۳.۳ پهاڪن جي پيدائش جا مکيه آڌار:
• واقعا
• پروليون
• لوڪ ڪهاڻيون
پر ڊاڪٽر شَشي شيکر تِواريءَ ۽ جيمس اي. ڪيلسو جي ويچارن سان شامل راءِ ٿيندي چيو آهي ته ڪيلسو صاحب هڪ خاص چوٿون سرچشمو ڀُلجي ويو آهي، سو آهي- مشهور سگهڙن جا ٻول. ڊاڪٽر شيشي سيکر تِواريءَ اڳتي هلي وري واقعن کي ’عام‘ ۽ ’سياسي‘ ٻن ڀاڱن ۾ ورهايو آهي. انهيءَ ڏس ۾ راجسٿاني چوَڻين جي اوکِ ڊوک ڪرڻ واري مشهور عالم ڊاڪٽر ڪنهيا لال ’سهل‘ پهاڪن جي پيدائش جا ٽي مکيه بنياد ٻڌايا آهن، جيڪي هن ريت آهن:
• لوڪ ڪٿائون
• سياستي واقعا
• پراگيه وچن (سياڻن جي قول يا ٻول)
اردو ادب جي عالم ڊاڪٽر يونس اگاسڪر هن موضوع جو اڃا به وڌيڪ خلاصو ڪندي، پهاڪن جي جنم جا هيٺ ڏنل مکيه آڌار ڄاڻايا آهن:
• سماجي زندگي
• نفسياتي رد عمل (منو وگيانڪه پرڪريا)
• انساني تجربا
• نصيحت
• توارخي واقعا
• لوڪ ڪهاڻيون کل ڀوڳ
• نفرت ۽ انتقام
سنڌي ادب جي ميدان جي مشهور لسانيات جي ماهر ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي پڻ پهاڪن جي جنم جا اڳتي ڏنل بنياد ٻڌايا آهن:
• لوڪ ڪٿائون
• تاريخي شخصيتون، واقعا ۽ حالتون
• سياڻن جا سُخن ۽ نصيحت آمير نُڪتا
• اِنساني جذبن جو ردِ عمل.
• پروليون ۽ ٻول
• جدا جدا ٻويلن جو هڪ ٻئي تي اثر.
پهاڪن جي جنم جا عالمن پاران مٿي ڏنل جيڪي سبب آهن، اُنهن سڀني ۾ گهڻي قدر هڪجهڙائي ملي ٿي. ڪن عالمن ننڍين شاخن کي گڏي هڪ وڏي وڻ جي شڪل ۾ پيش ڪيو آهي ته وري ڪن ٻين عالمن انهن ئي شاخن کي هڪ باغيچي ۾ ٽڙندڙ الڳ الڳ قسمن جي گلن جي شڪل ۾ پيش ڪيو آهي. ان طرح چئي سگهجي ٿو ته سڀني عالمن پاران ڏنل پهاڪن جي پيدائش جي بنياد ۾ مشابهت آهي.
جيتوڻيڪ مان مٿي ڄاڻايل عالمن جي راين سان شامل راءِ آهيان، تنهن هوندي به منهنجي ويچار ۾ پهاڪن جي جنم جا مکيه ٻه آڌار. (۱) ماحولياتي بنياد يا ڪنهن لساني علائقي جو قدرتي ماحول، (۲) ثقافتي آڌار. ڪنهن به ثقافت جي ابتدا ۽ ارتقا ۾ قدرتي حالتن جو وڏو هٿ هوندو آهي. ثقافت جي اندر اُنهيءَ سماج جون سڀ خاصيتون سمايل هونديون آهن.
(۱) ماحولياتي آڌار:
هر هڪ ٻوليءَ ۾ گهڻن ئي پهاڪن جو جنم، ان ٻوليءَ جي ڳالهائيندڙن جي آسپاس واري ماحول ۽ وايومنڊل جي بنياد تي هوندو آهي. هن کي اڃا به چٽو ڪي چئجي ته جاگرافيائي حالتون، رسم و رواج، پاڻي، هوا، موسم، خاص جڳھ، سنگت وغيره جي ڪري به ڪيترن ئي پهاڪن جو جنم ٿيندو آهي. بنگالا، اُڙيا، ملايالم ٻولي ڳالهائيندڙن جا علائقا سمنڊ جي پاسي ۾ هئڻ ڪري اُهي ماڻهو پنهنجي روزاني زندگيءَ ۾ کاڌي پيتي لاءِ مڇيءَ جو استعمال گهڻي تعداد ۾ ڪندا آهن. انهيءَ ڪري ’مڇي‘ لفظ جو استعمال هن ٻوليءَ جي پهاڪن ۾ گهڻو ملي ٿو. جيئن ته بنگالي ٻوليءَ جي چوڻي هن ريت آهي:
• اَرانڌُ هاتي پڙي ڪئي ماڇ ڪاندي،
نا جاني رانڌَني موري ڪيمن ڪه ري رانڌي؟
يعني اناڙي بورچيءَ جي هٿ ۾ وڃي روهوُ مڇي روئي ٿي ته الائجي هيءُ بورچي مون کي ڪيئن رڌيندو؟
ساڳيءَ طرح سنڌ جو اُٺن جو تعداد وڌيڪ هئڻ جي ڪري سنڌي پهاڪن جي پيدائش تي اٺن تي عادت، انهن جي کائڻ جي ڍنگ، هلت، چلت، وغيره جو چڱو اثر پيو آهي: جيئن ته:
• اُٺ جو نخرو ڪجائي جو زيانُ.
• اُٺ آهي بيابان جو ٻيڙو.
• اُٺ پنهنجي مُٽ ۾ پيو تِرڪي.
• اُٺ پوڙهو ٿيو ته به مُٽڻ نه سکيو.
• اُٺ هميشه مَڪي ڏانهن وَري.
جيتوڻيڪ اهي پهاڪا اُٺن بابت آهن، پر اِنهن ۾ لڪيل ۽ ڳُجهي معنيٰ انسان جي وهنوار طرف به اشارو ڪري ٿي.
جتي اسين رهون ٿا، اُن علائقي جي تهذيب جو اسان جي ذهن تي اثر هئڻ لازمي آهي، پر انسان رڳو ايتري ۾ خوش نه آهي. ان کي ٻين جي رهائشگاهن ۾ مين- ميک ڪڍڻ ۾ مزو ايندو آهي. هُو اُهُر جيتري ننڍي ننڍي ڳالھ کي به جبل جيان ٺاهي، ٻين هنڌن جي پنهنجي ڳوٺ سان مشابهت ڏيکاريندي. اُنهن کي گهٽ ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. ٻين صوبن يا علائقن جا ماڻهو سندس اڳيان هميشه خسيس لڳندا آهن. اِنهيءَ پنهنجي رهڻ واري هنڌ لاءِ پنهنجپائيءَ جي احساس جي بنياد تي به ڪجھ پهاڪن جو جنم ٿيو آهي. جئين ته تامل ٻولي ڳالهائيندڙ اُتر ڀارت ۾ رهندڙ لاءِ ڇا ٿا سوچين:
• تڙ ڪشِتيانئِيُم وِيِٽ وِليئيُم آگادُ (تمِل)
(يعني): اُتر وارا ۽ پيٽ جي سُور، ٻنهيءَ تي ڀروسو نه ڪجي)
انهيءَ طرح سنسڪرت ٻوليءَ جي هيءَ طرز ڏسو:
• ٻالو اَپي چورھ، سٿوِرو اَپي چورھ:
سما گتھ پِراڌُ ڻِڪو اَپِي چورھ:
دلي پرديش، مَٿُرا پرديش،
چورن وِنا نه پِرَسَوَنتي ڀاريا.
(يعني: دهلي ۽ مٿرا ٻار به چور ٿيندا آهن ۽ ٻُڍا به چور ٿيندا آهن. مهمان به چور آهن. دهلي ۽ مٿرا جي علائقن ۾ مائرون چورن کان سواءِ ٻيو ڪنهن کي به جنم نه ڏينديون آهن) دهلي ۽ مٿرا جي رهاڪن جي ڪردار تي هيءَ ڪيڏو نه وڏو حملو آهي. هندي ٻوليءَ ۾ مٿرا جي باري ۾ هڪ ٻي چوڻي به مشهور آهي.
• مٿرا ڪي پيڙي جو کائي وو پڇتائي، جو نه کائي وو ڀو پڇتائي.
انهيءَ طرح ڪاشيءَ جي باري ۾ هڪ چوڻي مشهور آهي:
• رانڊ سانڊ سِيڙي سنياسي، اِن سي بچي تو سيوي ڪاشي.
(ڪاشيءَ جي شهر ۾ وئشيائون گهڻي تعداد ۾ آهن. ساڳيءَ طرح اُتي سوڙهين گهٽين ۾ سانءَ، ڍڳا وغيره گهمندا رهن ٿا. ڪاشيءَ ۽ گنگا جي گهاٽن تي گهڻي ئي ڏاڪا آهن، جن تيا پير تِرڪي وڃڻ جو امڪان هوندو آهي. ساڳيءَ طرح گهاٽن تي ساڌو سنياسي به گهڻي تعداد ۾ آهن، جيڪي اڪثر زيارتين کي ڦُريندا آهن يا اُڻهن کان خيرات گهُري کين پريشان ڪندا آهن. اِنهن کان جيڪو بچي هلي اهو ئي ڪاشيءَ ۾ رهڻ جو مزو ماڻي سهگندو).
سنڌيءَ ۾ انهيءَ قسم جا گهڻائي مثال ملن ٿا، جن ۾ جدا جدا علائقن جي رهاڪن تي ٽوڪبازي ڪيل آهي يا اُتي جي علائقي خاصيتن طرف اشارو آهي. جيئن ته:
• شڪارپوري، نيت بُري؛ ٻولن ٻاجهري، ڏين ٻُري.
• سيوهاڻي چريا ڀتر ڍوئين گهر ڏي.
• ڪڇُ ڦُرِيو جوڳين، سنڌ ڦُري ٺوڳين.
• پنجابي ايڪ ته ڏُون ته جُهڳائي جُهون.
• لاڙ جو پڙهيو، سِري جو ڍڳو.
(۲) ثقافتي آڌار:
پهاجي جي جنم جو ٻيو مکيه بنياد آهي ثقافت ۽ سڀيتا. انهيءَ ۾ سماجي سرشتو، ذات پات، انڌو اعتقاد، اقتصادي حالتون، سماج ۾ جدا جدا فرقا، کاڌو پيتو، ريتيون رسمون، جيون درشن، وغيره سڀ شامل آهن. مثال طور:
• ڄٽهو نه وِسهو، وِسهو ته مُسهو.
(يعني ڄٽُ تي ويساھ نه ڪجي، جيڪڏهن ڪبو ته ڦاسبو.)
• شينهن نه ڏيکيا، ڏيک ٻلاڙا، چور نه ڏيکيا، ڏيک سونارا.
(مطلب ته سونارو سون چورائڻ کان ڪڏهن نه ٽرندو.
• واڻيون آهي اَٽي جو ڏيئو، اندر کائينِس ڪوئا، ٻاهر کائنينس ڪانوَ.
• ڄٽهو نه وِسهو، وِسهو ته مُسهو.
(يعني ڄٽُ تي ويساھ نه ڪجي، جيڪڏهن ڪبو ته ڦاسبو.)
• ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڍو وڏو چڀڙ مٺو.
• آهي ته عيد نه ته روزو.
• سيد ۽ سپاهي، تن کان رکج يا اِلاهي.
• اَڌ کي ڇڏي جو سڄي ڏي ڊوڙي تنهن جو اڌ به وڃي.
• انسان خطا جو گهر آهي.
ثقافتي بنياد تي جيڪي پهاڪا ٺهيل آهن، اُڻهن جو دائرو تمام وسيع آهي. اُن ۾ ڪنهن ڪنهن لساني سماج جو سمورو جيون ۽ سوچ ويچار سمايل آهي. اِن ڪري اهڙن پهاڪن کي ننڍن ننڍن گروهن ۾ موضوع مطابق ورهائي سمجهايو ويندو آهي. موضوع موجب پهاڪن جي جنم جا ٻيا مکيه بنياد هن ريت آهن:
• لوڪ ڪهاڻيون
• ٻارن جو آکاڻيون
• تاريخي شخصيتون، وارداتون ۽ حالتون
• سياڻن جا سخن ۽ قول
• پروليون ۽ ٻول
• لساني وارثت
• ٻولين جو هڪ ٻئي تي اثر ۽ ڏي وٺ.
(۱) لوڪ ڪهاڻيون:
گهڻيئي پهاڪا لوڪ ڪهاڻين تي ٺهيل هوندا آهن. سنڌيءَ جي مشهور لوڪ ڪهاڻين تي به گهڻيئي پهاڪا ملن ٿا. جيئن ته:
• ميهار مينهن کان نڪتو، ته وُڇن ڪهڙي پارت.
(هيءُ پهاڪو سُهڻي ميهار جي لوڪ ڪهاڻيءَ تي بيٺل آهي. اِن جو مطلب آهي ته ميهار جيڪڏهن مينهن تان هٿ کينو ته پوءِ انهن جي وڇڙن جي سنڀال لاءِ ڪنهن کي پارت ڇو ڪندو؟)
• عمر وٺي وٺي مارئي وٺندو، ٿر ته ڪو نه ٿيليندو.
(هيءُ پهاڪو عمر مارئيءَ جي لوڪ ڪهاڻيءَ تي بيٺل آهي. اِن جو مطلب آهي ته عمر جيڪڏهن مارئي تي موهت ٿيو هو ته کيس ڀڄائي کڻي ويندو، اَن لاءِ هو سڄي ٿر علائقي کي ناس نه ڪندو.)
• واڪا ڪرڻ مون وسُ، ٻُڌڻ ڪم ٻروچ جو.
(هي پهاڪو سسئي پنهون جي لوڪ ڪهاڻيءَ تي ٻڌل آهي. اِن جو مطلب آهي ته اِنسان پنهنجي ڪوشش ڪندو رهندو. اُن جو ڦل کيس ملندو يا نه، تنهن جي خاطري نه آهي.)
(2) ٻارن جو آکاڻيون:
• گدڙ ڊاک نه پُڄي، آکي ٿُو کٽا.
(هيءَ پهاڪو مشهور آکاڻيءَ تي بيٺل آهي، جنهن ۾ گدڙ ڊاک جي مُنهن مان ڊاک نه کپي ڇاڪاڻ ته اِها کَٽي آهي.)
• اُها ڪڪڙِ ئي مري ويئي، جيڪا سونا آنا ڏيندي هئي.
(هيءَ پهاڪو اُن آکاڻيءَ تي آهي، جنهن ۾ هڪ ٻُڍي مائيءَ وٽ هڪ ڪُڪِڙ هوندي هئي، جيڪا کيس هر روز هڪ سونو آنو ڏيندي هئي. هڪ ڏينهن اُن مائيءَ جي من ۾ لالچ پيدا ٿي ته مان ڪڪڙِ کي ماري سڀ آنا هڪ ئي ڏينهن هٿ ڪريان. پوءِ هُن ڪاتيءَ کڻي ڪُڪڙِ کي ڪُٺو ته منجهانئس کيس هڪ به آنو حاصل به ٿيو. اِن تي هوءَ گهڻو پڇتائڻ لڳي ته مون ناحق ڪري هن ڪڪِڙ کي ماريو.)
(3) تاريخي شخصيتون، وارداتون ۽ حالتون:
سنڌيءَ ۾ اهڙا به چڱا پهاڪا ملن ٿا، جن جو بنياد ڪي خاص تاريخي شخصيتون يا واقعا آهن. مثال طور:
• ڪنن جي ڳالهين ميرُ بجار مارايو:
(هن پهاڪي جو مطلب آهي ته لِڪڇُپ ۾ سُس پُس ڪرڻ مان خراب نتيجا نڪرن ٿا. هن پهاڪي جو بنياد ارڙهين صديءَ جي هڪ واردات آهي، جنهن ۾ مير بجار خان ٽالپرن کي ٻن راجپوتن قتل ڪيو هو.)
• پارسي گهوڙي چاڙسي
يا
• پڙهي پارسي وِڪڻي کڙُ تيل، ڏسو هي قسمت جو کيل.
(هيءَ ٻئي پهاڪا سنڌ جي تاريخ ۾ اُنهيءَ دؤر ڏانهن اشارو ڪن ٿا، جڏهن پارسي ٻوليءَ جو بول بولا هو. ماڻهو پارسي پڙهي وڏن سرڪاري عهدن تي پهچندا هئا.)
(۴) سياڻن جا سُخن ۽ قول:
سياڻن ۽ عالمن جا چيل سُخن ۽ نصيحت ڀريا قول به گهڻن پهاڪن کي جنم ڏين ٿا. جيئن ته:
• ڌڪ هڻ ڏيءُ کي ته سِکي نوُنهن.
• ننهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو وجهجي؟
• سنگ تاري، ڪُسنگ ٻوڙي.
• گهڻن هٿين ڇپر کڄي.
• انسان خطا جو گهر آهي.
(۵) اِنساني جذبن جو ردِ عمل:
انسان هڪ سماجي جنازو آهي. سماج ۾ رهندي هو ٻين سان لھ وچڙ ۾ اچي ٿو. هُن جي من ۾ سڪ، پريم، نفرت، دشمني، کل مذاق، ٽوڪ بازي، وغيره جا جذبا الڳ الڳ وقتن تي پيدا ٿين ٿا. اِنهن جي آڌار تي به گهڻن ئي پهاڪن جو جنم ٿيو آهي. جيئن ته:
• شيرو ٻلو شاھ جو، نه پيءُ جو نه ماءُ جو.
• بندرو شيطانُ.
• ٻٽيھ منڊ منڊي ۾، اَسي ۾ ڪاڻو.
• جڏهن گنجو ساماڻو ته سڀني کڻي ماٺ ڪئي.
• ڪر چڱائي ڄٽ سان، ته ڦيري هڻي پٽ سان.
• ديوارن ديوان جو دُم، دمڙيءَ جي دال تي.
• لوُلي ڇُٽي ڪتڻ کان، نچڻ لڳيسِ ٻار.
(۶) پروليون ۽ ٻول:
سنڌيءَ ۾ گهڻيئي پهاڪا ۽ چوڻيون آهن، جن جو جنم پرولين ۽ سُگهڙن جي ٻولن مان ٿيو آهي. مثال طور: ڪنهن سگهڙ جو هيٺ ڏنل ٻول ڏسو:
• ڳئون ۽ ميهن ويٺي ڌُڀي، بيٺي ڏڀي اُٺ
چاري اٽي ڏجي سڃ، ڳئون اٽي مُٺ، گئو
جهڙو لڳي واءُ، تهڙِ ڏجي پُٺ.
هن ٻول جي آخري سٽ سنڌيءَ ۾ پهاڪي جي شڪل ۾ مشهور آهي. ساڳيءَ طرح هيٺ ڏنل سِٽون به سگهڙن جا ٻول آهن، جن کي ٻوليءَ ۾ پهاڪن جو درجو مليو آهي.
• انڌو ۽ اَڻسوُنهون ٻئي هڪ آچار.
• حاڪم، باھ ۽ پاڻي، اهي ٽيئي گهٽ نه ڄاڻ.
• هڪ انڌو، ٻيو پوڙهيو، ٽيون ٻوڙو، چوٿون ٻار، پنجون بيمار، اهي پنج ئي بيمار.
• ڪاڇ ڪٽورو، گيھ گهڙو، موتي ۽ من، ڀڳا وري نه ٺهن.
(۷) سياڻن جا سُخن ۽ قول:
اسان جي سنڌي ٻولي سنسڪرت، پالي، پراڪرت ۽ اَپڀرش منزلون طئه ڪري پنهنجون هاڻوڪي شڪل اختيار ڪئي آهي. اِن ڪري سڀاويڪ آهي ته اُنهن آڳاٽين ٻولين مان ورثي ۾ گهڻيئي پهاڪا ۽ چوڻيون حاصل ڪيون هجن. اِها ڳالھ سڀني هاڻوڪين ڀارت جي آريائي ٻولين سان لاڳو ٿئي ٿو. هتي ڪجھ مثال ڏجن ٿا:
• يٿا راجا، تٿا پرجا.
پرجا: رعيت، عوام (هيءَ سنسڪرت جي لوڪو ڪِت (پهاڪو) ساڳئي روپ ۾ سنڌيءَ ۾ مشهور آهي. (جهڙو راجا، تهڙي پرجا)).
• لڙن سپاهي، نالو ٿئي سردار جو.
(اِن سان ڀيٽيون مهاڀارت جي هيءُ لوڪوڪِت- سيناپتؤ ٽِشو گنتا، نه تُ يوڌان ڪٿنچنَ. يعني: جُس سپھ سالار کي ملندو آهي ۽ نه ڪو لڙندڙ سپاهين ک).
• هٿ جي ڪنگڻ کي آرسيءَ جو ڪهڙو ضرورت
اِها ساڳي چوڻي اسان کي ساڄ شيکر جي ڪتاب ’ڪرپُور مِنجريءَ‘ ۾ به ملي ٿي- هٿ ڪنڪڻي ڪن دَپڻوڻ ٽيڪ کِي. (۱/۱۸)
(۸) ٻولين جو هڪ ٻئي تي اثر ۽ ڏي وٺ:
جدا جدا ٻولين جو هڪ ٻئي تي اثر پوڻ سُڀاوڪ آهي. اِن ڪري هر هڪ ٻوليءَ ۾ ٻين ٻولين جا پهاڪا ساڳي شڪل ۾ يا ترجمي جي صورت ۾ مشهور ٿي وڃن ٿا. سنڌيءَ ۾ اهڙن پهاڪن جا مثال هن ريت آهن:
• ايڪ پنٿ دوڪاج. (هندي)
• بڙا ڪهاوڻ بڙا دک پاوڻ، ڇوٽي کا دوک دور.
• آج هَمان، ڪل تَمان. (راجسٿاني)
• يڪ تندرستي، هزار نعمت (پارسي ۽ اردو)
• تڪڙ ڪم شيطان جو.
(اِها سنڌي چوڻي عربيءَ جي هن چوڻيءَ جو ترجمو آهي: التعجيل فعل شيطان) تعجيل، کار شيطان ((- فارسي.
(هتي ڪاسٽ کنيل آهي) (هيءَ چوڻي فارسيءَ جي چوڻيءَ جو ترجمو آهي: دو براردر، سوم حساب).