۵.۱ سنڌ جا تاريخي پهاڪا:
جهوني وقت کان وٺي ڪجھ راجا، راڄ گهراڻي، شخص ۽ خاص جي اهم ڳالھ عام ماڻهن کي ٻڌائڻ لاءِ گاٿا جو استعمال ٿيندو پيو اچي. راجائن جي ڪردار جي ساراھ ۾ پڻ گاٿائون ڳايون وينديون هيُون. تاريخي گٿائن جي روايت مهاڀارت جي دؤر ۾ به نظر اچي ٿي. مهاڀارت ۾ راجا دُشينت جي پُٽ ڀرت بابت انيڪ گاٿائون ملن ٿيون.
’گاٿا‘ لفظ جي سنڌيءَ ۾ شڪل بدلجي ’ڳاھ‘ سنڌي شاعريءَ جو آڳاٽو نمونو آهي. هن لفظ جو لاڳاپو ڳائڻ سان آهي. ڏسجي ته سنڌ جا تاريخي پهاڪا هڪ طرف سنڌ جا تواريخي، نيم توارخي قصا، ڪهاڻيون ۽ گاٿائون ئي ته آهن، جن کي سنڌ جي چارڻن ڀاٽن، منگتن ڳائي مشهوريءَ جي اوج تي پهچايو آهي.
هتي اڳا ڳالھ چوڻ اجائي نه ٿيندي ته موضوع جي خيالن کان گاٿائن جو بنياد هميشه حقيقتن تي ٻڌل ڪو نه هوندو آهي. گاٿائن ۾ ڄاڻ- اڻڄاڻ ۽ اُتساڳ سببان ڪي غير حقيقي ڳالهيون ۽ ڏند- ڪٿائون پڻ سمائجي وڃن ٿيون. تنهنڪري هِتي تاريخي پهاڪن جي بنياد ويچارن کي پوري ريت تاريخي سچائي سمجهي قبول نه ڪرڻ کپي. ها‘ اها پڻ غور طلب ڳالھ آهي ته جن وارداتن، شخصن، حالتن، هنڌن ماڳن جو بيان مُلڪ جي لِکيل تاريخ ۾ نه ٿيو آهي، اُهي پهاڪن ۾ سلامت ملن ٿيون.
پهاڪا گذريل دؤر کي ڄاڻڻ، سمجهڻ لاءِ بهتر تحفا هوندا آهن. پهاڪن ۾ اها قوت هوندي آهي، جنهن جي معرفت اسين پنهنجي تاريخ کي سهڻي نموني سمجهي سگهون ٿا.
اسين تاريخي پهاڪن کي هت هيٺين مکيه حصن ۾ ورهائي اُنهن تي ويچار ڪنداسين.
(1) شخص متعلق
(2) وارداتن متعلق
(3) نيم تاريخي لوڪ ڪٿائن متعلق
(4) آڳاٽين حالتن متعلق
(1) شخص متعلق:
تاريخ بابت ڄاڻ ڏيندڙ وسيلن ۾ شخصن جو خاص مقام ٿيندو آهي. مشهور عالم البرٽ آئنسٽائن پڻ چيو آهي ته: ”انسان جي زندگيءَ جي گاڏي هلائڻ لاءِ ملڪ بدران انسان جي پنهنجي خبرداري، عظمت ۽ تخليقي قوت (پنهنجي پاڻ مان ڦٽي نڪرندڙ قوت) کي ئي مان وڌيڪ ڪارائتو سمجهندو آهيا.“ تاريخي شخصيتن جي طاقت، جفاڪشي، تياڳ ۽ سخاوت عام ماڻهن لاءِ يادگار ۽ اُتساھ ڏيندڙ ٿيندا آهن. اِنهن گڻن جي مدد سان ڪو شخص سماج ۾ گهڻي مشهوري حاصل ڪري ميل جو پٿر بڻجندو آهي. سنڌ ۾ پڻ ڪي اهڙا اعليٰ شخص آهن، جن سماج کي نئون رُخ ڏنو آهي ۽ پنهنجي بهترين وهنوار سببان هوُ سڀني جي زبان تي چڙهي پهاڪا جي رُوپ ۾ روشن مينار جيان امرس ٿي بيٺا آهن. تاريخي پهاڪن ۾ شخصن سان واسطو رکندڙ پهاڪن جا ڪجھ مثال هن ريت آهن:
- ”جُهولي لال سائين، ٻيڙا ٻنين لائين.“
اها سنڌيءَ ۾ هڪ مشهور چوڻي آھِي. مطلب ته هي جهولي لال سائين، اسان جا ٻيڙا ڪنارن تي سلامت پهچائجانءِ. يعني اسان جي اوکيءَ ويل حفاظت ڪري اسان کي سڦل بڻائجانءِ.
سنڌ ۾ گهڻن ئي پهتل شخصن جو جنم ٿيو آهي، جن کي هندُن اوَتاري ماڻهو ۽ مسلمانن پير ڪري پوڄيو آهي. وقت گذرڻ کان پوءِ اهڙن شخصن سان گهڻا ئي نيم تاريخي واقعا ۽ ڏند ڪٿائون جڙي ويون آهن. اهڙن ڪن پهتل شخصن ۾ اُڏيرولال، جنهن کي جهولي لال پڻ چيو ويو اهي، تنهن جو نالو پهرين نمبر تي اچي ٿو.
جهولي لال سنڌ جو الله لوڪ ٿي گذريو آهي، جنهن جي پوڄا هاڻي ڀڳوان جي روُپ ۾ ٿيندي آهي. جهولي لال سان جُڙيل هڪ ڏند ڪٿا موجب سنڌ جي هندن کي اتان جي مسلمان حاڪم مرخ شاھ جي ظلمن کان آزاد ڪرائڻ لاءِ هندو ڌرم جي حفاظت لاءِ هن اوُتاري انسان نصرپور ۾ سن ۹۵۰ع (وڪرمي سنبت ۱۰۰۷) ۾ چيٽي چنڊ ڏينهن راءِ رتن چند ۽ ماءُ ديوڪيءَ جي گهر جنم ورتو.
هيءُ عظيم انسان ورڻ جو اَوَتار (پاڻيءَ جو ڀڳوان) ليکيو وڃي ٿو. اِن ڪري سنڌي هندُو درياشاھ جي رُوپ ۾ سندس پوڄا ڪندا آهن، بهراڻا (ڏيئا ٻاري دريا ۾ اُن کي وهائڻ جي رسم ادا ڪرڻ.) ڪڍندا آهن ۽ ڇيڄ (سنڌي هِندُن جو لوڪ ناچ.) وجهندا آهن. جهولي لال کي اڏيرو لال، لال صاحب، لال سائين، امر لال يا جندھ پير ڪري به سڏيندا آهن. جهولي لال جي استُتي (ساراھ) ۾ ’پنجڪڙا‘ (پنجن مصرعن تي ٻڌل ڀڄن) رچيا ويا آهن. سنڌي ٺاڪُرن امر لال جي جوت جڳائي ”درياءَ پنٿ“ شروع ڪيو ۽ ڪيترائي سنڌي هندو سندن چيلا آهن. هن پنٿ جي پوئلڳن کي ”درياءَ پنٿي“ چئجي ٿو. مسلمان پڻ مرخ شاھ جي واقعي بد اڏيري لال جي زنده پير يا خواجا خضر جي شڪل ۾ مڃيندا آهن.
- ”وهڻ مُنڍو ئي ناهي، دلُو پُڇي نار کي“.
دلوُراءِ هڪ بداخلاق ۽ ذليل ذهنيت وارو حاڪم ٿي گذريو آهي. سر ايڇ. ايم. اليٽ ”تاريخي طاهريءَ“ جو حوالو ڏيندي پنهنجي ڪتاب ”هسٽري آف سنڌ“ واليوم-۲ جي صفعي چوٿين ۽ پنجين تي لکي ٿو ته:
”الور ۽ محمد طوُر ڳوٺن جي درميان جيڪو به ملڪ هوندو هو، تنهن تي راجا دلوُراءِ راڄ ڪندو هو. هو وڏو ظالم ۽ زاني هو ۽ هر ڪنهن رات ڪنهن نئين عورت سان هم بستر ٿيندو هو. جيڪي به سوداگر، هندستان کان سامان جا ٻيڙا ڀرائي، ديبل بندر ڏانهن ويندا هئا، تن کي لازمي طور الور کان لنگهڻو پوندو هو. دلوُراءِ، کانئن مال جي اڌ جيترو محصول هتان هڪڙو وڏو سوداگر اچي لنگهيو، جو محصول جي ڳاٽي ڀڳي خرچ جو ٻُڌي، تپرس ۾ پئجي ويو.“
اِهو سوداگر ڪير هو ۽ ڪيڏانهن وڃي رهيو هو، تنهن بابت ’تحفته الڪرام‘ نالي ڪتاب جي صفعي ۲۲۳ ۽ ۲۲۴ تي لکيل آهي ته:
”هي عزت وارو ۽ ناليوارو سوداگر سيف الملوڪ جي نالي سان مشهور هو ۽ ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته هو اصل ۾ شهزادو هو، جو سوداگرن جي لباس ۾ بيت الله ڏانهن وڃي رهيو هو. هوُ هِن نالائق جي ڪارنامن کان بي خبر، اچي سندس ملڪ مان لنگهيو. ساڻس گڏ ”بديع الجمال“ نالي هڪ سهڻي زال به هئي.“
محصول جي عملدارن، سيف الملوڪ جي نالي کي نهايت قيمتي ۽ بيش بها سمجهي، ڳرو سُنگُ هڪ طرف رکايو ۽ ٻئي طرف وري سندس زال کي راجا جي محالت ۾ پهچائڻ جو ارادو رکيو. جڏهن راجا ٻڌو ته سوداگر سان گڏ سندس زال، پري جمال، پري جمال، حُسن ۾ بيمثال ۽ باڪمال آهي تڏهن ڇتو ٿي پيو. هَوَسَ جو ڀوت سندس گردن تي ايتري قدر ته سوار ٿيو، جو ويچاري سوداگر کي خوامخواھ ۾ تنگ ڪرڻ لڳو. آخر سوداگر عرض ڪيو ته ٽن ڏينهن جي مهلت ڏيو، جنهن بعد معصول ۽ بديع الجمال پيش ڪندس.
سيف الملوڪ، اِنهن ڏينهن ۾ هڪ پاسي خالق اڪبر کي ستائڻ شروع ڪيو ۽ ٻئي پاسي وڏا وڏا ڪاريگر جيڪي سرنگ هڻڻ ۽ جَبل ٽاڪڻ ۾ فرهاد جا استاد هئا ۽ بند سڪندريءَ جهڙي ٻنڌ ٻڌڻ ۾ اڻگسُ هئا، تِن کي ڪوٺائي، دل گهريا انعام اِڪرام ڏنائون. سوداگر جو مطلب هو ته الور کان هڪڙو مظبوط بندُ ٻڌايان، جنهن ڪري درياھُ پنهنجو رُخ ڦيرائي، بکر ڏانهن وهڪري ڪري. اُهي ڪاريگر، راتين جون راتيون جاڳي، نديءَ جو پيٽ ۽ ٻند ٻَڌي چُڪا. هڪ ئي رات ۾ درياھ پنهنجو اڳوڻو وهڪرو ڦيرائي سيوهڻ ۽ لڪيءَ ڏانهن اهڙو زور شور سان وهڻ لڳو، جو خدا جي قدرت سان سوداگر سيف الملوڪ جا غوراب، ظالم دلوراءِ جي پرڳڻي کان نڪري ويا. صبح جو ظالم راجا ۽ سندس رعيت نند مان اُٿي ڏسن ته مار! جتي پاڻي پئي وهيو، اُتي هاڻي رڳو گپ لڳي پيئي آهي. اِهو ڏسي رعيت ۽ راجا حيران ٿي ويا.“
محمد صديق پيرزادي جي لکيل قلمي نسخي ”تاريخ سنڌ“ ۾ مٿئين روايت جي علاوه هڪ ٻي روايت به ڏنل آهي، جا سندس عبارت ۾ ڏجي ٿي:
”هن بادشاھ (دلوراءِ) جي زال، تمام حُسن واري هئي، جنهن جي حُسن جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ مشهوري ٿي ويئي. قنڌار جو هڪ هندو بادشاھ هن جي حسن جي هاڪ ٻُڌي، پرپٺ ئي هُن تي عاشق ٿي پيو. اهو سامان سوداگر جو کڻي، ٻيڙا ڀرائي، روانو ٿيو ۽ اچي سنڌ تي آيو. احوال ڏنائين ۽ ٻيا تحائف عجيب و غريب آندائين. هُو بادشاھ وٽ گهڻو ايندو ويندو هو. پاڻ ۾ دوستي ٿي وين، پر مخفي طرح مطلب جي ڳولها پئي ڪيائين. ڳُجها وڪيل ۽ ڌُوتيون پئي موڪليائين. آخرڪار راڻيءَ جواب ڏنو ته مون تي سخت بندش آهي، توسان ملڻ نه ٿيندو، مگر ڪا زمين مان ڳجھي سُرنگھ کڻائي، اُنهيءَ مان هلجي، باقي اُن کان سواءِ اچڻ جو ڪو چارو ڪو نه آهي. پوءِ اُنهيءَ سوداگر ڪوشش ورتي. اُنهيءَ بندر کان ڳجُهي سُرنگھ، زمين مان کوٽائي، پڪين سِرن سان ونگُ ٻڌائي، پُختي ڪري گچ هڻائي، تيار ڪرايائين، جيڪا راڻيءَ جي ماڙيءَ ۾ اچي داخل ٿي. مُخفي دري ٺهرائي ڇڏيائين. هڪ ڏينهن راڻي اُن دريءَ مان لنگهي، جهاز ۾ آئي. سوداگر بادشاھ جي دعوت ڪئي هُئي، سو بادشاھ به اُتي آيو هو. راڻيءَ بادشاھ جي مانيءَ تيار ڪئي. بادشاھ ۽ سوداگر گڏجي ڪري اُها ماني کاڌي. اِن تي بادشاھ کي شڪ پيو ته اِها ماني ته پنهنجي گهر جي مانيءَ جهڙي آهي. وري اڃا دريءَ تي نظر ڪيائين ته اوچتو راڻيءَ تي نظر پيس. سوچڻ لڳو ته هوءَ هتي ڪيئن آئي؟ شايد ماڻهو، ماڻهن جهڙا آهن. پوءِ سوداگر کان پڇيائين ته، ”هيءَ ڪير آهي؟“ سوداگر وراڻيو ته ”منهنجي زال آهي.“ بادشاھ چيس ته ”هُن کي سڏ ڪرينس ته اسان سان اچي ڪري ماني کائي. تنهنجي ۽ اسان جي وچ ۾ ڪو فرق نه آهي.“ پوءِ لاچار ٿي سوداگر هُن کي ڪوٺيو. راڻي اچي ويٺي، پر بادشاھ فڪر ۾ پئجي ويو ته هيءَ هتي ڪيئن آئي؟ ۽ هاڻ اسان سان گڏ اچي ويٺي آهي. جيڪڏهن هن سوداگر جي زال آهي، پر شڪل ته منهنجي راڻيءَ جهڙي ئي اٿس. بادشاھ پوءِ پنهجيون پنج ئي آڱريون ڪنهن ٻوڙ ۾ ٻوڙي ڪري راڻيءَ جي ساڙهيءَ تي ائين نشان ڪري ڇڏيا جيئن کيس خبر نه پوندي.
پوءِ جلد بادشاھ، ماني کائي روانو ٿيو ۽ راڻي به سُرنگھ جي رستي کان تِکي وڃي، پنهنجي ماڙيءَ ۾ رئو مٿي ۽ پيرن تي پائي سمهي پيئي. بادشاھ به ٿوريءَ دير بعد اچي اُنهيءَ ماڙيءَ تي پهتو. درُ کولي ڏسي ته راڻي سمهي پيئي آهي ۽ سندس ساڙهيءَ تي رس جو نشان چٽو بيٺو آهي. بادشاھ موٽي شاهي درٻار ۾ آيو. اميرن، وزيرن کي گهُرائي احوال ڪيائين. سڀني صلاح ڏني ته، ”في الحال درياھ جي اولھ ۽ اوڀر، چؤنڪي بيهاري وڃي، پوءِ هُن سوداگر کي نوڪرن سميت مارائي ڇڏجي.“
هوڏانهن راڻي اُٿي، ساڙهي سنڀالي ڏسي ته اُن تي ٻوڙ جا نشان بيٺا آهن. اُتان اُٿي، خوف کان لاچار ٿي، سُرنگھ رستي تڪڙي وڃي بندر تي پهتي. اچي سوداگر کي چيائين ته اڄ اسان جي حياتي پوري ٿي، جو بادشاھ کي سڀُ خبر پئجي ويئي آهي، جي ڪو رستو ڀڄڻ جو ٿئي ته وسُ ڪر، نه ته فجر سان سڀني کي ماريندا. پوءِ راڻيءَ، سوداگر ۽ سڀني نوڪرن، سڄي رات ڌڻيءَ جي درٻار ۾ منٿون ڪيون ۽ ٻاڏايو. ڌڻي رحيم ڪريم آهي، جو ٻانهو، سندس در تي، دل سان زاري ڪري تنهنجي دُعا قبول ڪري ٿو. حڪمت مالڪ جيءَ سان، اُتان پرينءَ ڀر، هڪ واهرو پراڻو هو، تنهن ۾ درياھ وهي ويو. سوداگر جهاز کڻي ڇڏيو، جو ديبل بندر کان وڃي، سمنڊ جو رستو وٺي، ايران کان هليو ويو. بادشاھ جا ماڻهو جڏهن بندر تي ويا ته ڏسن ته اُتي ته پڌر لڳو پيو آهي. اِن تي ڪنهن چيو:
”وهڻ مُنڍو ئي ناهي، دلوُ پُڇي نار کي.“
بندر تي ڏٺائون ته هُتي سُرنگھ لڳي پيئي آهي. سُرنگھ جو رستو وٺي هو سڀ اچي ماڙيءَ تي پهتا. اِن کان پوءِ بادشاھ، شاهي درٻار ۾ اچي چيو ته، ”سوداگر پرديسي هو، پر رعيت اسان جي هُن سان شامل هئي، جنهن اِهو ڪم ڪيو ته اُنهيءَ مان ڪو نمڪ حلال نه ٿيو جو اسان کي اِها خبر کڻي ڏئي ها. هاڻ تِنِ لاءِ ڪهڙي سزا مقرر ڪجي؟“ سڀني صبر ڪيو.
بادشاھ چيو ته، ”اُنهيءَ لاءِ اِها سزا آهي، جو جيڪو به، اعليٰ يا ادنيٰ شادي ڪندو ته پهرينءَ رات، ڪنوار سان بادشاھ همبستر ٿيندو.“ اميرن، اُمرائن گهڻيون ئي منٿون، آزيون ڪيون، پر راج قبول نه ڪيون، آخر اِهو ڪم هلندو آيو.
مٿي ڏنل ڏند ڪٿائن ڪِن تاريخي حقيقتن تي بيٺل آهن. اِهي حقيقتون آهن. اروڙو ۽ برهمڻ آباد جو ناسُ ٿيڻ ۽ سنڌونديءَ جو رُخ بدلائڻ. راجا دلوارءِ جي باري ۾ سنڌ جي تاريخ گهڻي ڀاڱي خاموش آهي. فقط ايتري ڄاڻ پوي ٿي ته هُو سومرن جي حڪومت جي اوائلي دؤر ۾ هو ۽ پنهنجي ظلم توڙي عيش سببان ملڪ ۾ بدنام هو. سندس راڄ ۾ جنهن به ڇوڪريءَ جي شادي ٿيندي هُئي، اُن کي شاديءَ جي رات زبردستي پنهنجي محل ۾ گُهرائي وٺندو هو. چوڻي مشهور آهي ته هُن جي ظلمن سبب دلوُراءِ جي نگري اروڙ ۽ برهمڻ آباد هميشه لاءِ زمين ۾ غرق ٿي ويا هئا. اڄ تائين به سنڌي ماڻهو ڪنهن کي پُٽ پاراتو ڏيندي چوندا آهن: ”دلوُراءِ جي نگريءَ وانگر ناس ٿي ويندي.“ (سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو سنڌ، ۱۹۶۶، ص ۱۴۸.)
- ”بابرڪت شيخ پَٺو، هڪ مئو ٻيو ٽٺو.“
شيخ پٺي جي ڪرامت اهڙي آهي جو اُن جو اُن جي اثر ڪري هڪ مري ويو ته ٻيو ڀڄي ويو.
هن پهاڪي جو بنياد جنهن ڳالھ تي بيٺل آهي، اُها ڊاڪٽر بني بخش خان بلوچ هن ريت ڏني آهي:
۱۳۵۱ع ۾ دهليءَ جو سلطان محمد بن تخلق سنڌ تي ڪاهي آيو، پر سن ۷۵۲ هجري برابر ۱۳۵۱ عيسويءَ ۾ ٺٽي جي ٻاهران بيمار ٿي گذاري ويو. اُن بعد سلطان فيروز شاھ ۱۳۶۵ عيسويءَ ۾ ٺٽي تي چڙهائي ڪئي. تاريخ نويس سراج رفيق فارسيءَ ۾ لکيل پنهنجي ڪتاب ”تاريخ فيروز شاهي“ (۱۳۹۸ع) ۾ بيان ڪيو آهي ته ڄام تماچي ۽ ڄام بابينو چاليھ هزار پيادن ۽ ويھ هزار سورا فوجن سان فيروز شاھ جو مقابلو ڪيو. آخر فيروزشاھ، رسد ۽ گاھ جي گهٽتائيءَ ۽ گهوڙن ۾ وبا جي بيماري ڦهلجڻ ڪري، وڌيڪ لڙائي ڪرڻ کان توبھ ڀري واپس ڪوچ ڪري گجرات طرف هليو ويو. سنڌ جي ماڻهن اِنهن مصيبتن جي ٽرڻ کي پير پٺي جي مهر ۽ ڪرامت ڪري سمجيهو ۽ فيروز شاھ جي ڪوچ وقت هيٺيون جنگي نعرو بلند ڪيو، جيڪو بقول همعصر سراج اَفيف جي، ٺٽي ۾ پهاڪي طور مشهور ٿي ويو.
”بابرڪت شيخ پَٺو، هڪ مئو ٻيو ٽٺو.“
پير پٺو اُن اُن دؤر جي صوفي درويش ٿي گذريو آهي، جنهن جي تُربت ٺٽي جي ڏکڻ ۾ ڇهن ڪوهن تي آهي. هِن صوفي نه فقط پنهنجي جيئري ڪرامتون ڏيکاريون، پر مرڻ بعد به سنڌ تان وقت به وقت مصيبتون ٽاريندو رهيو.
- ”سڄو ڦسيءَ سومرا، اڌ ڦسيءَ ٻيو لوڪ،
جهيڻي ٻارڻ جهوڪ، نه ته ليڙ پيائي لاٽُون ڪري.“
يعني ته جيڪڏهن اڌ ڦِٽ پيئي سڄي جهان تي، ته سڄي ڦٽ سومرن تي، ڇو ته سردار ٿيڻ جي باوجود سندن بَستين جي باھ سانجهيءَ ٽاڻي جهوڪ ويلي جهڪي ۽ جهيڻي ٿي وڃي ٿي. باقي ٻين وقتن تي لاٽون ڪري پيئي ڀري. هن ڳاھ سانجهي ٽاڻي دونهان دُکائڻ ۽ مچ ڪرڻ جي آڳاٽي رسم ڏانهن اِشارو آهي، جنهن ڪري هن کي تاريخي پهاڪن جي شڪل عام ماڻهن ڪتب آندو آهي.
هن تاريخي پهاڪي ۾ سمايل رسم جي پٺيان جيڪو واقعو ملي ٿو، سو ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هن ريت بيان ڪيو آهي:
”سومرن کان اڳ سنڌ ۾ عرب حڪمران هئا، ۽ سخاورت عربن جي اجتمائي زندگيءَ جو عام جزو هو. سانجهيءَ ٽاڻي قافلن جي ٿئي. عرب اِسلامي دؤر ۾ سومرا غالباً سنڌ تي ڏکڻ- اوڀر واري ايراضيءَ ۾ ڪڇ سنڌ جي سرحد تي رهندڙ هئا ۽ هُو عربن جي حڪومت جي آخري دؤر ۾ عربن سان گڏيا ۽ ويجها ٿيا. ٻيو ته سومرن جون اصلي بستيون سنڌ جي ڏکڻ اوڀر ايراضيءَ ۾ هيون، جيڪي ايترو آباد ڪو نه هيون. عربن سان گڻهو لھ وچڙ ۾ اچڻ سببان سخاوت سندن زندگيءَ جو حصو پڻ بڻجي پيئي هئي. پر جڏهن سومرا حڪمران ٿيا ته عربن واري سخاوت سومرن وٽ ڪا نه بچي. اُهي باهين جا مچ، جيڪي اُن دؤر ۾ عربن ۽ ٻين پاڙيسيريءَ بستين مان جهوڪ ويلي لاٽون ڪري ٻاريندا هئا، سي سومرن جي بستين ۾ جهڪا ۽ جهڻيا ٿي ٻرڻ لڳا. اِنهيءَ ڪري اُن دؤر جي ڪنهن چارڻ سومرن جي هِن بيت ۾ گلا ڪئي. جنهن ڪري هيءَ ڳالھ تاريخي زنده پهاڪي جي شڪل ۾ مشهور ٿي بيٺي.“
سنڌ جي تاريخ بابت چارڻن ڀاٽِن، ۽ ڀانن جيڪي ڳاهُون (سنسڪرت ۾ گاٿائون) راجائن جي سورهيائي ۽ سخاوت بابت ڳاتيون آهن، تن ۾ ڪجھ تُز ويچار سمايل هجڻ سبب اُهي پهاڪي جي شڪل ۾ پڻ ڪتب اچڻ لڳيون آهن.
سومرن جي ڀيٽ ۾ سما بادشاھ سخا ۽ خير خيرات جي ڪري ديسان ديس مشهور هئا. چارڻن ڀٽن، ڀانن سمن کي ڏاتار ڪري مڃيو ۽ مشهور ڪيو. سمن مان جيڪي ڏھ ڏاتار سڀ کان گهڻو مشهور ٿيا، سي آهن: ڦُولاڻي، ڄام ڪرن، جکرو، اوڍاڻي، هُڻند ٿڌياڻي، اوڍو جکراڻي، وڪيو ڏاتار، راءِ ڏياج، سپڙُ چوٽاڻي، جسوڌن اڳرو ۽ ڄام وينجهو. ڀٽن ڀانن اِنهن ڏاتارن جي قصن ڪهاڻين کي ڳاهن ۾ ڳاتو جن مان ڪي پهاڪن جي شڪل ۾ پڻ مشهور ٿي بيٺا آهن.
- ”لاکي لک بخشيا، ڪرنُ بخشي ڪروڙ“.
ڄام لکي ۽ ڄام ڪرن جي سخا تمام مشهور هُئي. ٻئي سخاوت ۾ هڪٻئي کان اڳرا هئا. هن پهاڪي جي معنيٰ آهي، لاکي لک ته ڪرن ڪروڙين رپيا دان ۾ ڏنا هئا.
”جي مٿو مڱڻ ناھِ ڪو، تان سمي ناهي سوڙ.
ڪرن ڄام ڪروڙ، ڇَٽي ڦُلن مُٺِ جيئن.“
يعني سمو ڄام ڪرن پنهنجي ٻارهين مهيني واري جشن تي ڪروڙن جا ڪروڙ رپيا ڦُلن جي مُٺ وانگر ڇُٽي خيرات ۾ ڏيئي ڇڏيندو هو. وٽس ايترا ته سوالي ۽ محتاج ايندا هئا جو اُنهن جو ڪو اٿو مٿو نه هو. اِن هوندي به سمي ڄام ڪرن وٽ سوڙھ محسوس نه ٿيندي هئي. (جيٽلي مُرليڌر، ڊاڪٽر، سنڌي ساهته جو اتهاس، صفحو، ۳۷.)
ڄام لاکي جي وفات گهڻو وقت پوءِ ڪنهن سالڪ پُراڻ درياءَ کان پڇيو ته:
”جهُو تون پراڻ، جُڳ ڇٽيھ سنڀرين،
توکي ڏٺا هاڻ، لاکي جهڙا پهيڙا؟
پُراڻ جواب ڏنو ته:
”لاکا لک لنگهيا، اُنڙ ڪروڙيُون اَٺ،
هيم- هيڙائو هيڪڙو، جو وري نه آيو مون وٽ“.
(بلوچ، نبي بخش خان، ڊاڪٽر، سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مختصر تاريخ، ڇاپو ۱۹۸۰ع، صفعو ۱۷۰ ۽ ۱۷۱.)
وڪيو ڏاتار: وڪيي ڏاتار کان سُمنگ نالي چارڻ اچي ڪُمُندائتا پيرُون گهُريا، جنهن جي وڪيي چيس ته:
انبن لڳي ڪيري، ڄاريُن لڳي ڇٽَ،
ورُ چارڻ ماٺ ڪر، جيسين اچي وَٽَ.
(بلوچ، نبي بخش خان، ڊاڪٽر، سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مختصر تاريخ، ڇاپو ۱۹۸۰ع، صفعو ۱۷۰ ۽ ۱۷۱.)
(ڪيري= ننڍڙيون انبڙيون؛ ڇٽ = پيرن جا ڪي ڇڳا ۽ ٽؤنر يعني اَڇا پيروُن ڪچڙا آهن، تيستائين ترسُ، جيستائين پيرُن جي مند (وٽ) اچي.)
اوٺو جکراڻي: ڄام اُڍي جو پُٽ ڄام جکرو وڏو سخي هو، جنهن جي باري ۾ ڀٽائي صاحب پڻ آهي ته:
ڏمرجي ته ڏي، پرچي ته پٽَ ڀري،
جُنگ جکري کي، ٻئي چڱيون چِت ۾.
(بلوچ، نبي بخش خان، ڊاڪٽر، سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مختصر تاريخ، صفعو ۱۷۴ کان ۱۷۶ تائين.)
سنڌ ۾ ماموئي فقيرن جا بيت پڻ سمن جي اوائلي دؤر جي واقعن جي لحاظ کان ”نيم تاريخي“ حيثيت رکن ٿا. ڏند ڪٿا آهي ته
سما حاڪمن جي اوائلي دؤر ۾ ڄام تماچي بن ڄام خيرالدين جي درٻار ۾ ست درويش آيا هئا، جيڪي سنڌ ۾ اڄ تائين ماموئي فقرن جي نالي سان مشور آهن. هر هڪ فقير سمن حاڪمن جي حڪومت ۽ سنڌ جي مستقبل بابت آڳڪٿي ڪندي هڪ هڪ بيت چيو هو. اهي بيت سنڌي عام عوام ۾ ايترو ته مشهور ٿيا آهن، جو پهاڪن جي صورت ۾ پڻ ڪتب ايندا ويندا آهن. جيئن ته: ”جڏهن ڪڏهن سندڙِ توکي قنڌارؤن جوکو“، ”ٻاروچاڻا ٻار، ٽڪي تي وڪامنداو“، ”بِھ، مڇي ۽ لوڙھ، سمي ويندا سوکڙي“ وغيره سٽون اِنهن ستن. بيتن مان کنيل آهن.
- ”هاڪ وهي هاڪڙو، ڀڳي ٻنڌ اروڙ. بِھ، مڇي ۽ لوڙھ، سمي ويندا سوکڙي.“
- ”پُراڻا پرار، نوان اَڏجو نِجهُرا.“
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي ويچار موجب، مٿي ڏنل بيتن جي مضمون کي سمجهڻ لاءِ تاريخي پس منظر کي سمجهڻ ضروري آهي.
اندازاً چوٿين صدي هجريءَ جي وچ ڌاري، اروڙ وٽان درياءَ جي رُخ ۾ ڦيرو آيو. جنهن سببان درياءَ جو مکيه وهڪرو ڦِري، بکر وٽان ۽ پوءِ هيٺ سيوهڻ ۽ ٺٽي طرف کان وهڻ لڳو ۽ اڳئين مکيه درياءَ هاڪڙي (اُڀرندي ناري) ۾ پاڻي گهٽجڻ لڳو. اُن بعد ايندڙ ٽن سون سالن ۾ يعني ۱۴ صدي عيسويءَ جي وچ ڌاري سڄو درياءَ پلٽو کائي بکر ۽ سيوهڻ وٽان وهڻ لڳو ۽ هاڪڙي جي حيثيت فقط هڪ ”ڦاٽ“ جي وڃي رهي. اِنهيءَ ڪري هيٺ پُراڻ ۽ هاڪڙي ڍوري وارا گهڻا پٽ غيرآباد ٿي ويا ۽ ٺٽي وارو پاسو وڌيڪ سرسبز ۽ آباد ٿيو. اِهوئي سبب هو سيوهڻ ۽ ٺٽي طرف سمن زميندار زور ٿيو. ورتو ۽ وڳھ ڪوٽ، روپارھ ڪوٽ ۽ عمرڪوٽ وارن سومرن جي مالي حالت ڪمزور ٿيڻ لڳي. سمن جي اُسرندڙ طاقت جي مقابلي جي سومرن جي پوئين حاڪم همير پٽ دودي کي سلطان فيروزشاھ تخلق جي طرفان ملتان ۽ گجرات جي گورنرن مدد پئي ڪئي ۽ سنڌ جي سومرن جا گهڻگهرا پڻ اُنهن اُميدن تي پئي تڳيا، جيڪي اِنهن بيتن ۾ ظاهر ڪيل آهن. يعني ته:
(الف) شال هاڪڙو درياءَ وري ڇوٽ وهي. اروڙ واري ٻنڌ ڄاڻ ته ڀڳي! پوءِ (ٺٽي- سيوهڻ طرف جي سمن يا سندن سردار) سمي ڏانهن بِھ، مڇي ۽ لوڙھ سوکڙي ٿي ويندا. (ڇاڪاڻ جو درياھ هاڪڙي واري وهڪري مان سِير ڪري وهندو ۽ ٺٽي واري پاسي ايترو پاڻي ڪو نه ويندو جو اُتي بِھ، مڇي ۽ لوڙھ ٿين.)
(ب) اي ماڙُهُوئا! (سمن جي نئين وسايل) ٺٽي شهر (جي شاهوڪاري ۽ رونق) جي آسري متان وڃي اُن طرف ويهو، جو اُتي پاڻي به ڪو نه ملندو. هاڪڙو درياءُ ڄاڻ وري ڀرجي وهيو. اِنهيءَ ڪري چڱو ائين ٿيندو ته) پُراڻ جي پريان وڃي پنهنجا نوان گهر اڏيو. جتي و ري وڏيون آباديون ٿينديون.
هيءُ پهاڪو لاکي ڦُلاڻيءَ جي نالي پُٺيان مشهور ٿيو آهي. هو مشهور سخي هو ۽ ڏکڻ سنڌ توڙي ڪڇ ۾ راڄ ڪندو هو. سنڌ ۾ مهاڻا درياءَ ۾ ٻيڙي هاڪارڻ کان اڳ لاکي کي ياد ڪري اِهو پهاڪو چوندا آهن.
- ”آيا مير، ڀڳا پير“.
عبدالڪريم سنديلي هن تاريخي پهاڪي کي هيٺينءَ ريت سمجهايو آهي. (۱) ”جڏهن ڏاڍا اچن، تڏهن هيڻا بيهي نه سگهن.“
سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي صاحبي ۱۷۰۱ع کان ۱۷۸۲ع تائين هلي. ڪلهوڙن کي ’ميان‘ ۽ ’پير‘ به ڪري سڏيندا هئا، ڇاڪاڻ ته کين ڪيترائي مُريد هئا. اڃا تائين پير ميان شاھ محمد عباسي (تعلقو قمبر، ضلعو لاڙڪاڻو) ۽ پير ميان الياس عباسي (تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو) جي مقبرن تي سوين سالڪ رهن ٿا ۽ھ پنهنجون باسون باسيندا رهن ٿا.
جڏهن ڪلهوڙن جي حڪومت ڪمزور ٿي، تڏهن مير ٽالپور حاڪم ٿيا ”پير“ (ڪلهوڙا) ڀڄي ميدان ڇڏي ويا.
هن ساڳئي پهاڪي جو بنياد ڊبليو فئلن هن ريت ڏنو آهي:
مير ڪي آني پير ڀاگ جاتي هين. بڙي هُنرمند ڪي سامني ڇوٽي ڪي دال نهين گلتي. اِسڪي ڪٿا هئه ڪِ امروھ ۾ شيخ مدد يا ميران جي نامڪ (نامڪ: نالي. اَشڪشت: اڻ پڙهيل. نپڻ: هوشيار. ديپ: ڏيئو ڀئه ڀيت: ڊڄي وڃڻ. سندري: حسينا.) ايڪ ويڪتي رهيا ٿا. وھ بلڪل اشِڪت ٿا. ڦِر ڀي اپني ڪو علم تسخير يا جيوتش ۾ نپُڻ بتاتا ٿا. ايڪ دِن کيت ۾ اُسي اپني گهر لي جا ڪر اُس ني جلايا، تو اُس ڪي سامتي چار جِن آڪر کڙي هوگئي. اُنهين ديک ڪر وه ڀئه ڀيت هوگيا اور ديپڪ ڪو بُجهاني ڪِي ڪوشش ڪرني لگا. ليڪن جن نهين ٽلي. بولي، همين ڪُڇ ڪام بتائو. شيخ بدچلن ٿا. اُس ني جنُون سي ايڪ خوبصورت عورت لاني ڪو ڪها. جنون ني تُرت ويسا هي ڪيا. ڪِنتو اُس عورت ڪي ڪٿا شيخ ني جب دُر اچار ڪرنا چاها تو جنون ني برتاي ڪِ وي تب هي اُس ڪِي بات مانينگي جب تڪ وه صحيح راستي پر رهيگا. پر وه اُس سُندري ڪو بار بار بُلاتا رها. انت ۾ وه بي قابُو هو ڪر سُندري ڪي طرف بڙها. تب جنون ني اُسي مار ڊالا. مرڪر وھ بڙا پير هوئا اور لوگون ڪي سِر اني لگا. اور ڀي بُهت سي پر هوئي هين. ليڪن جهان شيخ مددُو پهنچتا هين، وهان دوسري پير ٺهر نهين پاتي. اِس شيخ مددو ڪي اڀي اڀي اَمروهي ۾ درگاھ بني هئه اور لوگ زيارت ڪرني آس ڪي درگاھ پر آتي هين. (فئلن، هندستاني ڪهاوت ڪوش، نيشنل بُڪ ٽرسٽ، نئي دهلي.)
- ”ميرن جي ڦِٽي گهر مان.“
هيءَ چوڻي سنڌ جي آخرين مسلمان ميرن يا ٽالپرن طرف اِشارو ڪري ٿي. اُهي پاڻ ۾ پيا وڙهندا هئا، جنهن جو فائدو وٺي انگريز جنرل سر چارلس نيئيپر ۱۸۴۳ع ۾ سنڌ تي قبضو ڪيو.
- ”ڪنن جي ڳالهين مير بجار مارايو.“
معنيٰ ته سُس پس يا لِڪ ڇَپ جي ڳالهين مان خراب نتيجا نڪرن ٿا. جڏهن مير بجا خان ۱۱۹۰ هجري مطابق سن ۱۷۷۷ع ۾ حج تان واپس آيو، تڏهن چئن هزارن بلوچن ۽ ٻين قومن کيس مجبور ڪيو ته ميان غلام نبيءَ سان جنگ ڪجي، ڇاڪاڻ ته هُن مير بجار خان جي پيءُ مير بهادرخان کي مارايو هو. آخر عمرڪوٽ ڀرسان جنگ لڳي، جنهن ۾ ميان غلام نبي مارجي ويو ۽ سندس لاش حيدرآباد آندو ويو. مير بجار سنڌ جي حڪومت پاڻ قبول نه ڪئي ۽ اُن غلام نبيءَ جي ڀاءُ ميان عبدالنبي ڪلهوڙي کي اُتي جو حاڪم ڪيو.
هينئر ميان عبدالنبيءَ کي، مير بجار خان کان هر وقت خوف رهندو هو ته مُبادا وجھ وٺي کيس مارائي، ڇاڪاڻ ته مير بجار خان، وزير هو ۽ صحيح معنيٰ ۾ حڪومت جو چرخو ئي پاڻ هلائيندو هو ۽ ميان عبدالنبي نالي متاثر ئي حاڪم هو. تنهنڪري ميان صاحب کي اِهائي آنڌ هُئي ته ڪنهن به طريقي سان مير بجار خان جو انت آڻجي. آخر هُن جوڌپور جي مهاراجا وجئه سنگھ کي عمرڪوٽ ڏيڻ جو واعدو ڪري، مير بجار خان جو قتل ڪرائڻ تي کيس آماده ڪيو. مهاراج وجئه سنگھ، ٻه راٺوڙ هرناٿ سنگھ ۽ محڪم سنگھ، وڪيل بڻائي خط سان ميان عبدالنبيءَ طرف جوڌپور مان حيدرآباد لاءِ روانا ڪيا.
تاريخِ سنڌ، جلد ششم (عهد ڪلهوڙا) حصه دوم، غلام رسول ”مهر“ صفعي ۷۹۰ کان ۷۹۶ تائين اڳتي لکي ٿو ته: ”ٻن راٺوڙن سان ٻيا به ڪي ماڻهو هئا. اُهي ڪيترائي ڀيرا ميان صاحب ۽ ميربجار سان الڳ الڳ مليا. هڪ دفعي اُنهن مير کي عرض ڪيو ته اسان جي مهاراجا سان اِجهوئي هينئر خط آيو آهي. اُن ۾ اهڙيون ڳالهيون لکيل آهن، جي اوهان کي اڪيلائيءَ ۾ ئي ٻڌائي سگهبيون. خط ۾ لکيل آهي ته ميان عبدالنبي اوهان جي خلاف ڪيئي خط مهاراجا کي لکيا آهن. مهاراجا جو خط هنديءَ ۾ آهي. جيئن ته اوهان مان ڪو به هندي نه ڄاڻندو آهي، تنهن ڪري اجازت ملي ته اسان ئي خلاصائيءَ ۾ هيءُ خط پيش ڪريون. مير صاحب سڀني کي ٻاهر ڪڍيو ۽ فقط هڪ ملازم ايسر کي پاڻ وٽ رکيائين. هڪ وڪيل، مير جي ڀرسان اچي ڪري خط پڙهڻ لڳو. پڙهندي پڙهندي دوکيبازيءَ سان چيائين ته، هي لفظ منهنجي سمجھ ۾ نٿا اچن. ائين چئي هُن جهٽ ٻئي وڪيل کي به گهرائي ورتو. اهڙيءَ طرح اُنهن ٻنهي مير کي خط پڙهڻ ۾ رڌل رکي، اوچتو ئي اوچتو مٿس تلوارن جا وار ڪرڻ شروع ڪيا. جيتوڻيڪ مير صاحب زخمي ٿي چڪو هو، ته به اڪيلي ئي ٻنهي کي ماري وڌائين.
- ”الله ڏيوَئي، ميان ڏيوَئي، صحبت نه ڏيوَئي.“
(سنديلو عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو، ۱۹۶۶ع، ص ۰۷.) معنيٰ انڪاري ٿيڻ، نابري وارڻ چون ٿا ته ڪلهوڙن جي و قت ۾، حڪومت طرفان چانڊڪا پرڳڻي جي ڪنهن حصي جو صحبت خان ڪردار يعني مختيارڪار هو. صحبت خان ايتري قدر بخيل (ڪنجوس) هو جو ڪنهن کي به ماني ٽِڪيءَ جي صلاح نه ڪندو هو ۽ نه وري ڪا خيرات گهرڻ ويو. صحبت خان بيهڻ ئي ڪا نه ڏنس. فقير ڇا ڪيو جو وقت جي ميان صاحب (ڪلهوڙي حاڪم) ڏانهن خيرات لاءِ ويو. ميان صاحب فقير کي خيرات ڏيئي راضي ڪيو. فقير عرض ڪيو ته، ”سائين! اوهان جي خيرات اگهي، پر صحبت خان ڏي به ٻه اکر لکي ڏيو ته اُهو به مون مسڪين بچڙيوال جي مدد ڪري.“ ميان صاحب فقير کي صحبت خان ڏانهن هڪ خط لکي ڏنو. جڏهن صحبت خان اهو خط پڙهيو، تڏهن به خيرات ڏيڻ کان پڙ ڪڍي ويٺو. چيائيون، ”الله ڏيوئي، ميان ڏيوئي، صحبت نه ڏيوئي.“ يعني الله توکي ڏئي، ميان (ڪلهوڙو حاڪم) توکي ڏئي، پر مان صحبت توکي ڪجھ نه ڏيندس.
- ”جمن چارڻ وارو سوال آهي.“
سنڌ جي ضلعي خيرپور ميرس ۾ جمن نالي ذات جو هڪ چارڻ رهندو هو. هو نابين، مسڪين ۽ ڪمزور پڻ هو. هن کي اکين جي روشني ۽ هڪ اولاد جي تمنا هئي. پنهنجي هن خواهش کي پوري ڪرڻ لاءِ هو حضرت پيران پير علي رحمت جي مزار تي ڳائيندو هو ته، توکان مڱن، هڪڙو پسر. آخرڪار هڪ ڏينهن جُمن جي پڪار پير جي در تي قبول ٿي ۽ کيس آواز ٻڌڻ ۾ آيو ته جيڪڏهن تون هڪڙو سوال گهرندين ته اهو پير جي در تي قبول پوندو. جمن هي سوال ڪيو: ”ماڙيءَ نُنهن، ڏُڌ ولوڙيندي ڏسان.“
هيءُ هڪ وڏو سوال هو، جنهن ۾ جمن جا سڀئي مطلب اچي وڃن ها. پهرين ڳالھ ته هو پاڻ وري جوانيءَ ۾ پير رکي، ٻي ڳالھ ته کيس پٽ ٿئي، ٽين ڳالھ ته پٽ جي شادي ٿئي ۽ چوٿين ڳالھ ته پٽ جي زال يعني سندس نونهن ماڙيءَ تي چڙهي ڏڌ ولوڙي. هنن چئن ڳالهين جو آڌار هُن هڪ سوال جي شڪل ۾ گهريو. انهيءَ ڪري عام ماڻهن ۾ اهو واقعو چوڻيءَ جي روپ ۾ مشهور ٿي ويوته، ”جمن چارڻ وارو سوال آهي.“
- ”چانڊيا مگسي آهن.“
معنيٰ، هڙ ڪپَ ويري آهن. وڏا دشمن آهن. هيءُ پهاڪو، چانڊڪا پرڳڻي جي پيدائش آهي، جنهن کي هينئر لاڙڪاڻو ضلعو چون ٿا. چانڊيا ۽ مگسي، ٻئي ٻلوچ قوم جا جابلو ماڻهو آهن ۽ هڪ ٻئي سان دنگئي پلئي پڻ آهن.
هڪ راويت مطابق، جڏهن چانڊڪا جاگير، ميان آدم شاھ (عباسي) ڪلهوڙي کي مغلن کان ملي، تڏهن سندس ڪارپوراز غيبي خان هو. اُن وقت جهل رياست جو سردار زئي خان هو، جنهن کي عام طرح مگسي خان ڪري چوندا هئا. جهل جو پرڳڻو پوءِ ميان شاهل محمد عباسيءَ جي ڪاھ جو فقط اِهو سبب هو جو مگسي ميان جي فيصلن موجب نه هلندو هو. اِن کي ميان صاحب پنهنجي بيعزتي سمجهندو هو. تڏهن به، چانڊيا توڙي مگسي، ٻئي سندس مريد به هئا. مگسين کي اِنهيءَ تي مٺيان لڳي ته گهگيرن (ساڳيو گهگهو ڍڪيندڙ ۽ هم ذات يا بلوچن چانڊين) ميان شاهل محمد جي چُرچ تي اسان تي چڙهائي ڪئي. جيتوڻيڪ مگسي، ظاهر طور خاموش رهيا، پر اندروني طرح منصوبا سٽيندا رهيا ته ڪهڙيءَ ريت به چانڊين کان وير وٺجي. انهيءَ ڪري ٿوري تان پاڻ ۾ پيا اٽڪندا هئا.
سندن عداوت جو ٻيو سبب اهو معلوم ٿي سگهيو آهي ته چانڊڪا جو هڪ امير ماڻهو، جهل رياست مان هڪ خانداني ڇوڪري کڻي آيو. مگسين وري ڏھ ڇوڪريون آنديون. اِنهيءَ ڪري گويا جهنگ کي باھ لڳي ويئي. ٻنهي جي وچ ۾ وڏو جهڙو ٿيو، جنهن ۾ ايترا ماڻهو مئا جو ميدان ئي رت سان رڱجي ويو. اِنهيءَ واقعي کي تر جا ماڻهو ”ماهوُ“ سڏڻ لڳا. آّر ٻنهي ڌرين جو فيصلو، ميان شاهل محمد جي جرڳي ڏنو ته، ”ڏھ چانڊڪي ويک زهداني برابر شُدھ“. معنيٰ ته چانڊين جي هڪ ڇوڪري مگسين جي ڏهن ڇوڪرين برابر آهي. (سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو، ۱۹۶۶ع، صفعو ۶۴.)
- ”جتي جتي کيجڙي، اُتي اتي گوگو چوهاڻ.“
سنڌ ۾ راجسٿان جي علائقي جي شخصن متعلق پهاڪن جي دنيا ۾ گوگو چوهاڻ تمام گهڻو مشهور ٿي ويو آهي. سنڌيءَ ۾ مشهور هي پهاڪو راجسٿاني ٻوليءَ ۾ هن ريت ملي ٿو: ”گانوَ گانوَ گوگو، ني گانوَ گانوَ کيجڙي“. معنيٰ ڳوٺ ڳوٺ ۾ گوگو آهي ۽ ڳوٺ ڳوٺ ميکجڙيءَ (ڪنڊي جو وڻ) آهي، جيڪو ٿر ۽ راجسٿان ۾ عام آهي، جنهن ۾ سڱريون ٿينديون آهن).
راجسٿان ۾ گوگر چوهاڻ جي پوجا ديوتا جي شڪل ۾ ٿيندي آهي. جنهن کي به نانگ ڏنگ هڻندو آهي، تنهن کي گوگي جي نالي جو سڳڙو ٻڌبو آهي. گوگي جو اسٿان (رهڻ جو هنڌ) کيجڙي ڪنڊيءَ جي وڻ جي پاڙ ۾ هوندو آهي. ڳوٺن ۾ جنهن به گهر ۾ نانگ نڪرندو آهي ته هُو گوگي کي ياد ڪري خير جا ڇنڊا هڻندو آهي. هو مينهن واري مهيني ۾، مينهن وسڻ کان پوءِ جنهن ڏينهن هر هلائڻ شروع ڪبو آهي ته گوگي جي نالي وارو نوَن ڳنڍين وارو سَڳڙو جنهن کي ”گوگو رکڙي“ چئبو آهي، هر ۽ هاريءَ کي ٻڌبو آهي ۽ بار بار چئبو آهي: ”هلي بالدي گوگو رکوالو.“ (سهول، ڪنهيا لال، راجسٿاني ڪهاوتين، ۱۹۵۸ع، دهلي، صفعو ۱۰۸.)
- ”رامديو جا چيلا ڍيڍ ۽ چمار.“
مارواڙ علائقي ۾ رامديو نالي هڪ وڏو بهادر شخص ٿي گذريو آهي. ڀئروَ نالي هڪ ڪميڻي شخص کي مارڻ رامديو چؤ طرف مشهور ٿي ويو. هندو ۽ مسلمان سڀيئي هن کي ”رامشاھ پير“ يا ”راماپير“ جي نالي سان پوڄڻ لڳا. ۱۵۷۲ع ۾ رامديو مارواڙ علائقي جي روڻيچا ڳوٺ ۾ جيئري سماڌي (پاڻ دفن ٿيڻ) ورتي. تنهن کان پوءِ هو راماپير ديوتا مشهور ٿي ويو ۽ سندس نالي سان اڄ تائين ميلا ملاکڙا لڳندا آهن. هُڻ کي پوڄڻ وارن ماڻهن ۾ گهڻو ڪري هندُن جي گهٽ ذات جا شخص ايندا آهن. انهيءَ ڪري سنڌ ۾ اهو پهاڪو مشهور ٿيو ته، ”رامديو جا چيلا ڍيڍ ئي آهن. راما پير جا پوڄاري، ساڌو پاڻ چمار ٿيندا آهن. راماپير تي ڊاڪٽر سشيلا موٽواڻيءَ سنڌيءَ ۾ هڪ تحقيقي مقالو لکيو آهي، جنهن ۾ ڏيکاريل آهي ته سنڌ ٿرپارڪر ضلعي ۾ ۽ ٻين پڻ راماپير جا گهڻيئي مندر آهن.
سنڌي ٻوليءَ ۾ شخصن سان متعلق پهاڪن ۾ گهڻو ڪري مردن جي نالن سان واسطو رکندڙ پهاڪا آهن. پر ڪجھ پهاڪا اهڙا به آهن، جيڪي زالن سان متعلق آهن. جيئن ته:
- ”پوپان ٻائيءَ جو راڄ آهي.“
معنيٰ، انڌير گردي، سينه زوريءَ جو زمانو آهي. سنڌيءَ جي لوڪ گيتن ۾ پويان ٻائي سينه زوريءَ ۽ انڌير گرديءَ جي علامت جي شڪل ۾ مشهوري حاصل ڪئي آهي. سنڌي لوڪ گيتن ۾ هڪ سِٽ مشهور آهي: ”ٺڪر ٺوٻر پاسي ڪريو، پويان منهنجي نچي“. معنيٰ ته ميدان صاف ڪري پوپان کي کلي جڳھ ڏيو ته هوءَ نچي پنهنجو جلوو ڏيکاري. پويان ٻائيءَ جو نالو، نه رڳو سنڌ ۾ گجرات، مالوا، راجسٿان ۽ مڌيه پرديش ۾ به ساڳي شڪل ۾ مشهور آهي. راجسٿاني ٻوليءَ ۾ سايڳو پهاڪوهن ريت ملي ٿو: ”راڄ پوپانِ ٻائي رو، ليکو رائي رائي رو.“ ۽ ”پوپان بائي پرگٽ هووئي، نَوي چلاوئي ريتِ“. (سهل، ڪنهيا لال، راجسٿاني ڪهاوتون، ۱۹۵۸ع، دهلي، صفعو ۱۰۸.)
بانڪيداس گرنٿا ولي (ٻيو ڀاڱو) جي صفعي ۲۰ تي لکيل آهي ته، ”پوپان ٻائي هڪ ڪنڀر جي زال هئي، جيڪا کنڊيلي راڄ جي جيپور نالي علائقي ۾ تمام گهڻي مشهور شخصيت هئي. سندس راڄ ۾ هرڪو فصل هڪ ئي اگھ تي وڪامندو هو. هوءَ پنهنجي بد مزاجيءَ جي ڪري سوريءَ تي چاڙهي ويئي هئي. گڻپت لال جوشيءَ جي لکڻ موجب، پوپان ٻائي گجرات جي راڄ گهراڻي ۾ پيدا ٿي هئي. گجرات جا راجا پنهنجي فراخدليءَ سبب مشهور هئا. پوپان جي دل انهن سڀني کان فراع هئي، جنهن جو غلط فائدو سندس نوڪرن کنيو. نتيجي طور راجائن جي مانَ- مرتبي ۽ اوج ۾ گهٽتائي اچي ويئي. مڌيه پرديش جي لوڪ روايت ۾ پڻ پوپان ٻائيءَ کي ڪنڀر جي زال چيو ويو آهي، پر راجسٿان ۽ مڌيه پرديش جي پوپان سان تعلق رکندڙ ڪهاڻين ۾ تفاوت آهي.
(2) وارداتن متعلق پهاڪا:
زندگيءَ ۾ واقعن ۽ وارداتن جي پنهنجي اهميت آهي. زندگي وهندڙ پاڻيءَ مثل ٿئي ٿي. جيئن پاڻيءَ ۾ روڙا، پٿريون، پٿر، جيڪي مٽي، واري ۽ ٻيو ڪيتريون ئي رڪاوٽون اچن ٿيون، پر انهن جو ڪو به اثر اصل وهندڙ پاڻيءَ تي نه ٿو ٿئي، اُهو لڳاتار وهندو ٿو
رهي. ساڳيءَ ريت زندگيءَ جي هن وهڪري ۾ وارداتون ٿين ٿيون، پر هر ڪو شخص ان مان پار پوي ٿو.
جهوني وقت کان وٺي عام زندگيءَ سان وابسته وارداتن جو ذڪر سيني بسيني هلندو پيو اچي. پوءِ ڪي پار کو شخص اُنهن وارداتن کي سڃاڻي اُنهن مان اَملھ موتي سجائي سهيڙي قلمبند ڪن ٿا ۽ پوءِ انهن جي آڌار تي وقت جي رفتار سان هلندي پهاڪن جي تعمير ٿئي ٿي.
هت رڳو اُنهن وارداتن سان واسطو رکندڙ پهاڪن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جن جو بنياد ڪن تاريخي يا نيم تاريخي واقن تي ٻڌل آهي ۽ جن جي باري ۾ ڪافي خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو ته اُهي ٿيل وارداتن وقت يا اُنهن کان ڪجھ وقت پوءِ ٺهيا هوندا. سنڌيءَ ۾ وارداتن سان واسطو رکندڙ پهاڪا هن ريت ملن ٿا:
- “اهڙي جُٺ ڪيائينس، جهڙي ٻُرڙي ڪئي ٻارن سان.”
(سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، ۱۹۶۶ع، لاڙڪاڻو، صفحو، ۱۸.) معنيٰ تمام گهڻي خراب هلت ڪرڻ. هڪ دفعي، ٻرڙو (مسلمان جي هڪ ذات) پنهنجي دوست جي گهر مهمان ٿي ويو. صبح ساڻ مهمان کي نيرن ڪرائي گهر جا ڀاتي پنهنجن ڪمن تي ويا ۽ مهمان کي چيائون ته ٻارن جي سنڀال ڪج. اڃا اڌ ڪلاڪ مس گذريو ته ٻارن روئڻ شروع ڪيو. جڏهن مهمان ڳالھ زور وٺي ويئي، تڏهن ٻارن کي گُنديءَ (اناج رکڻ جو هنڌ، ڪوٺي) ۾ وڃي وجهي ڇڏيائين. منهجهند جو جڏهن گهر جا ڀاتي ڪم تان موٽيا، تڏهن مهمان کان ٻارن بابت پڇيائين. مهمان کيس گُنديءَ جو ڏس ڏنو. ٻارن سان ٿيل اهڙي اڻ- سُهائيندڙ ڳالھ کي ڏسي ڪنهن چيو ته، “اهڙي جٺ ڪيائينس، جهڙي ٻرڙي ڪري ٻارن سان.”
- “اُهي تُنيا ئي مري ويا، جيڪي گهٽا (گهٽيا) ڏيندا هئا.”
(سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، ۱۹۶۶ع، لاڙڪاڻو، صفحو، ۱۸.) معنيٰ سُکي، فراخ دل شخصن جي تعداد ۾ ڪمي اچڻ تُنيا، حضرت غوث بهاءُ الدين ذڪريا ملتانيءَ (۵۶۶ کان ۶۶۶ هجريءَ) جا مريد آهن، جيڪي پاڻ کي فقير سڏائين ٿا.
ملتان وارن بزرگن جا ڪيترائي خدا رسيده سنڌ ٿي گذريا آهن، جن مان ڪيترن تي زبردست ميلا لڳندا آهن. جيسلمير جي هندو راجا جو راجڪمار، حضرت غوث بهاءُالدين جي بيعت حاصل ڪري مسلمان ٿيو هو، جنهن کي روحاني فيض کان مالامال ڪري پوءِ حڪم ڏنائين ته سنڌ ۾ وڃي رَھ ۽ روحانيت جي تبليغ ڪَرِ. مخدوم عبدالله پراڻن هالن ۾ اچي رهيو ۽ وڏو فيض بخش بزرگ ٿي گذريو هو.
سنڌ ۾ غوث صاحب ۽ ان جي جائشينن جا مقرر ڪيل ڪيترائي خلييفا هئا. جيئن ڄام ڏاتار، سخي داد واهي، درويش سيھَڙو، مخدوم عبدالرحمان وغيره. تُنيا فقيرن مان به ڪي خليفا هوندا هئا، جيڪي ڳوٺ ڳوٺ مان مريدن کان گهٽيو وٺي پيرن پيادا مرشد سائين حضرت غوث بهاءُالدين ذڪريا ملتانيءَ جي درگاھ شريف تي ويندا هئا. اُنهن خليفن سان گڏ، هزارين ماڻهو به شامل هوندا هئا. محترم الله بخش تونيو فقير جي روايت موجب: ۱۹۲۰ع کان خليفن پيرين پيادو گهٽين نيڻ جو رواج بند ڪيو. هينئر ته سنڌ مان پيرين پيادو ڪو به ڪو نه ويندو آهي. جنهن سڄڻ کي درگاھ شريف تي زيارت ڪرڻ جو شوق ٿئي، سو ريل تي چڙهي وڃي پنهنجو نذرانو ڏيئي ايندو آهي.
هينئر جيئن ته هرڪو پنهنجيءَ ۾ ئي پورو آهي، تنهنڪري اهڙو ڪو به تُنيو فقير ڪو نه آهي، جو پيرين پيادو گهٽيو ڏيئي اچي. تُنين جي اها حالت ڏسي ڪنهن اها سِٽ چئي ڏني، جيڪا آهستي آهستي پهاڪو بڻجي پيئي.
- “چٽي چنيجن جي، وڃي پُرڻ تي پيئي.”
(سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، ۱۹۶۶ع، لاڙڪاڻو، صفحو، ۱۸.) مطلب ته جڏهن هڪ جي مصيبت ٻئي تي اچي پئي، تڏهن ايئن چئبو آهي. چنيجا ۽ ٻُرڻ، موري تعلقي (ضلعي نوابشاھ) ۾ به ڳوٺ آهن، جيڪي هڪ ٻئي جي آمهون سامهون آهن. چنيجن ۾ هڪ هندو سيٺ رهندو هو، جنهن جي ڪن ماڻهن سان اڻبڻت ٿي پيئي. اُنهن ماڻهن کي هر وقت اهو خيال رهندو هو ته سيٺ جو سِرُ کڻجي. هڪ دفعي سيٺ جي گهر ۾ ڌاڙو هڻڻ ويا، پر رات جي اونداهيءَ ۾ رستو ڀلجي، وڃي پُرڻ تي ڪڙڪيا. ڌاڙو ته هنيائون پر سندن مطلب پورو نه ٿيو. انهيءَ واقعي کي ڏسي ڪنهن چئي ڏنو، “چٽي چنيجن جي، وڃي پُرڻ تي پيئي”.
- “لاهي لنگاھ ويھ، آريجن مان آسرو، پني پرائو ڏيھُ، اچي کاءُ آريجن ۾.”
(سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، ۱۹۶۶ع، لاڙڪاڻو، صفحو، ۱۲۷.) “آريجا” مسلمانن ۾ هڪ ذات جو نالو آهي، جنهن جي اثر هيٺ آريجا نالي سان ڳوٺ به آهي. هيءُ ڳوٺ لاڙڪاڻي ضلعي جي ڏوڪري نالي تعلقي ۾ آهي. اُنهيءَ ڳوٺ ۾ مخدوم شهاب الدين نالي بزرگ، ڪلهوڙن جي آخرين دؤر ۾ رهندو هو، جو پنهنجي وقت جو ڪامل ولي هو. مخدوم صاحب غيرشرعي ڪمن جي اجازت ڪو نه ڏيندو هو. ايتري قدر جو، آريجن ۾ شاديءَ تي به نه دُهل وڄندو هو ۽ نه وري محفل ۾ ناچ وغيره ٿيندو هو. ڳوٺ ۾ هندُن جو به هڪ ٽڪاڻو هو، پر اُتي به نغارا ۽ ڌڪڙ وغيره ه وڄايا ويندا هئا.
اتفاق سان، اُتي هڪ لنگهن جو گهر اچي ويٺو، جن کي اها حقيقت معلوم ڪا نه هئي، هنن رات جو شهنائيءَ ۽ دهلن جو آواز ڪيو. قدرت سان سندن شهنائي ڀڄي پيئي ۽ دهل به ڦاٽي پيو. جڏهن کين قصي جي خبر پيئي، تڏهن اچي مخدوم صاحب کان معافي گهريائون. ان تي اُتي ويٺل ماڻهن مان ڪنهن مٿي ڏنل پهاڪو چئي ڏنو.
- راهوجن ۾ رات، قادر ڪنهن جي نه وجهي.”
(سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، ۱۹۶۶ع، لاڙڪاڻو، صفحو، ۹۷.) سنڌ ۾ راهوجن جا ڪيترائي ڳوٺ آهن، پر هيءَ پهاڪو متعلق رکي ٿو ‘ڪچي’ وارن راهوجن سان مديجيءَ جي ڀرسان، ڪچي ۾
راهوجن جو هڪ ڳوٺ آهي. ڪنهن وقت ۾ هڪ سيد ان ڳوٺ ۾ وڃي نڪتو. ڪنهن سان به واقفيت نه هئڻ ڪري وڃي مسجد جو پاسو ورتائين. کائڻ لاءِ رات جو پٽرو ڀَتُ مليس، تنهن ڪري سندن اندر نه ٺريو. ان کان سواءِ هڪ گرمي، ٻيو هُٻس ۽ ٽيون وري ڪچي جا مڇر. سڄي رات هن لُڇندي گذاري. هُو صبح جي نماز پڙهي جڏهن موڪلائڻ لڳو ته جماعت جي ماڻهن چيس ته قبلا مهرباني ڪري هڪڙي ٻي رات به رهو. ان تي شاھ صاحب چئي ڏنو ته: “ابا، راهوجن ۾ رات، قادر ڪنهن جي نه وجهي.”
ڪن عالمن جو خيال آهي ته اهو حقيقت ۾ شاھ عبدالطيف هو، جو فقيرن سان گڏ راهوجن ۾ رهيو ۽ اُتي جي حالت ڏسي هيءُ بيت چيائين:
راهوجن ۾ رات، قادر وجهي نه ڪنهن جي،
رنون رب رلايون، آهر اڳلي واٽ،
پليجن کان پاٽ، ڀرجي آئي ڀت جي.
چون ٿا ته راهوجن جي زالُن شاھ صاحب جي فقيرن سان چرچا ڪيا هئا، ۽ شاھ صاحب جي هڪ عقيدتمند، پليجن جو ڳوٺ مان ڀت جي پاٽ ڀرائي آندي هئي. شاھ صاحب پنهنجي بيت ۾ اهڙي ئي وضاحت ڪئي آهي.
(3) نيم تاريخي لوڪ ڪٿائن متعلق پهاڪا:
سنڌ جي تاريخ جي اوائلي دور ۾ قصن ٻڌائڻ جو فن ڪافي اوج تي رسيلن هو. سنڌ جي چارڻن ۽ ميراثين، منگتن ۽ مڱڻهارن، ڀٽن ۽ ڀانن، لوڪ ڪٿائن ذريعي سنڌ جي سورهين جي عظمت، سخاوت ۽ عشقيه داستانن کي مشهوري ڏني. هنن شان سان قصي جي ڪن ڀاڱن کي موجود لفظن، پهاڪن، گفتن ۽ مثالن کي سازن جي مدد سان ڳائي پنهنجي فن جو ڪمال ڏيکاريو.
وقت گذرڻ سان گڏوگڏ قصن ڪهاڻين کي ٻڌڻ جو وقت پڻ گهٽجڻ لڳو، پر انهن ۾ سمايل سچائي، آزمودن جي اثر هيٺ لوڪ قصن، ڳاهن سان واسطو رکندڙ پهاڪن جي جنم ٿيو. پهاڪا ايترا ته طاقتور ٿين ٿا، جن کي ڏسندي ئي خبر پوي ٿي ته اُنهن جي اصل ۾ ڪهڙي ڪٿا آهي. گهڻو ڪري پهاڪن جي بنياد ۾ ڪا نه ڪا ڪٿا ضرور هوندي آهي، جنهن جي اثر ڪري پهاڪا عام ماڻهن جي ذهن ۾ اُڪرجي ويندا آهن.
سنڌي ادب ۾ گهڻن ئي قسمن جي قصن جو ذڪر ملي ٿو. جيئن: عشق جا قصا، سورهيائيءَ جا قصا، اسماعيلي مَت جي پيرن جي قصا ڌرمي قصا، سنڌوندي بابت ڪٿائون، وغيره، پر اهو ڪو ضروري نه آهي ته هر ڪنهن قصي مان پهاڪي جو جنم ٿيو هجي. هتي رڳو اُنهن لوڪ ڪهاڻين ۽ نيم تاريخي قصن جو ذڪر ڪبو، جن جو سڌو لاڳاپو پهاڪي جي بنياد سان آهي. سسئي پنهون، سهڻي ميهار،ليلا چنيسر، عمر مارئي، مومل راڻو ۽ نوري ڄام تماچي وغيره قصن مان ڪيترن ئي پهاڪن جو جنم ٿيو آهي. جيئن ته:
- “اڃا اٺ ڪڍن سسئي”.
مطلب ته جڏهن ڪو ڏکيو پنڌ يا مسئلو درپيش ايندو آهي ۽ ماڻهو تڙ تڪڙ ۾ ڌُڪي پوندو آهي، تڏهن ائين چئبو آهي. هن پهاڪي جي بنياد ۾ سنڌ جو مشهور قصو “سسئي پنهون” سمايل آهي. جڏهن پنهونءَ جا ڀائر سسئيءَ کي سُمهيل ڏسي رات جو چوريءَ سان پنهونءَ کي ڪڍي، ڪيچ ڏانهن روانا ٿيا هئا، تڏهن ويچاري سسئي صبح جو اُٿي پريشان ۽ بي حواس حالت ۾ ڀنڀور کي باھ ڏيئي اڪيلي، پيرن اگهاڙي پيدل ڏونگر ڏورڻ لڳي. هڪ ته لنبي مسافري ۽ ٻيو ڏکيو پنڌ تڏهن به ويچاري پنهنجي پنهون کي پائڻ لاءِ پيرين پنڌ ڀڄندي ويئي، پر ڀنڀور ۽ ڪيچ جي وچ ۾ گهڻو مفاصلو هو. رستي جي پٿرن، رڻ ۽ جهنگ کي پار ڪرڻ لاءِ اُٺن کپندا هئا. پيرين پيادو ايتري مسافري ڪا نه ڪري سگهبي هئي، پر سسئيءَ تي پنهون جي عشق جو ايترو ته گهڻو اثر هو جو هن اُٺن جي اچڻ جو به انتظار ڪو نه ڪيو ۽ پنهون کي ڳولهڻ پيرين پنڌ نڪري پيئي.
- “دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي.”
(سنديلو عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو، ۱۹۶۶ع، صفعو ۸۶.) ڀونگر سومري کي ٻه زالون هُيون. پهرين زال لوهارڻ مان هڪ پٽ چنيسر ۽ هڪ ڌيءُ ٻاگهل. ٻيءَ زال سومريءَ (ڏاڏي پوٽي) مان دودو هوس. دودو ننڍو پٽ هو. جڏهن ڀونگر مري ويو، تڏهن اميرن اُمرائن، وڏي پٽ چنيسر کي پڳ ٻڌائي. چنيسر چيو ته، “امان کان پُڇي اچان ته پوءِ پڳ ٻڌندس.” اِهو چئي مجلس مان اُٿي کڙو ٿيو. امير اُمرائن چيو ته جيڪو ايتري ڳالھ تي ماءُ کان پڇڻ ويو آهي ته ملڪ ڪيئن هلائيندو؟ جنهن ڪري دودي کي پڳ ٻڌت تخت تي وهاريائونس. چنيسر موٽي پيشمان ٿيو ۽ گهر وڃي ويٺو. ڀيڻس ٻاگهل رات ڏينهن طعنن سان تپائي ڏنس.
“اڳي هيونسين ٻه ڄڻيون، هاڻي تُري ٿياسين ٽي،
چرخو چندن عاج جو، امان آڻي ڏي.”
اهڙن طعنن چنيسر جي زندگي زهر ڪري وڌي. آخر ٻيو ڪو حيلو يا وسيلو نه ڏسي، دهليءَ جي حاڪم علاءُالدين خلجيءَ ڏانهن ويو. محمد صديق پيرزادو “تاريخ سنڌ” قلمي نسخي جي صفعي ۵۷ تي لکي ٿو: “خلجيءَ کي عرض ڪيائين: هن چنيسر پنهنجي ڀيڻ ٻاگهل جو سنڱ توکي ڏيڻو ڪيو آهي، مگر منهنجو ننڍو ڀاءُ دودو اعتراض ٿو وٺي..... بادشاھ سنڌ ڏي ايلچي موڪليو. جڏهن ايلچي وڳھ ڪوٽ ۾ آيو ۽ سومرن کي خبر پيئي، تڏهن سومرن قاصد جا ٻئي ڪن پٽي ڪڍيا. قاصد موٽي دهليءَ ويو. پنهنجي قاصد جو اهڙو هال ڏسي وڏو ڪٽڪ سنڌ تي چاڙهي موڪليو. جتان جتان اُهو لشڪر گذري رهيو هو، اُتي جا ماڻهو پنهنجو ڳوٺ ڇڏي ڀڄي ٿي ويا. علاءُ الدين جي ايڏي وڏي ڪٽڪ کي ڏسي عام چوڻي ٿي پيئي:
“ڪُتي ڀؤڪندي، پَڇو نڪري پيس،
مري، ويئي پر لشڪر نه کُٽي.”
حمله آور اُٻاوڙي ۽ اروڙ جون جنگيون کٽي سکر پهتا ۽ چانڊڪا کان پوءِ، حيدرآباد مان ٿيندا وڳھ ڪوٽ پهتا. اُتي سخت جنگ لڳي. ميدان رت سان زڱجي ريٽو ٿي ويو. آخر دودي ۽ چنيسر جا پٽ به مارجي ويا. جڏهن چنيسر جو پٽ ننگر (جو دودي جو نياڻو هو) مئو ته سُگهڙ چيو:
“هيءُ به شهيد ٿيو. سگهڙ ساران ورُ.”
چنيسر به ان جنگ ۾ خوب وڙهيو پر آخر ۾ قتل ٿي ويو. دودو، جنهن پهلوانيءَ سان علاؤالدين جي لشڪر ۾ ٽاڪوڙو وجهي ڏنو، تنهن لاءِ سگهڙ چوي ٿي ته:
“ديمِن سان دودو لڙيو، گجي جيئن گجميرُ،
بيهي رهيو رڻ ڀونءِ ۾، مرد مثل هي ميرُ.”
نتيجو اهو نڪتو جو نه چنيسر کي حڪومت ملي ۽ نه ئي دودي جي حڪومت هلي سگهي. اهو واقعو ڏسي ڪنهن چيو: “دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي.”
- “ٿانءُ کڻي هڪڙو، ٺڪر ڀڄي گهڻن تي.”
(سنديلو عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو، ۱۹۶۶ع، صفحو ۳۶.) مطلب ته ڏوھ ڪري هڪڙو ۽ ان جي عيوض ۾ ٻين کي ڀوڳڻو پوي. قصور مشهور آهي ته سسئيءَ جي مزار تي آيل هر مسافر کي ٻه مانيون ۽ هڪ ڪٽورو کير جو ملندو آهي. هڪڙي دفعي ڪو آيل مسافر کير پيئڻ بعد ڪٽورو پاڻ سان ئي کڻي ويو. ان کان پوءِ روٽي ته بادستور ملندي هئي، پر ڪٽوري جي بدران ٺڪر جي پيالي ۾ کير ملڻ لڳو. انهيءَ تان ڪنهن سالڪ چيو آهي، “تانءُ کڻي هڪڙو، ٺڪر ڀڄي گهڻن تي.”
- “ڪُٽيءَ کائوُ مجنون آهي.”
(سنديلو عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو، ۱۹۶۶ع، صفحو ۱۳۰.) هيءُ پهاڪو ليلٰ مجنونءَ جي مشهور قصي تي ٻڌل آهي. هڪ دفعي مجنونءَ ليليٰ جي گهر جي سامهون هڪ وڻ هيٺ اچي پنهنجو آستانو اڏيو هو. هو هر وقت ليليٰ جي ياد ۾ مگن رهندو هو. کيس نه ننڊ، نه آرام ۽ زهر مثل سڀ قسم جو طعام. انهيءَ ڪري هُو روزانو بدن ۾ ڳرندو رهيو. جڏهن ليليٰ کي اها خبر پئي ته مجنونءَ جو حال احوال ڄاڻڻ لاءِ هڪ ٻانهيءَ کي موڪليائين. هن موٽي اچي ليليٰ کي ٻڌايو ته، “سانئڻ! مجنون ويچارو ڳري ڪنڊا ٿي ويو آهي. فقط پنهنجي نالي جي سهاري تي ئي جي رهيو آهي.” مجنون جو اهو هال ٻُڌي ليليٰ جا تاڪ لڳي ويا. پوءِ ته روزانو انهيءَ ٻانهيءَ جي هٿان وٽو ڪُٽيءَ جو مجنون ڏانهن موڪليندي هئي ته هو ڪجھ کائي ڪري آجو ٿئي، پر مجنون ته ليليٰ جو پيارو هو. هن جو ڪُٽيءَ سان ڪهڙو مطلب؟ ساڳئي ڳوٺ ۾ هڪ چالاڪ فقير رهندو هو، جنهن کي اِن قصي جي کُڙڪ پئجي ويئي. سو هُن ڇا ڪيو جو اچي ٻئي وڻ هيٺ پنهنجو ديرو ڄمائي ويٺو. هُو جڏهن ڏسندو هو ته مجنون ڪٽي نه ٿو کائي، تڏهن اُهو فقير ڪُٽي کائي خالي وٽو ڇڏي ويندو هو ۽ ٻانهي صبح جو اهو خالي وٽو کڻي ويندي هئي. اهڙيءَ طرح هو فقير ته ڏنڊو مشٽنڊو ٿي ويو ۽ ٻئي طرف مجنون وڃي هڏن جي مُٺ بچيو. ويترن مجنون جنهن وڻ هيٺ ويهندو هو، اُتان اُٿي وڃي ٻئي وڻ هيٺان ويٺو. ان کان پوءِ اُهو فقير وڃي مجنون جي جاءِ تي ويٺو، جنهن ڪري سندس ٻيگهي مچي ويئي. ڪجھ وقت کان پوءِ ليليٰ خيال ڪيو ته هاڻي مجنونءَ کي ضرور رتُ ماسُ چڙهي ويو هوندو. پڪ ڪرڻ لاءِ هڪ ٻي ٻانهي اُتي موڪليائين. اُن نين ٻانهيءَ وڻ هيٺان مشٽنڊي فقير کي مجنون سمجهي ليليٰ کي چيو ته، “مجنون ته کَل کان ڦاٽي ٿو.” ليليٰ کي عجب لڳو ته عاشق ماس چاڙهيندا ئي ڪو نه آهي، ته هيءُ قصو ڪيئن آهي؟ روزانو ڪٽي پهچائيندڙ ٻانهي کي پڇيائين ته “اڄ هيءُ خالي وٽي کڻي وڃ ۽ مجنون کي منهنجو نالو وٺي چئُه ته پنهنجي خون سان هيءُ وٽي ڀري ڏي.” ٻانهيءَ مجنونءَ واري جاءِ تي ويٺل فقير کي وڃي چيو ته، “ليليٰ جو حڪم آهي ته هيءُ وٽي رت سان ڀري ڏي”. ان تي هن فقير جواب ڏنو ته، “مان ڪُٽيءَ کائو مجنون آهيان، رت ڏيندڙ مجنون هُن ٻئي وڻ هيٺان ويٺو اٿيئي.” اهو چئي اُهو فقير اُٿي هليو ويو جو سمجهائين ته آئينده جا مال ڇُٽا، ڇاڪاڻ ته ليليٰ کي حقيقت معلوم ٿي ويئي آهي.
- “عمر وٺي وٺي مارئي وٺندو، ٿر نه ڪو نه ٿيلهيندو.”
(سنديلو، عبدالڪريم، پهاڪن جي پاڙ، لاڙڪاڻو، ۱۹۶۶ع، صفحو ۱۱۲.) مارئيءَ وارا ماروُ ماڻهو ملير واري ايراضيءَ ۾ گذر ڪندا هئا. سندن ابا ڏاڏا گجرات جا ٺاڪر هئا، جي زماني جي گردش ڪري ملير ۾ آيا هئا. چون ٿا ته مارئي پنهنجي حُسن ۽ لڇڻن ۾ نِجي سون هئي ۽ مُرڪ ۾ بجليءَ وارو اثر هوس جو دل کي ڌوئي اُجاري ٿو ڇڏي. بدن هڪ سڌي سنئين هاٺي ۽ عضوا حسين ۽ ملائم ڪاٺي. هڪ پاڪ دامن هئي. توڙي ملير ملڪ، برسات بعد هڪ گلزار ٿي ڏٺو، پر هيءَ کٿيري ڪنوار اِيندي اُنهيءَ گلزار ۾ به هڪ لاثاني گل هئي. اهڙي حسين ڇوڪريءَ جي هاڪ ٻُڌي عمر سومرو بادشاھ مٿس اڻ ڏٺو عاشق ٿي ويو ۽ ملير ڳوٺ مان مارئيءَ کي زوريءَ کڻي ويو. تڏهن ڪن چيو ته عمر ملير تي متان ٻيو به ظالم ڪري. اِن تي ڪنهن سياڻي چيو ته عمر وٺي وٺي مارئي وٺندي، ٿر ڪو نه ٿيلهيندو. هن کي مارئي کپندي هئي، سا ڀڄائي ويو. پوءِ ملير جي ٻين ماڻهن سان هن جو ڪهڙو مطلب ٿيندو؟
هتي ڏنل مثالن کان سواءِ ڪي ٻيا به لوڪ ڪٿائن سان واسطو رکندڙ پهاڪا سنڌيءَ ۾ ملن ٿا. اهڙا ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
(1) لکين ليلائون چنيسر جي راڄ ۾. (ليلا چنيسر)
(2) آڻين ۽ چاڙهين ڏُٿ ڏِهاڙي سومرا. (عمر مارئي)
(3) ويئيءَ وهاڻيءَ دودي ناناڻا آيا. (دودو سومرو)
(4) ناهي راڻو راڄ ۾ تڏهن مومل ٿي ماندي. (مومل راڻو)
(5) ڏونگر ڪهڙو ڏوھ، جي ڏينهن ڏنگو مَ ٿئي. (سسئي پنهون)
(6) پُڇن جي ميهارن کان، پڇي سو ميهار. (سهڻي ميهار)
(7) اهڙو ئي الله جو پورهيتون پيش ڪري. (ليلا چنيسر)
(8) اندر جو اڌ، ڏونگر سي ڏورينديون. (سسئي پنهون)
سنڌيءَ ۾ نصيحت آميز ٻارن جي آکاڻين به گهڻن ئي پهاڪن کي جنم ڏنو آهي. مثال طور:
(1) گدڙ ڊاک نه پُڄي، آکي ٿُو کٽا.
(2) اُها ڪڪڙ ئي مري ويئي جيڪا سونا آنا ڏيندي هئي.
(3) پاڻيءَ منجھ جهوپڙا، مورک اُڃ مرن.
(4) سياڻو ڪانُ ٻه ٽنگو ڦاسي.
سنڌي ادب ۾ اهڙا عام پهاڪا به ملن ٿا، جن جي بنياد ۾ عام مشهور آکاڻيون آهن. مثال طور:
(1) انوُد ڪسائيءَ واري کڏ.
(2) ائين ڦاٿو جيئن ٻلو ڦاٿو مَٽ ۾.
(3) ائين ڀڳو جيئن کاريءَ هيٺان ڪانءُ.
(4) گهوٽڻ مهل گم هئا، ڇاڻڻ مهل ڇتا، پيئڻ مهل ائين آيا جيئن علي مراد جا ڪتا.
(۴) قديمي حالتن متعلق پهاڪا:
سنڌيءَ ۾ ڪافي پهاڪا اهڙا ملن ٿا، جن جو بنياد آڳاٽي سنڌ جون حالتون آهن. هتي انهن جا ڪجھ مثال ڏجن ٿا:
عيسويءَ سن ۷۱۲ ۾ محمد بن قاسم جي اڳواڻيءَ هيٺ، عربن سنڌ جي گهڻي حصي قبضو ڪري ورتو. اِن طرح عربن جي حڪومت سان گڏوگڏ سنڌ ۾ اسلام مذهب جي به شروعات ٿي. سنڌي ٻوليءَ تي عربي ۽ فارسي ٻولين جو اثر پوڻ شروع ٿيو. عربي ٻولي مسلمانن جي مذهبي زبان آهي، ته فارسي سڄي هندستان ۾ مسلمان حاڪمن جي دؤر ۾ سرڪاري ڪاروبار ۽ لکپڙھ جي ٻولي بڻي. اِن اثر جي ڪري هندستان جا گهڻيئي رهاڪو، هندو توڙي مسلمان فارسي ٻوليءَ جو اڀياس ڪرڻ لڳا ته جيئن سرڪار ۾ کين سٺو عهدو ملي سگهندو. سنڌ جي گهڻن ئي رهاڪن به اهائي واٽ ورتي. ان تي پهاڪو مشهور ٿيو. “پارسي، گهوڙي چاڙهسي”. (يعني فارسي پڙهندين ته گهوڙي تي چڙهي گهمندين). اهڙيءَ حالت ۾ جيڪڏهن ڪو پارسيءَ جو عالم سرڪاري نوڪري حاصل نه ڪري سگهندو هو، ته پوءِ ماڻهو عجب وچان چوندا هئا:
- پڙهي فارسي، وڪڻي تيل، ڏسو هيءُ قسمت جو کيل.
سنڌ ۾ انگريزن جي حڪومت ۱۸۴۳ع ۾ شروع ٿي. ان کان پوءِ به گهڻيئي سال سنڌ ۾ فارسي ٻوليءَ جو بول بالا هو. اِن ڪري اسان کي سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب تي فارسيءَ جو اثر نظر اچي ٿو.
لاڙڪاڻي شهر جو بنياد ڪيئن پيو. انهيءَ تي هيٺ ڏنل چوڻيءَ مان روشني پوي ٿي:
- هو قوم لاڙڪن جو هتڙي قديم ٿاڻو، پيو نانءُ پوءِ ان تي لاڙڪ تان لاڙڪاڻو.
مطلب ته سنڌ جي انهيءَ خطي ۾ لاڙڪ ذات جا مسلمان رهندا هئا، جنهن تان اِن شهر کي لاڙڪاڻو سڏيوويو. ڪن عالمن جي ويچار موجب سنسڪرت ۾ جنهن لاٽڪ ذات جو بيان اچي ٿو، اُنهن مان ئي ڪي مسلمان بڻيا ۽ سندن نالي ۾ ‘ٽ’ جو اچار بدلجي ‘ڙ’ ٿيو.
ڪلهوڙن جي ايامڪاريءَ ۾ لاڙڪاڻي جو شهر گهڻو اوج تي پهتو. اِن تي سنڌيءَ ۾ هيٺيون چوڻيون مشهور ٿيون.
- هجيئي ناڻو ته گُهم لاڙڪاڻو، نه ته وت ويڳاڻو.
- ڳنڍ ۾ کڻي تون ناڻو، گهُم خان لاڙڪاڻو.
سنڌ جي تاريخ جا ورق ورائبا ته معلوم ٿيندو ته آڳاٽي سنڌ تي گهڻو ڪري اُتر- اولھ طرف کان حملا پئي ٿيا. ان تي پهاڪو مشهور ٿيو ته:
- جڏهن ڪڏهن سنڌڙي، توکي قنڌارون جوکو.
اي سنڌ، تاريخ ۾ توتي وقت بوقت قنڌار کان حملا ٿيندا رهيا آهن. افغانستان جي غزني شهر جو حاڪم ٻارهين عيسوي صديءَ ۾ هندستان تي ڪاهي آيو هو. هُو گجرات جي مشهور سومناٿ مندر کي لُٽي پوءِ سنڌ جي رستي کان واپس غزنيءَ ويو هو. واٽ تي هن سنڌ ۾ به ڦرلُٽ ڪئي هئي. ان کان پوءِ ارغون (۱۵۵۸-۱۵۲۰ع) ۽ ترخان (۱۵۹۲-۱۵۵۴ع) سنڌ تي ڪاهي آيا هئا. هُو به افغانستان جا رهاڪو هئا.
“سنڌ موچڙن سان سِڌي آهي”. هن چوڻيءَ مان به ظاهر آهي ته تاريخ ۾ ڌارين طاقتور حملي آورن گهڻيئي دفعا سنڌ تي حملا ڪري اُتي پنهنجي حڪومت برپا پئي ڪئي.
گذريل زماني جا سِڪا ۽ ماپا:
ڀارت جي آزاديءَ کان اڳ مسلمانن ۽ انگريزن جي حڪومت ۾ واپار ۾ جيڪي سڪا ۽ ماپا وهنوار ۾ ايندا هئا، اُهي اڄ ڪلھ جي سڪن ۽ ماپ جي ايڪن کان الڳ قسم جا هئا. اِنهن جي آڌار تي جيڪي پهاڪا ٺهيا آهن، انهن مان به اُن زماني جي حالتن جي ڄاڻ پوي ٿي. هتي ڪجھ مثال ڏجن ٿا:
- ڪسيري جي ڪُتي، ٽڪي جا کائي ٽُڪر.
- ٽڪي سير ڀاڄي، ٽڪي سير کاڄا.
آڳاٽي زماني ‘ٽڪو’ ٻن پيسن جي برابر هو ۽ ڪسيرو پائيءَ کان به ننڍو سڪو هو.
- ديوان جو دمُم دمڙيءَ جي دال تي.
هن پهاڪي ۾ دمڙيءَ هڪ پراڻي سڪو هو، جيڪو پائيءَ کان به گهٽ هو.
- ڪوڙي حرام، بُجڪو حلال.
هن پهاڪي مان ڄاڻ پوي ٿي ته ‘ڪوڏي’ (هنديءَ ۽ اردوءَ ۾ جنهن کي ڪوڙي چئبو آهي) به پراڻي زماني ۾ واپار ۾ ڏي وٺ لاءِ ڪم ايندي هئي.
- اڃا خرار مان چو ٿائي مس پيٺي آهي. (چوٿاي ¼)
- واتئون خرار کاڄن، نڪُئون ڪڻو نه کاڄي. (خرار= ۲۴ مڻ)
- اونڌيون پاٽيون پاسيرا ٽويا.
مطلب ته جيڪو ماپ يا تور ۾ ٺڳي ڪري، تنهن لاءِ اهو پهاڪو چون. هتي ‘پاٽي’ ۽ ‘ٽويو’ جهوني زماني جا ماپا آهن، جن سان اَن ماپبو هو.
- اٺين آني پڳڙي، رپيو ٻڌاڻي، ڪري پيئي کوھ ۾، ٻه رپيا ڪڍاڻي.
جڏهن ڪو خيسي شيءِ کي حاصل ڪرڻ لاءِ گهڻو خرچ ڪري، تڏهن هيءُ پهاڪو ڪتب آڻبو آهي. انگريزن جي راڄ ۾ رپيو هڪ مکيه سڪو هو. ان ۾ سورنهن آنا هوندا هئا. هڪ آني ۾ چار پيسا ۽ هڪ پيسي ۾ ٽي پايون هونديون هيون. ملڪ جي آزاديءَ کان پوءِ ناڻي جو نئون ڏهائي (ڊيسمل) سرشتو شروع ڪيو ويو. ان موجب رپئي ۾ ۱۰۰ پيسا مقرر ڪيا هيا. اڄ تائين ناڻي جي ڳڻپ جو اهوئي سرشتو هلندڙ آهي.
ڀارت جي آڳاٽي تاريخ متعلق پهاڪا:
سنڌيءَ ۾ ڪجھ پهاڪا اهڙا به ملن ٿا، جن جو تعلق آڳاٽي ڀارت جي تاريخ سان آهي. جيئن ته:
- رامايڻ جي ڪٿا پوري ٿي ويئي، هُو اڃا پيو پڇي ته رام ڪير هو.
- لنڪا کي باھ لڳي، ڀولي جي پڇ کان.
- هنن جي گهر ۾ هميشه مهاڀارت لڳو پيو آهي.
مهاڀارت جي مکيه ڪٿا پانڊوَن ۽ ڪوروَن جي لڙائيءَ سان واسطو رکي ٿي. ان ڪي مهاڀارت جو مطلب ٿي ويو آهي “لڙائي، جهڳرو، ڪلھ”.
ساڳيءَ طرح سنڌ کان ٻاهر ٻين علائقن جي مشهور ڪن تاريخي ماڻهن جي باري ۾ به سنڌيءَ ۾ پهاڪا ملن ٿا. جيئن ته:
- ڪٿي راجا ڀوڄ، ڪٿي گنگوُ تيلي.
مطلب ته ٻنهي ۾ تمام گهڻو تفاوت آهي. هيءُ پهاڪو ڀارت جي گهڻين ئي ٻولين ۾ مشهور آهي. پهاڪي ۾ راجا ڀوڄ جي باري ۾ عالم سهمت نه آهن ته هتي ڪهڙي راجا ڀوڄ طرف اِشارو آهي. ان نالي سان الڳ الڳ دورن ۾ پنج ڇھ راجائون ٿي گذريا آهن. ممڪن آهي ته هن پهاڪي جو بنياد ڪنهن نيم تاريخي لوڪ ڪهاڻين تي بيٺل هجي. ڀانڊارڪر انسٽيٽيوٽ پوني، مهاراشٽر جي مرهيات ڪيوريٽر پي. ڪي گوڙي انسٽيٽيوٽ جي لائبربريءَ مان سنسڪرت ٻولي ۾ لکيل هڪ دستخط هٿ ڪيو آهي. ان جو نالو؛ ‘وڪلپسُوتر’. اهو هٿ سان لکيل ڪتاب گوڙي جي انومان موجب ٽي سال کن اڳ جو؟ لکيل آهي. ان ۾ راجا ڀوڄ ۽ گنگو تيليءُ جي باري ۾ هڪ لوڪ ڪهاڻي ڏنل آهي، جنهن جو واسطو هتي ڏنل پهاڪي سان ٿي سگهي ٿو. (پونا اوريئينٽل سٽر، واليوم ۱۰، ن ۱-۲، ۱۹۴۵ع) هتي ٿوري ۾ ان سنسڪرت لوڪ ڪهاڻيءَ جو سنڌي ٻوليءَ ۾ اختصار ڏجي ٿو:
هڪڙو هو شاگرد هُو ڏکڻ هندستان جي پرتِشٺانپور نالي شهر ۾ ويو ۽ اُتي هڪ عالم کي اُستاد هڪري هن وٽ ٽيھ سال کن رهي سڀني شاسترن جو اڀياس ڪيائين، پوءِ ته پنهنجي ڄاڻ تي ايترو ته گهمنڊ ٿيو جو پاڻ جهرو ڪنهن کي سمجهندو ئي ڪو نه هو. هُو شاسترارٿ (علمي مناظري) ۾ ٻين عالمن کي جيتڻ لاءِ سفر تي نڪتو. هن ٻڌو هو ته اُجين جي راجا ڀوڄ جي درٻار ۾ گهڻيئي عالم آهن. اُتي پهچي هن سڀني پنڊتن کي شاسترارٿ هارائي ڇڏيو. اِها حالت ڏسي راجا ڀوڄ کي ڏاڍو ڏک ٿيو. هُو پوءِ دل وندرائڻ لاءِ شڪار تي روانو ٿيو. واٽ تي ڏٺائين ته گنگو نالي هڪ ڪاڻو تيلي آهي. هر هڪ هٿ سان گهاڻو پيو هلائي ۽ ٻئي هٿ سان تيل ڪڍي ڏاڍي خبرداريءَ سان مَٽنَ ۾ پيو وجهي. اهو تماشو ڏسي راجا عجب ۾ پئجي ويو ۽ ان تيليءَ کي ويجهو وڃي کيس چيائين ته مان راجا ڀوڄ آهيان. منهنجي درٻار ۾ هڪ ماهر آيل آهي. تون ان سان شاسترارٿ ڪندين؟ گنگو تيلي هڪدم هاڪار ڪئي، پوءِ راجا آچر جي ڏينهن شاسترارٿ لاءِ رکيو ۽ گنگو تيليءَ کي وٺي اچي پاڻ وٽ رهايائين. درٻار ۾ گهڻيئي عالم اچي ڪٺا ٿيا. گنگو تيليءَ کي به سهڻا ويس وڳا پهرائي شان مان سان درٻار ۾ وٺي آيا. هُن سان گڏ پنجاھ شاگرد به هئا. راجا ڀوڄ ڏکڻ هندستان جي عالم کي حڪم ڏنو ته هن نئين آيل پنڊت کي شاسترارٿ ۾ جيتي ڏيکار. راجا جي اجازت ملڻ سان بحث شروع ٿيو. ڏکڻ ڀارتي عالم هڪ آڱر مٿي کڻي گنگو تيليءَ ڏانهن اشارو ڪيو. اهو ڏسي گنگو تيليءَ ٻه آڱريون کڻي عالم طرف اشارو ڪيو. اِن تي هُن عالم پنج ئي آڱريون ڦهلائي هٿ مٿي کڻي اشارو ڪيو. اُن جي موٽ ۾ گنگو تيليءَ وري ٺونشو ڏيکاريو. اها حالت ڏسي ڏکڻ ڀارتي عالم گنگو تيليءَ جي پيرن تي ڪري پيو. هن کي چيائين، “تو منهنجو غرور چوُر چوُر ڪري ڇڏيو آهي، تون منهنجي سوالن جا بلڪل صحيح جواب ڏنا آهن.”
راجا ڀوڄ ڏکڻ ڀارتي عالم کان پڇيو ته مون کي اِن سڄي شاسترارٿ جي سمجهاڻي ڏي. اُن تي ڀارتي عالم پنهنجن سوالن جي سمجهاڻي ڏيندي ٻڌايو ته مون هڪ آڱر کڻي ڏيکاريون ته شِوَ هڪ ئي آهي، پر توهان جي عالم جواب ۾ ٻه آڱريون کڻي ٻڌايو ته شِو سان گڏ شڪتي يعني پاورتي به آهي. اِن کان پوءِ پنج آڱريون کڻي چيو ته اِندريون (حواس) پنج آهن. ان جي جواب ۾ توهان جي عالم مُٺ ڏيکاري جواب ڏنو ته اندريون برابر پنج آهن. پر اُنهن جي سونهن تڏهن آهي، جڏهن اُنهن کي وس ۾ رکجي. انهيءَ مان ثابت آهي ته اوهان جو هيءُ ودوان تمام گيان وان (ڄاڻو) مها پنڊت آهي. ان ريت سمجهاڻي ڏيئي اُهو ڏکڻ ڀارتي عالم راجا ڀوڄ کان اجازت وٺي پنهنجي شهر ڏانهن هليو ويو.
اُن بعد راجا ڀوڄ گنگو تيليءَ کان شاسترارٿ جي سمجهاڻي گهري. گنگو تيليءَ جواب ڏيندي چيو ته “هي مهاراج، هيءُ شخص ته ڪو بدتميز ٿي ڏٺو. هن هڪ آڱر کڻي مون کي اشارو ڪيو ته تون ڪاڻو آهين. اِن تي مون. ڪاوڙجي ٻئي آڱريون ڏيکاري چيومانس ته تُون پاڻ کي سمجهين ڇا ٿو، مان تنهنجو ٻئي اکيون ڪڍي توکي انڌو ڪري ڇڏيندس. انهيءَ تي هن پنهنجو هٿ مٿي کڻي مون کي چماٽ هڻڻ جي ڌمڪي ڏني مون وري موٽ ۾ کيس ٺونشوپ ڏيکاريو.” گنگو تيليءَ جي اها سمجهاڻي ٻڌي راجا گنگو تيليءَ کي گهڻو ئي انعام ڏيئي کيس روانو ڪيو.
- مقدر جو سڪندر.
هيءُ پهاڪو به سنڌي، هندي، اردو، وغيره ٻولين ۾ مشهور آهي. ان جو مطلب آهي ته هُو تمام سٺي قسمت وارو آهي. هتي سڪندر لفظ راجا اليگزينڊر طرف اشارو ڪري ٿو. هو يونان جو مشهور بادشاھ هو. مهاراجا چندر گپت موريا جي ڏينهن ۾ هُو اُتر اولھ ڀارت جي ڪن حصن تي ڪاهي آيو هو، پر پنجاب ۽ سنڌ جي صوبن جي بهادرن هُن جو سخت مقابلو ڪيو. آخر هُو سنڌ مان عربي سمنڊ رستي پنهنجي ملڪ ڏانهن موٽندي بئبيلان ۾ گذر ڪري ويو، پر اڄ تائين اليگزينڊر يا سڪندر جو نالو عظيم بهادر شخص تي ناتي مشهور آهي.