۳۰۵ پهاڪن جي ورهاست جا اصول:
جيستائين گڏ ڪرڻ جو سوال آهي ته سنڌيءَ ۾ پهاڪن جا گهڻيئي ننڍا وڏا مجموعا ملن ٿا. مثال طور:
(1) گل شڪر: ڪيولرام سلامتراءِ آڏواڻي
(2) گلقند: ڀيرومل مهرچند آڏواڻي.
(3) دُرن جي دَٻلي: سترام داس جُڙيا سِنگهاڻي ’سائل‘.
انهن مجموعن ۾ الف- ب وار يا چئجي ته ورڻمالا موجب پهاڪن جي ترتيب ڏنل آهي. ڀيرومل مهرچند آڏواڻيءَ پنهنجي ڪتاب ’گلقند‘ ۾ انهيءَ کان ٿورو اڳتي وڌي پهاڪن سان گڏ ڪيترن هنڌن تي ڀيٽ ڪندي ساڳئي مطلب وارا پهاڪا هڪ هنڌ به ڏنا آهن.
سنڌ ۽ هندستان ۾ سنڌي پهاڪن ۽ محاورن جو وڏي ۾ وڏو ڪوش آهي. ’سنڌي پهاڪا ۽ محاورا‘. اِن ڪوش جو سهيڙيندڙ آهي: سنتداس پُنهومل ڪشناڻي ۽ اِن جو ايڊيٽر ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي آهي. اِهو ڪوش ۱۹۹۳ع ۾ پوني ۾ شايع ٿيو آهي. اِن ۾ اٽڪل ٻارنهن هزار پهاڪا ۽ محاورا انهن جي مطلب سان گڏ ڏنل آهي. منهنجيءَ نظر ۾ هيءُ ڪوش هيل تائين سنڌيءَ ۾ شايع ٿيل مجموعن ۾ تمام وڏو ۽ ڪي قدر نرالو ڪوش آهي. ڊاڪٽر جيٽلي گهڻي محنت سان هن ’لغت‘ جي شروعات ۾ اٽڪل هڪ سؤ ڏهن صفحن ۾ پهاڪن ۽ محاورن تي تنقيدي نظر کان ويچار ڪيو آهي. اَڄ تائين اهڙي قسم جي ڇنڊڇاڻ ڪنهن به ٻئي سنڌي پهاڪن ۽ محاورن جي مجموعي ۾ ڏنل نه آهي. ورڻ مالا موجب پهاڪن جي گڏ ڪرڻ ۾ مکيه مسئلو اهو آهي ته ڪن حالتن ۾ هڪ ئي پهاڪو جدا جدا لفظن سان شروع ٿيندو آهي. اُن حالت ۾ اُنکي مجموعي ۾ ڳولهڻ وقت مشڪلات ٿي سگهي ٿي. جيئن ته:
• جيڪي لکيو منجھ اَزل، تنهن کي ڪير وجهي جهل.
هن پهاڪي جو ٻيو روپ به مشهور آهي، جيڪو ’لکيو‘ لفظ سان شروع ٿئي ٿو.
پهاڪن کي ڪن هنڌن تي ورڻ مالا (الف-ب) موجب گڏ ڪرڻ ته تمام سولو ڪم آهي، پر پهاڪن جي ورهاست ڪهڙي آڌار تي، ڪهڙي نظريي تي ڪجي، اِهو تمام اوکو ڪم آهي. هڪ ئي پهاڪي کي الڳ الڳ ماڻهو الڳ الڳ نظر سان ڏسندا آهن. اِن ڪري هڪ ئي پهاڪي جي باري ۾ يا اُن جي مطلب جي باري ۾ سڀني جي راين ۾ تفاوت اچي وڃي ٿو. مثال طور؛ ’آئي ٽانڊي کي، بورچياني ٿي ويٺي‘. پهاڪي جو لفظ مطلب آهي ته آئي هُئي ٽانڊو کڻڻ، پر موقعو ڏسي اُتي ئي پنهنجي ماني پچائڻ لڳي، پر ٻئي پاسي اِنهيءَ جو مطلب نهڪري ٿو ته ڪنهن گهر جائو سمجهي پنهنجي گهر ۾ ٻن ڏينهن لاءِ آسرو ڏنو، پر هاڻي گهڻيئي ڏينهن نڪري ويا آهن، پر هو شخص وڃڻ جو نالو ئي نه ٿو وٺي.
اهڙن پهاڪن کي ڏسي ۽ سمجهي اهو مطلب اُٿي ٿو ته اِن قسم جي پهاڪن کي ڪهڙي گروھ ۾ رکجي؟ اِنهيءَ پهاڪي جا ٽي الڳ الڳ گروھ هن ريت ٿي سگهن ٿا؛ لفظي معنيٰ جو گروھ، لفطي کان الڳ ٻي معنيٰ وارو گروھ ۽ پهاڪي ۾ ڪتب آيل لفظ ’ٽانڊو‘ يا ’بورچياڻي‘ وارو گروھ.
هتي هڪ ڳالھ چوڻ جوڳي آهي ته پهاڪن جو هڪڙو ساڳيو گروھ مقرر ڪرڻ ڏکيو ڪم آهي. ڇاڪاڻ ته پهاڪن جا الڳ الڳ موضوع ٿين ٿا ۽ اُنهن کي ڪنهن حد يا دائري ۾ ٻڌي نه ٿو رکي سگهجي، پر تڏهن به گروھ ورهائڻ جي اصول بابت عالمن ڪجھ اصول مقرر ڪيا آهن. اچو ته اُنهن تي ويچار ڪريون.
’بِهار پروَربس‘ (Bihar Proverbs) جي سيهڙيندڙ جان ڪرشچين پهاڪن کي هيٺ ڏنل اصولن موجب ورهايو آهي:
• ماڻهن جي هار، اوڻاين ۽ غلطين بابت.
• دنياداري اُٿ ويھ، چالاڪين ۽ سکيا بابت.
• ذاتين جي خصوصيتن ۽ خاصيتن بابت.
• سماجي ۽ اخلاقي موضوعن ۽ مذهبي ريتين رسمن ۽ لوڪ اعتقادن بابت.
• ٻني ٻاري ۽ موسم بابت
• پُسن (جانورن) پکين ۽ جيت جنين بابت.
انهيءَ طرح مئنوارنگ پنهنجي ’مَراٺي پراوربس‘ (Marathi Proverbs) نالي ڪتاب ۾ پهاڪن کي هيٺ ڏنل چوڏهن گروهن ۾ ورهايو آهي:
• کيتي
• جيت جڻيا
• انگ ۽ پريتنگ
• کاڌو نيتي
• طبيعت ۽ بيماريون
• گهرُ
• ناموس
• ڪائنات
• رشتيداري (سنٻنڌ)
• ڌرم ۽ مذهب
• واپار
• ٻين الڳ الڳ موضوعن تي
ڊاڪٽر ڪنهيالال سهل پهاڪن جي (Classification) جا مکيه ٻه نظريا ٻڌايا آهن، جيڪي هيٺين ريت آهن:
[img]http://farm8.staticflickr.com/7119/27976936075_d5c3e9c43d_o.jpg[/img]
ڊاڪٽر شِشي شيکر تِواري پنهنجي ڪتاب ’ڀوجپُري لوڪو ڪِتيان‘ ۾ پهاڪن جي درجابنديءَ جا ٽي اصول يا بنياد ٻڌايا آهن، جيڪي هن ريت آهن:
• موضوع شيءِ موجبُ
• پرسنگ (ٻين سان ميل جول) موجب
• شڪل جي آڌار تي
پهاڪن جي اصولن بابت مهارن جا جيڪي به رايا اسين مٿي ڏسي آيا آهيون، اُنهن ۾ مشابهت نظر نه ٿي اچي. پهاڪن جي وسيع ايراضيءَ ۾ تفاوت هئڻ لازمي آهي، پر اِن هوندي به ڊاڪٽر شِشِي سيکر تِواريءَ پنهنجي ڪتاب ’ڀوجپري لوڪ ڪِتيان‘ ۾ ڊاڪٽر سهل جي موضوع موجب ورڇ ڪرڻ کي سائنسي درجابندي چيو آهي. ( ص ۴۱)
ساڳي ئي صفعي تي ڊاڪٽر تِواري وري لکي ٿو ته: ”شڪل جي آڌر تي پهاڪن جي درجابندي ناممڪن آهي. ڇاڪاڻ ته پهاڪن ۾ هڪ ئي هنڌ تي گهڻيئي عناصر اچي وڃن ٿا. گهڻو ڪري هر هڪ پهاڪي ۾ لئه، اَنڪار (سينگار) ۽ لفظ جي طاقت جو مثال ملي ٿو. اِنهيءَ لاءِ پهاڪن جي شڪلي ورڇ ڪرڻ غير سائنسي آهي، پر شڪلي اڀياس هميشه ڪارائتو آهي.
ڊاڪٽر شِشِي شيکر هڪ نئين اصول ‘پر ڪرڻ يا سنگ جو آڌار تي درجابنديءَ تي زور ڏنو آهي. سندس دليل آهي ته پهاڪن جو استعمال اُن جي ميلام ۾ مقصد سان گڏ ٿئي ٿو. اِنهيءَ لاءِ عام ماڻهوءَ کي متاثر ڪندڙ موضوعن جو اڀياس پهاڪن جي آڌار ڪري سگهون ٿا.
وِشوَناٿ دِنڪرَ نَرَوَڻي ’ڀارتييه ڪهاوَت ڪوش‘ ۾ لکي ٿو ته پهاڪا پنهنجي وڏي تعداد ۽ خاص قسمن جي ڪارڻ، درجابنديءَ ۾ مشڪلاتون پيدا ڪن ٿا. ان ڪري پهاڪن جي درجابنديءَ لاءِ ڪو به سائنسي طريقي جي دعويٰ نه ٿو ڪري سهگي. انهيءَ لاءِ صحيح طريقو اِهو آهي ته ورڻ مالا موجب ئي پهاڪن کي گڏ ڪرڻ گهرجي.
منهنجي ويچار ۾ پهاڪن کي موضوع موجب الڳ الڳ حصن درجن ۾ رکڻ وقت اُن جي حاصل مطلب مقصد کي وڌيڪ اهميت ڏيڻ گهرجي: مثال طور:
• اٽو کاڌو ڪوُئي ته مار پئي گابي تي.
هن پهاڪي ۾ اسان جو مطلب ڪوُئي جي اٽي کائڻ ۽ گابي جي مار پوڻ سان بلڪل نه آهي، پر حقيقت ۾ اِن جو گهربل مطلب آهي ته ڏوھ هڪڙي ڪيو آهي، پر اُنهيءَ جي سزا وري ٻئي کي ملي آهي. هِن پهاڪي ۾ ڪوُئو ۽ گابو فقط مثال طور کنيا ويا آهن. ڪوئو علامت آهي، ڏوهاري شخص جي ۽ گابو علامت آهي بي ڏوهي يا بيگناھ ماڻهوءَ جي. ڪنهن گهر ۾ مالڪ جو جتي اَٽو رکيو هو، اُتي ڪوئا گهڻا هئا. اُهي اٽو کائي وڃي، ٻِرن ۾ لڪيا. اتفاق سان ٿوري وقت کان پوءِ اُتي هڪ گابو اچي پهتو ۽ ان به باقي بچيل اٽو کائڻ جي ڪوشش ڪئي. پر اوڏي مهل اٽي جو مالڪ به اچي پهتو. هُن ڏٺو ته اٽو کاڌو پيو آهي ۽ ڀرسان گابو بيٺو آهي. اِن ڪري هُن سمجهيو ته سندس اٽو انهيءَ گابي ئي کاڌو آهي. بس پوءِ ته ڪاوڙ وچان هو گابي تي لٺين جو وسڪارو ڪرڻ لڳو.
پهاڪن کي جدا جدا درجن ۾ رکڻ وقت هن پهاڪي کي ڪوُئي يا گابي جي درجي ۾ رکڻ غلط ٿيندو. انهيءَ بدران پهاڪي جو حاصل مطلب کڻڻ گهرجي ته ”ڏوھ هڪڙو ڪري ۽ سزا ٻئي کي ملي“. پوءِ اِن مطلب وارا ٻيا به پهاڪا ان ساڳئي درجي ۾ رکبا. جيئن ته:
• کٽيو کائي فقير، لٺيون جهلي ڀولڙو.
• کٽيو کائي کتيجا، ڌڪ جهلي ڌيڻس.
• ڪري ڪلوُ ته ڀري للُو.
ڪي پهاڪا اهڙا به آهن، جيڪي پرسنگ موجب لفظي معنيٰ ۾ به کڻي سگهجن ٿا، ته انهن جي حاصل مطلب موجب به کڻي سگهجن ٿا. مثال طور: ”اُٺ ٻڍو ٿي ويندو ته به ٻن جوان اُٺن برابر آهي. يعني اُنهن جيترو ساڳيو ئي بار کڻي سگهندو. هِتي اسين جڏهن اُٺن جي ڳالھ پيا ڪريون ۽ اُنهن جون خاصيتون ٻڌايون، تڏهن اُن حوالي موجب لفظي معنيٰ ۾ هيءُ پهاڪو کڻبو، پر جڏهن ڪنهن وڏيءَ عمر واري سياڻي ۽ تجربيڪار شخص جو بيان پيو ڪيو وڃي ته پوءِ اُتي هن پهاڪي جو استعمال معنيٰ موجب کڻبو. اُن ۾ ٻڍي اُٺ جو مطلب ٿيندو ”سياڻو، آزمودگار، تجربيڪار ماڻهو.“ ٻئي طرح ڪوانٽ جو مطلب ٿيندو ”ننڍي عمر وارو، اڻ آزمودگار، ٻاراڻي سڀاءُ وارو ماڻهو.“ پهاڪن جي مجموعي ۾ جيڪڏهن هن پهاڪي کي شامل ڪبو ته اِهو جانورن جي درجي اندر ’اُٺ‘ جي ڪلاس ۾ ٻين پهاڪن سان گڏ رکبو، ته ٻئي طرف ”وڏن ۾ وڏو فن“ موضوع جو مطلب ڏيندڙ پهاڪن ۾ به شامل ڪبو.
موضوع موجب پهاڪن جي ورهاست ڪرڻ ۾ اِهي مشڪلاتون ڏسي گهڻو ڪري سڀني ٻولين ۾ ورڻ مالا (الف- ب) موجب پهاڪن جا مجموعا يا ڪوش تيار ڪرڻ جو طريقو وڌيڪ پسند ڪيو ويو آهي.