت ڀوڄپوري پهاڪي ۾ هڪ سهڻو مثال آهي:
- “ڪَرِيا بادر جيءُ ڊراوَن، ڀوُئر بادل پاڻي وسائيندا آهن.”
(ڊاڪٽر تيواري، ڀوجپوري لوڪو ڪِيتيان، صفحو ۷۲.)
معنيٰ ته ڪارا بادل ڏڪائيندا آهن ۽ ڀُورا بادل پاڻي وسائيندا آهن.
- “لال پِييَر جب هويه آڪاس، تب نا با برکا ڪي آس.”
(ڊاڪٽر تيواري، ڀوجپوري لوڪو ڪِيتيان، صفحو ۷۲.)
يعني جڏهن آڪاش ۾ بادلن جو رنگ ڳاڙهو يا هئڊو هجي، ته برسات پوڻي جي آس نه ڪرڻ کپي.
يعني: ڪڪر گجگوڙ ڪرڻ بعد پاڻيءَ جو وسڪارو به ڪندا.
معنيٰ، گجگوڙ ڪرڻ وارا ڪڪر گهڻو ڪري پاڻيءَ جو وسڪارو نه ڪند آهن. انهيءَ ويچار کي ڏيکاريندڙ پهاڪو ڀوجپوري ٻولي ۾ هن ريت آهي:
پڙهڻي: جو گجي، سو نه وسي.
مطلب ته گرجڻ وارا ڪڪر ڪو نه وسندا آهن. وسڻ وارا ڪڪر گهُپ انڌيرو کڻي ايندا آهن.
سج:
برسات جو اصل سبب آهي سج. سج جي تپت سان سمنڊ جو پاڻي ٻاڦ بڻجي مينهن جي شڪل وٺندو آهي. ڀوجپوريءَ ۾ انهيءَ تي ٻڌل هڪ تُز پهاڪو ڏسو:
- “جَتنا تپِي، آوتني برسِي.”
معنيٰ، سج جيترو تپندو، برسات اوتري ئي وڌيڪ ٿيندي.
سنڌي ٻوليءَ ۾ سج سان واسطو رکندڙ ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
(1) سج ٻه پاڇا.
(2) برهمڻ جو وچن، سورج جي ساکيا.
(3) سياري جو سجُ، کڻُ پاءُ ۾ ئي وڃي.
(4) سِر وئي کان پوءِ سج اُڀري نه اُڀري.
(5) سج لٿي کان پوءِ اوير ڪانهي، ڦرئي کان ڀوَ ڀئهُ ڪانهي.
(6) سج ايڪ پڇاوين، پاڇا ڏوُن، پيءُ دا بخٿ نه پُٽان نوُن.
(7) سج ڄڻُ مٿانئس ٿو لهي چڙهي.
اوڀڙ
وڻ ٽڻ، ٻُوٽا، گاھ، ميوا، ڀاڄيون وغيره سنڌي پهاڪن ۾ ٻن شڪلين ۾ ڪتب آيا آهن. هڪ ته ساڳئي مطلب ۾ ۽ ٻيو تشبيهي شڪل ۾. جتي به پهاڪن ۾ انهن جو ساڳئي معنيٰ ظاهري شڪل ۾ استعمال ٿيو آهي، اُتي اُنهن جي مختلف ڪارگذارين تي ويچار ڪيو ويو آهي. پر جتي ونسپتي جو استعمال تشبيھ، استعاري يا مثال جي طور ملي ٿو، اُتي اُن جي پهرين معنيٰ جي اهميت گهٽجي وڃي ٿي. هتي ونسپتيءَ جي باريڪ جزن جو اڀياس ٻنهي صورتن ۾ ڪيو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته انسان ۽ ونسپتيءَ جي رشتي جي اِنهن ٻنهي صورتن جو ڪجھ نه ڪجھ اثر پوي ٿو.
اَڪُ:
اڪ هڪ زهريلو ننڍو جهنگلي وڻ آهي، جيڪو ڊيگھ ۾ ڏهن ٻارهن ڦُٽن جي اندر هوندو آهي. اِن ۾ ننڍڙا اڇا گل ٿيندا آهن، جن کي “اڪ ڦلڙيون” چئبو آهي. اڪ ۾ انبڙيءَ جي شڪل جا ننڍڙا ڦَل به پيدا ٿيندا آهن، جن کي اڪ ٽِٽِڙا سڏبو آهي. اُنهن مان ڪپھ وانگر نرم تاندورا نڪرندو آهي، جنهن کي “اڪ جو کير” چئبو آهي. اُهو جيڪڏهن اکين ۾ لڳي وڃي ته اکين جي جوت هلي وڃڻ جو گهڻو امڪان ٿيندو آهي. پهاڪن ۾ “اڪ” جو مطلب گهڻي ڪري نقصان ڪندڙ شيءِ، مورک، نيچ انسان وغيره کنيو ويو آهي.
- “اڪ آمو نه ٿئي، توڙي ڦُٽِي ڪرم ڦرُ.”
اڪ جو وڻ جڏهن ڦٽي ڦل ڏيندو ته اڪ ٽِٽِرا ئي ڏيندو، ان مان مٺن انبن جي اميد رکڻ اجائي آهي. مطلب ته نيچ انسان ڪيتري به ڪوشش ڪرڻ کان پوءِ به پنهنجو سڀاءُ مٽائي نيڪ نه بڻجي سگهندو.
- “اڪ ۾ آمو لڳو آهي.”۱
معنيٰ اچرج واري ڳالھ ٿيڻ. ڪنهن اڻٿيڻي يا ناممڪن واقعي جي ٿي پوڻ تي ايئن چئبو آهي. ٻين ٻولين ۾ به انهيءَ مطلب کي ڏيکاريندڙ پهاڪا ملن ٿا. جيئن ته:
(الف) آڪ ۾ آم ڦَلا. (هندي)
(ب) آڪ ۾ آنٻو نيچجِيو. (راجسٿاني)
(ج) اڪ وِچ انب ڦِليا. (پنجابي)
- “اڪن کان آمان گُهري، ٻَٻُرن کان ٻير.”
جهڙيءَ طرح اڪ جي وڻ مان انب جهڙو مِٺو ۽ سوادي ميوو نه ملي سگهندو، تهڙيءَ طرح ٻٻر مان ٻير نه ملي سگهندا. معنيٰ، جنهن ماڻهوءَ مان ڪم ٿيڻ جو آسرو ڪونهي، تڏهن به ڪوئي ماڻهو اُن مان ڪم ٿيڻ جو آسرو رکي، تڏهن ايئن چئبو آهي.
ڪنهن ميدان تي چاهي ڪيڏو به وڏو وڻ هجي، پر جيڪڏهن اُهي اڪيلو آهي ته ڪمزور لکيو ويندو. ڇاڪاڻ ته اُهو وڻ طوفان يا واچوڙي جي سَٽ سهي نه سگهندو. مطلب ته انسان کي ٻين جو ساٿ هئڻ ضروري آهي. اُن سان دلي طاقت وڌي ٿي.
(اچار = وانگر) جيئن وڻ جو پاڇو پيو ڦِرندو آهي، تيئن ماڻهوءَ جو جَسُ (ناموس) به پيو ڦِرندو آهي.
- اندر ٻِڏ ٻُهون، ٻاهر آٽڻُ اَن جو.
ٻِڏ لاڙ جي علائقي ۾ پيدا ٿيندڙ هڪ گاھ جي پاڙ آهي، جنهن کي ماڻهو ڏڪر ۾ اناج نه ملڻ ڪري، پيهي اٽو ڪري کائيندا آهن، پر ٻِڏجي اَٽي کي چاهي ڪڻڪ جي اَٽي جو آٽڻُ لڳائجي، تڏهن به اَن جو سواد نه ڦرندو.
- سهڻا ٽوھ پٽن ۾ گهڻا.
ٽوھ هڪ جهنلگي ڦل آهي. جيڪو ٻاهران سهڻو ۽ اندران ڪؤڙو ظاهر هوندو آهي. هي ڏسڻ ۾ گدري کان به خوبصورت ٿيندو آهي. معنيٰ ته ٻاهران جيڪو سٺو ۽ سهڻو هجي، پر اندر ۾ برو هجي، اُن لاءِ ائين چئبو آهي.
- لنبُ، مکڻ چنبُ.
ٿر ۾ لنب نالي گاھ پيدا ٿئي ٿو. اُهو گاھ جڏهن کير ڏيندڙ چوپايو مال کائيندو آهي، ته اُنهن جي ڏنل کير مان جهجهي تعداد ۾ مکڻ ملندو آهي.
- لڀي لوڻڪ به ڪا نه، سَڌوُون مريڙي جون.
لوڻڪ ۽ مريڙو ساڳ جا قسم ٿيندا آهن جن ۾ لوڻڪ هلڪي قسم جو ساڳ ليکيو ويندو آهي. جڏهن ڪو ماڻهو پاڻ کي وڏي حيثيت واري سان ريس ڪري، تڏهن ائين چئبو آهي.
- ميوو سڀ ڪو مُندائتو مٺو.
ڪو به ڦَل پنهنجي مند يعني موسم ۾ ئي مٺو ٿيندو آهي. جيئن ته چڀڙ رڳو ڏياريءَ جي موسم ۾ ئي مِٺا ٿيندا آهن. يعني سڀ ڪم پنهنجي وقت تي ڪرڻ سان ئي سڦل ٿيندا آهن. مطلب ته هرڪا شيءِ پنهنجي وقت موجب سٺي ۽ سهڻي لڳندي آهي.
- ملڪ ۾ ڏيڍ کجور، ميان سُمهن باغ ۾.
سنڌ ۾ کجور يعني کارڪون وڏي تعداد ۾ ٿينديون آهن. وڏيري کي به ٽي کجور جا وڻ آهن، پر انهن هيٺان سمهي پاڻ کي وڏو زميندار ٿو سمجهي.
- انب مان ڪريو، ٻير ۾ پيو.
- انب پير جي هيٺان آهي.
- آسمان تان ڪريو، کجيءَ ۾ اٽڪيو.
مطلب ته ننڍي تڪليف مان نڪري وڏي تڪليف ۾ ڦاسڻ. انهيءَ ويچار تي هنديءَ ۾ هي پهاڪو آهي “آسمان سي گري، کجور ۾ اٽڪي”.
- انبن جو سِڪون انبڙين مان ڪين لهن.
وڏن جو پريَم آهي، سو ننڍن ۾ نه آهي.
- انبن سندو ساءُ، اڪ ٽٽوُنئڙن مان نه اچي.
انب ۽ اڪ ٽِٽوڙا شڪل ۾ ساڳيا آهن، پر ٻنهي جي سواد ۾ گهڻو فرق آهي. مطلب ته هر هڪ جو سواد ۽ سُڀاءُ الڳ الڳ هوندو آهي.
- انبان ٻور، ڪلالان لاها.
انب جي وڻ ۾ پهرين ٻور جهجهو نظر ايندو آهي، پر اُهو هوا ۾ گهڻي تعداد ۾ ڇڻجي ويندو آهي ۽ ڦل تمام گهٽ ملندا آهن. ساڳيءَ طرح ڪلال جي ڪمائي ڏسڻ ۾ گهڻي ايندي آهي، پر اوڌر سوڌر ۾ ختم ٿي باقي وڃي ٿوري بچندي آهي.
- پلي سيري کان به ڀلي، سيري ۾ نه ساءُ، پلي گوڏا کوڙي کاءُ.
پلي ڏڌڙيءَ جي ٻوٽيءَ جو گاھ آهي، جيڪو کاڌي لذيذ ٿيندو آهي.
- ڄٽ بکيو موري کائي، موري بک گهڻي ري لائي.
موري دير سان هضم ٿيندي آهي، پر ٻئي کاڌي سان گڏ کائڻ سان بک وڌائيندي آهي.
- ماءُ موري، پيءُ بصر، ڌيءَ گل زعفران.
مطلب ته گهٽ گهراڻي جو ٿي ڪري وڏو تڪبر ڪرڻ.
- ڪاتي ڪِري گدري تي، ته به گدري جوکو، گدرو ڪِري ڪاتيءَ تي، ته به گدري جوکو..
يعني طاقتور يا وڏي ماڻهوءَ کي ڪو به ڏوھ ڪو نه ڏيندو آهي. سيٺ چُڪ ڪري ته گمائشتو جوابدار ۽ ي گمائشتو چُڪ ڪري ته به هو پنهنجي چُڪ لاءِ پاڻ ئي جوابدار آهي.
مطلب ته بيڪار شيءِ کي خيراتي ڪمن ۾ ڏيئي ڇڏڻ.
- چونڊيندي ٻير، وڃي پيا ککڙين تي.
- وڻجن ٻير، کائين ڊاکون، تن گهرن جون ڪهڙيون ساکون.
معنيٰ ڪمائي گهٽ ۽ خرچ وڌيڪ ڪرڻ وارو شخص هميشه مشڪلات ۾ پئجي ويندو آهي.
- واڱڻ ڪنهن کي وائي، ڪنهن کي پيٽي.
واڱڻ کائڻ سان ڪِن کي وائي بادي ٿي پوي ته ٻين ڪِن کي اهي تمام لذيز ۽ ڀاءِ پوندڙ لڳندا آهن.
- بک ۾ بصر مٺا.
بک ۾ ڪؤڙي يا اڻ وڻندڙ شيءِ به مٺي لڳندي آهي.
- ماکي نه مٺاڻ، ليمون نه کٽاڻ.
ماکي آهي مٺي، پر اُن ۾ جيڪي گڻ ٿيندا آهن، اُهي کنڊ يا ڳڙ ۾ نه ٿيندا آهن. ان ڪري ماکيءَ کي مٺاڻ ڪري نه ليکبو آهي. ساڳيءَ طرح ليمون به کٽو ٿيندو آهي، پر اُن ۾ جيڪي گڻ آهي، اُهي ٻين کٽين شين ۾ نه هوندا آهن. ان ڪري ليمون کٽاڻ ۾ نه ڳڻيو ويندو آهي.
- جتي ماکي اُتي مک.
لوڀ واري شيءِ تي هر ڪو مڙي ايندو آهي.
- عقل جو امير! چئيمانس ميٿي، آندائين ڪوتمير.
ميٿي ۽ ڪوتمير سائي ڀاڄيءَ جا ٻه الڳ قسم آهن. انهيءَ پهاڪي جو اشارو اُتي هلت يا غلت ڪم ڪندڙ شخص طرف آهي، جيڪو پاڻ کي وڌيڪ سياڻو سمجهي ٿو. مطلب ته هن جو لاڳاپو اهڙي ماڻهوءَ سان آهي، جنهن کي چئجي هڪ ڪم ج و، پر هُو چيل ڪم ڇڏي ٻيو ڪو ڪم ڪري اچي.
انهيءَ ويچار تي هيٺيان پهاڪا پڻ ملن ٿا:
(1) اڪبر جو مقبر.
(2) اٽي جو گهوٻاٽو.
(3) عقل نو اوتٿمير، منگاوي ڀاجي، ني لئي، آوِيو ڪوٿ مير. (گجراتي)
(4) اڪلانچي امير، سانگيتلي ميٿي، آڻلي ڪوٿمير. (مراٺي)
- اکين لونگ لڳا جعفر ويا وسري.
نوان دوست ٿيا ته جهونا وسري ويا.
- اڻڄاڻ لاءِ جهڙي مصري تهڙي ڦٽڪي.
بي عقل لاءِ چڱا مَٺا سڀ هڪ جهڙا. هندي ٻوليءَ ۾ اهڙي ويچار کي ڏيکاريندڙ پهاڪو هن ريت ملي ٿو. “بندر ڪيا جاني ادرڪ ڪا سواد”.
شهرن ۽ جايُن متعلق پهاڪا:
سنڌيءَ ۾ جدا جدا شهرن ۽ جاين، ندين ۽ طبعي حالتن سان واسطو رکندڙ پاڪا به چڱي تعداد ۾ ملن ٿا. اُنهن جا ڪجھ مثال هتي ڏجن ٿا.
- حيدرآباد، هيرآباد، ڪندين گهڻا ڏينهن ياد.
آزاديءَ کان اڳ حيدرآباد (سنڌ) رونق ڪري گهڻو مشهور هو. اُن ۾ هيرآباد واري ڪالوني سوُنهن ۽ فيشن پرستيءَ ڪري سڄيءَ سنڌ ۾ مشهور هئي.
سو تمام مظبوط قلعو هو. ان تي هيءَ چوڻي ٺهي آهي.
- هي خدا، جي تو سيوهڻ ٺاهيو آهي، ته پوءِ دوزخ ڇو ٺاهيُئِه؟
مطلب ته سيوهڻ (سنڌ) ۾ گرمي تمام گهڻي ٿيندي آهي. اِن ڪري اُن کي دوزخ جي آزارن برابر ليکيو ويو آهي.
سنڌ کان ٻاهر جي علائقن متعلق پهاڪا:
سنڌيءَ ۾ اهڙا پهاڪا به گهڻيئي ملن ٿا، جن جو واسطو سنڌ کان ٻاهر جي علائقن سان آهي. انهن جا ڪجھ مثال هن ريت آهن:
- انڌن وڃي ملتان لڌو آهي.
آزاديءَ کان اڳ ڪراچيءَ کان وٺي ملتان تائين هڪ شاهي سڙڪ هئي، جنهن تي هيءُ چوڻي ٺهي آهي. هاڻي ته ٻيا به رستا ٺهي ويا آهن، جيڪي سنڌ کي پنجاب سان ڳنڍين ٿا.
جي نه کائيندين ته به پڇتائيندين.
هيءَ چوڻي دهليءَ جي ڳوٺن طرف اشارو ڪري ٿي.
- جيڪي ويا جاوا، سي ٿيا ساوا.
هيءُ پهاڪو اُن زماني جو آهي، جڏهن سنڌ جا گهڻا ماڻهو انڊونيشيا ۾ جڪارتا، جاوا، سوماترا ۽ ملايا جهڙن ٻين شهرن ۾ پنهنجي روزگار لاءِ ويندا هئا. اُتي هوُ واپار ۾ گهڻو ناڻو ڪمائي شاهوڪار بڻجي ويا.
- جو سُک پنهنجي دواري، سو نه بلخ نه بخاري. پر چوڻي اردو ۾ سنڌيءَ ۾ ناهي.
اتر سنڌ خاص طور شڪارپور جا واپاري افغانستان، ايران، روس وغيره ملڪن ۾ واپار لاءِ ويندا هئا، پر هنن محسوس ڪيو ته چاهي ٻاهر اسين ڪيترو به گهڻو ناڻو ڪمايون ته به سنڌ ۾ پنهنجي گهر ۾ رهڻ جيترو سُک ٻاهر ملي نه سگهندو.
جدا جدا شهرن ۽ علائقن جي رهاڪن بابت پڻ اسان کي ڪجھ پهاڪا ملن ٿا، جيئن ته:
- پنجابي ايڪ ته ڀاوين ڏوُن ته جهڳائي جهوُن.
مطلب ته جيڪڏهن توکي هڪ پنجابي گڏجي ته کيس ٻن جي برابر سمجھ، پر جيڪڏهن تنهنجو واسطو ٻن پنجابين سان پوي ٿو ته پوءِ سمجھ ته هو تنهنجو گهر ئي لٽي ويندا.
- لاڙ جو پڙهيو، سري جو ڍڳو.
مطلب ته ڏکڻ سنڌ جو رهاڪو ڪيترو به گهڻو ڇو نه پڙهي، پر هُو اتر سنڌ جي ڍڳن جي برابر آهي. هيءَ چوڻي لاڙ جي رهاڪن جي اُچارن ۽ رهڻي ڪهڻيءَ طرف اشارو ڪري ٿي.
- ڍءُ جهلي هڪ ڀاڀڙو، ٻي مينهن.
اُتر سنڌ ۾ ڀاڀڙا ذات جا جين واپاري رهندا هئا. هو چاهي تمام گهڻا شاهوڪار هئا، ته به پنهنجي ناڻي جو ڏيکاءُ نه ڪندا هئا.
- چريو سيوهاڻي، ڀتر ڍوئي گهر ڏي.
سيوهڻ جا رهاڪو چاهي ڪيتري به گهڻي ترقي ڪن، ته به هو سادگيءَ سان زندگي گذاريندا هئا. اِن تي هيءُ پهاڪو ٺهيو آهي. ڪي ماڻهو هن پهاڪي ۾ چُريو سيوهاڻي به ڪتب آڻيندا آهن، جيڪو درست نه ٿو لڳي.