۲.۹ پهاڪي، محاوري ۽ ورجيس ۾ فرق:
(۱) پهاڪو الڳ پورو جملو يا جملن جو ايڪو هوندو آهي، پر محاورو هميشه ڪنهن جملي جو جزو هوندو آهي، جيئن ته ”انڌن ۾ ڪاڻو راجا“، ؟مينهن پنهنجي ڪارنهن ڏسي ڪا نه، ڳئون کي چوي، هَل ڙي پُڇ ڪاري“ پهاڪا آهن. پهرئين پهاڪي ۾ هڪ جملو آهي، ۽ ٻئين پهاڪي ۾ ٽي جملا آهن. ڪجھ ٻيا مثال هن ريت آهن:
• ساهڙين جي واتان اها ڳالھ ٻُڌي مڪلا پاڻي پاڻي ٿي ويئي.
• رام داس اٿيئي ٻگهُلو ڀڳت کانئس خبردار رهجانءِ.
انهن مثال ۾ ’پاڻي پاڻي ٿي ويئي‘ ۽ ’ٻگهلو ڀڳت‘ محاورا آهن، جيڪي جملن جو ئي هڪ حصو آهن.
(۲) پهاڪي ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻه لفظ هوندا آهن، جيئن ته: قرض مرض، پر محاورو هڪ لفظ وارو به ٿي سگهي ٿو. جيئن ته ڪنهن ڇوڪريءَ کي چئجي: ”گڏھ! هيڏانهن ڌيان ڏي“. ته هن جملي ۾ ’گڏھُ‘ لفظ محاورو آهي، جيڪو پنهنجي لفظي معنيٰ بدران ٻي معنيٰ ۾ ڪتب آيو آهي. ساڳيءَ طرح: ”هوُ ريشما تي مئو ته اگرُ نگرُ مٿس لُٽائي ڇڏيائين.“ انهيءَ مثال ۾ ’مرڻ‘ فعل جو مطلب آهي. فدا ٿيڻ، موهِتُ ٿيڻ. اِن ڪري اهو به هڪ محاوري جو استعمال آهي.
(۳) پهاڪو نثري جملي، گفتگو، سوال جواب، بيت وغيره جي صورت ۾ گهڻو ڪري مصدر ۾ ختٿ ٿيندو آهي. جئين ته:
• پيءُ سندس پيهوُن ڪُٽيون، ڏاڏي سندس ڌاڻا،
اڳي پڇيائون ٿي ذات پات، هاڻي پڇن ٿا ناڻا.
• ’گڏُ !چي ’جيءُ سڏِ‘
پر ’وات ۾ مُڱ پوڻ،‘ ’ٻانهون ڊگهيون هئڻ‘ محاورا آهن، جيڪي جملي ۾ ڪتب اچڻ کان اڳ پنهنجي اصلوڪي شڪل ۾ مصدر ۾ ختم ٿي وڃن ٿا.
(3) بيان ۾ پهاڪو ڪنهن ڳالھ جي پٺڀرائي يا رد لاءِ هڪ مثال وانگر جدا ايڪي جي شڪل ۾ استعمال ٿيندو آهي. پر ٻئي طرف محاورو جملي جي بيهڪ ۾ جدا جدا شڪلين ۾ ڪتب ايندو آهي. جيئن ته:
پهاڪو: انگريز هندستان ۾ آيا واپاري بڻجي، پر هندستانين جي ڦوٽ جو فائدو وٺي هتي حاڪم بڻجي ويٺا. ”آئي ٽانڊي کي، بورچياڻي ٿي ويٺي.“
محاورو: پيٽ تي لت ڏيڻ (روزگار کسڻ، ڪمائي کسڻ). اِهو محاورو جڏهن ڪنهن جملي ۾ استعمال ڪبو ته اِهو جدا جدا روپ اختيار ڪري سگهي ٿو. جيئن ته:
• پيٽ تي لت ڏنائينس.
• هِن جي پيٽ تي لت نه ڏي.
• هوُ تنهنجي پيت تي لت ڏيندو.
• ڪنهن غريب جي پيٽ تي لت ڇو ٿا ڏيو؟
(۵) پهاڪا، بيان ۾ ڪتب نه اچڻ تي به پنهنجي ليکي پوري معنيٰ جو اظهار ڪندا آهن. ٻئي طرف، محاورا گهڻو ڪري بيان ۾ استعمال ٿيڻ بعد پنهنجي گهربل معنيٰ ظاهر ڪن ٿا. جيئن ته: گڏھُ (بيوقوف، مورک)، مرڻ (فدا ٿيڻ) وغيره جڏهن بيان ۾ ڪتب آڻبا، تڏهن اُنهيءَ جي حوالي سان ٻڌائي سگهبو ته اِهي لفظ لفظي معنيٰ ۾ آهن يا اُنهن جي اصلاحي معنيٰ گهربل آهي.
(۶) پهاڪو گهڻو ڪري سياڻپ سُخن ۽ نصيحت ڀريا گُفتا آهن، جيڪي اِنسان جي زندگيءَ جي رهنمائي ڪن ٿا. ٻئي طرف، محاورا فقط ڪنهن ڪم جي هئڻ، ٿيڻ وغيره جو نرالي ۽ اثرائتي نموني بيان ڪن ٿا. اُنهن جو گهڻو واسطو ٻوليءَ جي عبارت سان آهي.
(۷) ورجيس به محاوري وانگر جملي جو هڪ جزو هوندو آهي، پر اُها لفظي معنيٰ ۾ ڪتب ايندي آهي. جيئن ته: ماستر موهن کان سوال پڇيو ته هو اهڙو ڪُڇي جهڙو ڀت: ورجيس چوڻيءَ جي وڌين نزديڪ آهي، پر اُها لفظي معنيٰ ۾ ڪتب ايندي آهي. مثال طور: سوڪ جي ڪري ستال ماڻهن کي مدد ڪرڻي اٿيئي ته اُن ۾ دير نه وجھ. ”ترت دان، مهاپُڃ“. * هتي ’ترت...... پُڃُ‘ هڪ چوڻي آهي.
(۸) سنڌي ٻوليءَ ۾ عام طرح پهاڪي ۽ چوڻيءَ جي وچ ۾ تفاوت نه لکيو ويندو آهي، پر باريڪ نظر سان ڏسجي ته چاهي ٻئي پورا جملا آهن، پر پهاڪو اکري لفظي معنيٰ ۾ ئي ڪتب ايندو آهي.