۵.۴ کيتي ٻاڙيءَ، پوک ۽ اَناج متعلق پهاڪا:
اِنسان باندرن اوري دؤر مان گذري، جڏهن سمجھ ۽ عقل وارو بڻيو، تڏهن کان سندس لاڳاپو کيتيءَ سان رهيو آهي. شروع شروع ۾ هوُ قدرتي طور سان پيدا ٿيل ڦل. ڦو، ميوا، گاھ وغيره. واهپي ۾ آڻيندو هو. آهستي آهستي اِنسان کي زمين ۾ پوکيل شين جي ڄاڻ پيئي ۽ گڏوگڏ جانورن جي خوبين کان به واقف ٿيو. اِن کان پوءِ هو جانورن جي مدد سان کيتي ڪرڻ لڳو. لوھ جي اوزارن کي به استعمال ۾ آڻڻ لڳو. انيڪ فصلن جي ڄاڻ ٿيڻ لڳي. زمين ۽ موسم جي باري ۾ آزمودا ٿيڻ لڳس. آهستي آهستي کيتي ۽ پوک جو ڪم ماڻهن لاءِ هڪ خاص ڪم ٿي ويو ۽ اُنهن جي جيئڻ جو آڌار پِڻ بڻيو. هڪ خاندان جا سڀيئي ڀاتي اِن ڪم ۾ شريڪ ٿي ويا. وقت گذرندو ويو، اِنسان کي کيتيءَ بابت آزمودا ٿيندا ويا ۽ اُنهن جي آڌار تي پهاڪن جو جنم به ٿيندو ويو. اهي سڀيئي ڳالهيون ننڍي کنڊ جي تاريخ سان پڻ لاڳو ٿين ٿيون. اَڄ ڏينهن تائين هتي جيڪا جهوني ۾ جهوني تهذيب ملي ٿي سا آهي سنڌو تهذيب يا هڙاپا جي تهذيب. هي تهذيب سنڌونديءَ جي ڪناري تي وڌي ۽ ويجهي. اِنهيءَ آڌار تي جيڪڏهن چئجي ته سنڌ جي رهاڪن سڀني کان پهرين کيتي ٻاڙيءَ جي هنر جي ايجاد ڪئي ته واڌءُ نه ٿيندو. گهڻن ئي عالمن پنهنجن ويچارن ۾ پڌرو ڪيو آهي ته سنڌ جي رهاڪُن کي ڪڻڪ، چانور ۽ ٻئي قسم جي اَناج ۾ ميوي جي کيتيءَ جي هنر جي ڄاڻ حاصل هئي. نه رڳو ايترو، سنڌو ماٿريءَ ۾ ‘موئن جو دڙو’ ۽ هڙاپا نالي هنڌ تي اَناج رکڻ لاءِ وڏا وڏا گدام به مليا آهن. چوڻ جو مطلب آهي ته ڀارت سنڌو ماٿري جي تهذيب واري وقت کان وٺي هڪ کيتيءَ وارو ملڪ رهيو آهي. ڀارت ۾ هر ڏهن سالن ۾ ٿيندڙ آدمشماريءَ جي ڳڻپ موجب اڃا تائين به ڀارت جا ستر سيڪڙو ماڻهو کيتي ٻاڙي (ٻني ٻارو) ڪندا آهن. ڀارت جي مذهبي ڪتابن ۾ به کيتيءَ جي اهميت، عظمت جي ڳالھ ڪئي ويئي آهي. “پاراشر سمرتيءَ” ۾ چيل آهي ته:
- ڪرشيرنتمو ڌرمونَ لَڀيت ڪرشِتو انيت ههَ، نه سُکن ڪرشتو انيَتر يدي ڌرميڻ ڪرشت. (۵.۱۸۵)
مطلب ته کيتيءَ جي برابر ٻيو ڪو ڌرم (فرض) نه آهي ۽ اُنهيءَ وانگر فائدي وارو ٻيو ڪو به ڌنڌو نه آهي. جيڪڏهن ڌرم مطابق کيتي ٻاڙي ڪئي وڃي ته انهيءَ کان وڌيڪ خوشيءَ واري ٻي ڪا به ڳالھ ڪانهي.
‘پاراشر سنهتا’ ۾ انسان جي زندگيءَ کيتي، اناج ۽ کيتي ڪندڙن هارين جي ضرورت تي هڪ هنڌ چيل آهي ته:
- سُورڻرؤ پيِما ڻِڪيوَ سنئيرپِ پوُرِتا، تٿاپِ پرار ٿينتييوَ ڪرشڪان ڀڪتتر شڻيا.
يعني سون، چاندي، ماڻڪ، موتي، ڪپڙا وغيره هوندي به ماڻهن کي کاڌي جي شين لاءِ هارين کي عرض ڪرڻو پوندو آهي.
جيئن ڀارت جي ٻين صوبن ۾ کيتيءَ بابت پهاڪا مشهور آهن، تيئن سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ به کيتيءَ سان لاڳاپو رکندر گهڻيئي پهاڪا ملن ٿا. کيتيءَ بابت جيڪي به آزمودا ماڻهن کي ٿيا، اُهي پهاڪن جي شڪل ۾ به محفوظ آهن. اِهوئي سبب آهي جو زراعت ۽ جيوتش علم نجوم جي ڄاڻ بغير به پهاڪن جي مدد سان ساڌارڻ عام هاريءَ کي کيتيءَ بابت گهڻين ئي ڳالهين جي ڄاڻ ملي وڃي ٿي. جيڪو هاري سکيا جي نالي تي ‘الف’ اکر جي ڄاڻ به نه ٿو رکي، کيس کيتي بابت پهاڪا زباني ياد هجن ٿا. اهڙيءَ ريت هوُ پهاڪن ۾ لڪل کيتي بابت آزمودن مان فائدو کڻي ٿو. عام ڳالھ ٻولھ ٻولي ننڍن ننڍن گفتن ۾ هئڻ ڪري پهاڪا هر ڪنهن کي سولائيءَ سان ياد ٿي وڃن ها.
سنڌي پهاڪن ۾ کيتيءَ جو ذڪر وڏي تعداد ۾ مختلف موضوعن هيٺ ٿيو آهي. اوائلي دؤر کان ئي ‘کيتي’ لفظ ۾ هاري، کيتيءَ جا آواز ۽ کيتيءَ جي ڪمن جيئن ته جوٽ، پوک، گُڏ، ڪٽاڻي، ٻِجُ، ڇٽڻ وعيره جو اظهار ٿيندو رهيو آهي. کيتيءَ بابت پَهاڪن کي هيٺين ريت ورهائي سگهجي ٿو:
(1) کيتيءَ جي اهميت
(2) کيتيءَ جو طريقو
(3) زمين جا قسم
(4) هاري
(5) کيتيءَ ۾ مددگار جانور
(6) کيتيءَ ۾ مددگار اوزار
(7) کيتيءَ ۾ مددگار ٻيون شيون.
(8) فصل ۽ اَناج:
کيتيءَ جي اهميت:
صدين کان کيتي هن ملڪ جي روزي روٽيءَ جو هڪ مکيه ذريعو رهي آهي. هارين هن ماڻڪ موتي ڏيندڙ ڌرتيءَ تي هر هلائي اَناج کي دعا ۽ پيار جي شڪل ۾ حاصل ڪيو آهي. هيءُ اناج ئي انسانن جي کاڌي جي وڏي ضرورت کي پورو ڪري ٿو. سنسڪرت ۾ کيتيءَ بابت چيل آهي ته:
- ڪرشِن ڪروتِ، ايڪن دوي ڪروتِ.
مطلب ته کيتي ڪرڻ وارا ڌرتيءَ ۾ هڪ ٻج کي پوکي، اُن کي وڌائي اناج جي ٻِن يا گهڻن ئي داڻن پيدا ڪن ٿا.
کيتيءَ جي اهميت کي ڀوجپوري ٻوليءَ جي هڪ پهاڪي ۾ هن ريت ڏيکاريون ويو آهي:
- اُتم کيتي، مڌيم بان، نِکِد چاڪري، بيک نِدان.
يعني اِنسان جي زندگيءَ ۾ سڀني کان سُٺو ڪم کيتي ڪرڻ آهي. اُن کان پوءِ واپار ڪرڻ آهي. اِنسان کي چاڪري يا نوڪري نه ڪرڻ گهرجي ۽ بيک يا پنڻ ته صفا ڪِرِيلُ ڪمُ آهي.
سنڌي پهاڪن ۾ کيتيءَ جي اهميت هن ريت نظر اچي ٿي:
- اُتم کيتي، وڌندڙ واپار، نيچ نوڪري، پنڻ بيڪار.
(ڪٿي ڪٿي هيءُ پهاڪو هيٺين ريت به پڙهيو ويندو آهي: اُتم کيتي، وڌنت واپار، نيچ نوڪري، پنڻ بيڪار. ساڳئي مطلب طرف اشارو ڪندڙ ٻي چوڻي آهي. پر ڪِٿي ڪِٿي هن ڳالھ جي مخالفت به ملي ٿي. جيئن ته: ڪرم هيڻ کيتي ڪري، بَلدَ مري يا ٽوٽا پڙي.)
کيتي آهي پگهر ۽ پورهئي جو ڪم، پر اِهو سڀ کان سٺو آهي. واپار ڪرڻ سان ماڻهو شاهوڪار ٿئي ٿو. نوڪري آهي غلامي ۽ پنهنجو نصيب وڪڻڻ. پنڻ سڀ کان بيڪار ۽ بي- عزتيءَ وارو ڪم آهي.
- کيتي سِر سيتي.
کيتي مالِڪ جي نظرداريءَ هيٺ ئي فائديمند آهي. ٻئي جي ڀروسي تي کيتيءَ جو ڪم ڪرڻ سان نقصان ٿيندو آهي. کيتي پاڻ ئي ڪرڻ گهرجي ۽ اُن مان ٻئي ڪنهن تي ڀروسو ڪري هن کي حصو نه ڏيڻ گهرجي. ڀيٽيو: (راجسٿاني).
مٿي ڏنل ٻنهي پهاڪن بابت عبدالڪريم سنديلو پنهنجي ڪتاب ‘پهاڪن جي پاڙ’ ۾ ڪهاڻي هن ريت ڏني آهي.
چون ٿا ته هِڪڙي زميندار کي ڪا پٿر جي پٽي هٿ اچي ويئي، جنهن تي اِها عبارت نقش ٿيل هئي: ‘اُتم کيتي، وڌندڙ واپار، نيچ نوڪري، پنڻ بيڪار’. آزمائش ڪڏهن به پوک جي نظرداري نه ڪيائين. اُلٽو هو عيش عشرت ۾ وقت گذارڻ لڳو. ايهو به نه ڏٺائين ته پوک ۾ پورو ڀاڻ يا نه ۽ پورو پاڻي ملي ٿو يا نه؟ نتيجو اِهو نِڪِتو جو هو وڏي نقصان هيٺ اچي ويو. پنهنجو اِهو حال ڏسي هُن پٿر کي غصي وچان زور سان زمين تي ڦٽو ڪيو. هُن سمجهيو ته پٿر تي لکيل کيتيءَ بابت ڳالھ غلط آهي. پر تڏهن هُن زميندار جي نظر پٿر جي ٻئي پاسي تي پيئي، جيڪي هُن پهرين نه ڏٺو هو. اُتي لکيل هو: ‘کيتي سر سيتي’. اِهو لفظ پڙهي اُهو زميندار ڏاڍو “ڏوھ منهنجو آهي ۽ نه ڪي هُن پٿر جو.”
- ڪُني ڦُرائجي، ٻني نه ڦرائجي.
مطلب ته واپار ۾ دوستيءَ جو لحاظ نه رکڻ کپي. هڪ ٻئي کي کارائڻ پيارڻ ۾ ڪمي نه ڪجي، پر جيڪڏهن کيتي ٻاڙيءَ جو سوال هجي ته شرم نه ڪرڻ گهرجي.
- اَن پَلي، ذات ڀلي.
(پَلي: اَنُ رکڻ جي جڳھ، جيڪا ٽوئن ۽ پِڃِرن سان ٺاهي ويندي آهي.)
کيتيءَ کي وڏي اهميت عطا ٿيل آهي. آڳاٽي زماني ۾ جن وٽ اَن سان ڀريل پَلي هوندي هئي، تِن کي شاهوڪار ۽ اوچي نسل جي ليکيو ويندو هو.
- ڪرم هِيڻ کيتي ڪري، بلد مري يا ٽوٽا پڙي.
کيتي ڪرڻ سٺو ڪم آهي، پر اِهو ڪم ماڻهوءَ جي محنت کان سواءِ ٻين قدرتي ڳالهين تي به بيٺل آهي. جيئن ته زمين جي خاصيت.
برسات، کيتي ڪرڻ واري زمين جي ايراضي موسم وغيره. ماڻهو پنهنجي کيتن ۾ محنت ڪري پوک ڪندو آهي، پر جيڪڏهن وقت ضرورت موجب برسات نه پيئي، يا فصل کي ڪي قدر جيت لڳي وڃن، ٻوڏ اچڻ سان فصل برباد ٿي وڃي وغيره اهڙا ڪيترائي سبب ٿي سگهن ٿا، جنهن ڪري فصل برباد ٿي سگهي ٿو. اِن ڪري کيتيءَ ۾ لاڀ ملڻ به ماڻهوءَ جي ڪم يا قسمت تي بيٺل آهي. پر کيتي ڪندڙن کي وري ٻئي دفعي به کيتي ڪرڻي پوي، تڏهن ايئن چئجي. بدنصيب ماڻهو کيتي ڪري ته ڪڏهن هُڻ جو ڏاند مري وڃي ته ڪڏهن فصل سٺو نه ٿيڻ ڪري کيس نقصان رسندو آهي.
- چِڙيون چُڳي وڃن کيت، پوءِ پڇتائي ڇا ڪبو؟
هيءُ پهاڪو گهڻين ئي ٻولين ۾ ملي ٿو. هن ۾ نصيحت ڏنل آهي ته وقت ۽ موقعي کي ڪڏهن وڃائڻ نه کپي ۽ کيتيءَ تي يعني ٻنيءَ تي، هميشه نظرداري رکڻ کپي. اِنهيءَ لاءِ ڪو اُپاءُ ڪري جهرِڪِيُن کان پنهنجي کيتي. کي بچائي رکڻ لاءِ پهرين ڪو بندوبست ڪري رکجي. ڀيٽيو: “اَب پڇتائي ڪيا هوت جبل چڙيا چُگ گئي کيت.”
کيتيءَ جو طريقو:
هر هڪ ڪم کي ڪرڻ جو ڪو نه ڪو طريقو هوندو آهي. جيڪڏهن صحيح طريقي سان ڪم ڪبو ته اُن ۾ فائدو ٿيندو، پر جيڪڏهن اُهوئي ڪم غلط طريقي سان ڪبو ته ڪرڻ واري اُن ۾ نقصان رسندو. وقت گذرندي کيتي ڪرڻ جي طريقن ۾ به ڦيرو اچي ويو آهي. سائنسي طريقي سان ۽ نوَن اوزارن جي مدد سان کيتي ڪرڻ ڪري فصل گهڻو پيدا ٿيڻ لڳو آهي. هيٺين سنڌي پهاڪن ۾ کيتي ڪرڻ جي طريقن تي روشني پي ٿي:
- پوکين تان ڪي پوک، جيسين پاڻي اٿيئي ٻار ۾.
مطلب ته پاڻي سُڪي وڃڻ بعد پوک ڪا نه ٿي سگهندي آهي. اِن ڪري وقت سر ڪم ڪري ڇڏڻ گهرجي. ٻي معنيٰ آهي ته اِنسان کي پنهنجي جوانيءَ ۾ ئي سُٺا ڪم ڪري ڇڏڻ گهرجن. ٻُڌاپي ۾ ڪجھ ڪري سگهڻ جي قوت نه هوندي آهي.
- پوکجي ڪَڻو، ته ٿي پوي گهڻو.
کيتيءَ يا فصل جو سڄو دارومدار ٻج تي هوندو آهي. هڪ ٻج مان ئي گهڻو اَنُ پيدا ٿي سگهندو آهي. اِن ڪري سٺو فصل حاصل ڪرڻ لاءِ سٺي قسم جو ٻج پوکڻ تمام ضروري آهي. هيءُ پهاڪو کيتي جي ڪم ۾ برڪت ٿيڻ جي ڳالھ طرف به اِشارو ڪري ٿو؟
- ڪڻڪ ڪڍي بُھ کي ڏجي باھ.
ڪڻڪ جڏهن پچي تيار ٿي ويندي آهي ته سنگن مان اَنُ کي؟ ڇنڊي الڳ ڪبو آهي، پوءِ جيڪا بُھُ (يعني تُھُ) نڪرندي آهي اُن کي؟ باھ لڳائي ناس ڪري ڇڏبو آهي. ايئن نه ڪرڻ سان بُھ هوا ۾ اُڏامي ماڻهن ۽ ماحول کي نقصان پهچائيندي آهي. ڪڏهن ڪڏهن بھُ کي؟ چيڪي مٽيءَ ۾ ملائي ڀتين تي پلاسٽر ڪرڻ جي ڪم ۾ به آڻبو آهي.
- جَو پوکي ڪڻڪ ڪا نه لُڻبي.
کيتي ڪرڻ جو هڪ مکيه اصول آهي ته جيڪو ٻج پوکبو، ته تهڙو ئي ڦلُ ملندو. جَوَ پوکڻ سان جَوَ ئي ملندي، ڪڻڪ ڪا نه ملندي. اِنهيءَ ڳالھ تي ڪجھ ٻيا پهاڪا هن ريت آهن: ۽ “جنهن جو بُڻُ بُڇڙو، جو ميوو مٺو نه ٿئي.”
- موتيو اُتي مار، جتي پاڻي هُجي تارِ.
هيءُ پهاڪو کيتي ڪرڻ جي طريقي کي ٻڌائي ٿو. موتيو چانورن جو هڪ اهڙو قسم آهي، جيڪو گهڻي پاڻيءَ ۾ پوکبو آهي. اِنهيءَ پهاڪي مان اسان کي ڄاڻ ملي ٿي ته موتيو ڪٿي پوکڻ گهرجي.
- جوڳي رمتو ڀلي، پاڻي وهندو ڀلو.
اهڙي جوڳيءَ کي عزت ۽ مانُ وڌيڪ نه ملندو آهي، جيڪو گهمندو رهي ٿو ۽ هڪ ئي هنڌ تي گهڻا ڏينهن نه ٿو رهي. اهڙيءَ ريت کيتي لاءِ به وهندڙ وڌيڪ سٺو هوندو آهي، بنسبت بيٺل پاڻيءَ جي، ڇاڪاڻ تي بيٺل پاڻي گندو، ڪِنو ۽ مڇرن سان ڀريل هوندو آهي.
زمين جا قسم
زمين جدا جدا قسمن جي مٽيءَ واري ٿيندي آهي. ڪٿي ڪاري مٽيءَ واري زمين آهي ته ڪٿي ڳاڙهي مٽيءَ جي. ڪٿي چيڪي مٽي آهي ته ڪٿي واريءَ واري. ڪنهن مٽيءَ ۾ پوک سٺي ٿيندي آهي ته ڪنهن ۾ خراب. اِنهيءَ ڳالھ جي پٺڀرائي هي پهاڪا ڪن ٿا:
مطلب ته هر هڪ قسم جي زمين جي پوک الڳ الڳ ٿيندي آهي. اِنهيءَ ڳالھ جو هڪ ٻيو مثال ڏسو: “زمين کري، ته اڪ ڪري.” .
- ڪلر منجهان ڪين ٿئي، توڙي جال پيارينس جَرُ.
کاري زمين جو هڪ قسم آهي، جنهن کي سنڌيءَ ۾ ‘ڪلر’ ۽ هندي ۾ ‘اُوسر’ چوندا آهن. اهڙي کيتي ءَ لاءِ بيڪار ۽ گهٽ قسم جي ليکبي آهي. ڪلراٺي زمين تي گهڻو پاڻي ڏيئي محنت به ڪجي، تڏهن به اُن ۾ سَلو ڪين اُڀرندو. اِن پهاڪي کي هن ريت به چون-“ ڪلر مان ڪين ٿئي توڙي جال ڏجيس جرُ”. هن پهاڪي جي لِڪل معنيٰ آهي ته نڪمي ماڻهوءَ جي کڻي ڪيتري به خوشامد يا خدمت ڪجي ته به اُن مان ڪو به ڪم نه نڪري سگهندو آهي. هنديءَ جي هن چوڻي ۾ به کاري زمين يا اُوسر کي گهٽِ قسم جي زمين ڏيکاريو ويو آهي. “اوُسري ڪي ديوي، ڪودو ڪي اڇت.” يعني اوسر جي ديويءَ جو سمان ‘ڪودو’ قسم جي چانورن سان ڪيو ويندو آهي، جيڪي گهٽ قسم واري در جا چانور هوندا آهن. (ڊاڪٽر تيواري، ڀوڄپري لوڪو ڪِتيان، صفحو ۱۳۲.)
- ڪلر ٻاريئه ڪان ڪا ڪيئه جُٺ جوئر سان.
يعني ڪلراٺي زمين ۾ جوئر جي پوک ڪئي ته اُن مان ڪو به فصل ڪو نه لٿو. اُلٽو جوئر جو ٻج به اجايو ۽ بيڪار ٿي ويو.
هاري
محنت ڪش هاريءَ جي زمين مان سون پيدا ٿيندو آهي. صاحب بڻجي گهمڻ ڦرڻ وارو يا آلسي ڪمچور هاري تڏهن به کيتي ڪين ڪري سگهندو. کيتي ڪرڻ ۾ سخت محنت جي ضرورت آهي. هاريءَ جي سامهون مختلف مسئلا اچن ٿا. هن کي جوٽ، پوک، ڪٽاڻي، گُڏ سان گڏوگڏ پنهنجي فصل جي سنڀال پڻ ڪرڻي پوي ٿي. کيتي پنهنجي سِر ڪرڻ مان ئي فائدو رسائيندي آهي نه ته ٻيڙي ٻوڙيندي آهي. اِن بابت ڀوڄپوري ۾ هڪ پهاڪو ڏسو:
- جي هر جوڙي کيتي اوڪر، اَوَرُ نا ته جيڪر تيڪر.
مطلب ته ٻني انهيءَ جي ٿئي ٿي جيڪي هر هلائي ٿو، نه ته وري ايري جي ٿي پوندي.
سنڌيءَ ۾ هاريءَ سان لاڳاپو رکندر ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
هاريءَ کي هميشه پنهنجي کيتيءَ جو خيال رکڻ گهرجي.
- جنهن هاريءَ جي گهر آهي داڻو، سو سڀني جو آهي راڻو.
مطلب ته جيڪو هاري محنت ڪري گهڻو فصل پيدا ڪندو، ان کي سڀني هنڌ مانَ ۽ عزت ملندي آهي.
کيتيءَ ۾ مددگار جانور
آڳاٽي زماني ۾ کيتي ڪرڻ لاءِ گهڻن ئي جانورن جو استعمال ڪيو ويندو هو، جيئن ته ڏاند، ڍڳو، اُٺ، سانُ، وغيره. وقت گذرندي کيتي ڪرڻ لاءِ مشين جي ضرور ٿي ۽ اُنهن جي مدد سان کيتي ڪرڻ ۾ سولائي پڻ ٿيڻ لڳي آهي، پر اڃا تائين به ڪيترن ئي ڳوٺن ۾ جانورن جو استعمال کيتيءَ ڪرڻ لاءِ ڪيو وڃي ٿو. کيتيءَ ۾ ڪارائتو هئڻ سبب مذهبي ڪتابن ۾ ڏاند جي پوڄا ڪئي ويئي آهي. سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب جي ڇنڊڇاڻ ڪندي وقت اُتي جي کوٽائيءَ ۾ ڏاندن جي هئڻ جي ثابتي ملي ٿي. “پاراشر سمرتيءَ” ۾ چيو ويو آهي ته ڏاندن پاران پيدا ڪيل اناج تي سموري دنيا پلجي ٿي. ان ڪري ڏاند هن دنيا ۾ ڌرم جو ظاهر روپ آهي:
- اُڪشاڻو ويڌسا سرشٽاھَ سَسَيَسَيو تپادنا يَه چَه، تئرُ تپادِ تسَسيين سَروَميت دِوَ ڌاريتي.
(پاراشر سمرتي ۵.۴۸)
برهما ڏاند کي اپايو ته هو کيتيءَ ۾ اناج پيدا ڪرڻ ۾ مدد ڪري. انهيءَ پاران پيدا ڪيل اناج سان هيءَ سڄي دنيا جيئي ٿي.
- ورش ايوَ تتو رڪشيه ههَ پالنييَشچَ سوردا. ڌرمو ايم ڀُوتلي ساڪشاد برهمڻا هو وَتارِت هَه.
(پاراشر سمرتي ۵.۴۸)
اِن ڪري اوهين ڏاند جي حفاظت ڪريو، انهن جي سدائين سار سنڀال ڪريو. ڏاند هن ڌرتيءَ تي عين ڌرم جو روپ آهي. هن کي برهما اوتار جي روپ ۾ ڌرتيءَ تي موڪليو ويو.
سنڌيءَ ۾ به ڏاند کي محنت ڪش جانور سڏيو ويو آهي. انهيءَ ڪري سنڌيءَ ۾ ‘وهو ڍڳو’ (محنتي ڏاند) يا ‘چاڪيءَ جو ڏاند’ به چوندا آهن. کيتي ڪرڻ وارن کي ڏاند خريد ڪرڻ وقت تمام گهڻو ڌيان رکڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته سٺا ۽ طاقتور ڏاند ئي سٺي پوک ڏيڻ ۾ مددگار ثابت ٿين ٿا. ڪمزور جانور کيتيءَ جهڙي محنت واري ڪم ۾ پريشاني پيدا ڪندا آهن. سنڌ ۾ چوڻي آهي:
- ڏُٻري ڍور کي مڇر گهڻا.
يعني جيڪو ڪمزور آهي، اُن کي بيماريون به وڌيڪ لڳن ٿيون.
جيڪڏهن کيتي ڪرڻ لاءِ گڏھ کي هر ۾ جوٽي سگهجي ها ته پوءِ هاري ڏاند نه پالين ها.
کيتيءَ ۾ جانور جي اهميت ڪنهن کان به لڪل ڪانهي. انهيءَ تي چيل آهي ته:
- سون جي رتيءَ کان رت جي رتي چڱي.
هِن چوڻيءَ ۾ سون کان به وڌيڪ ملهائتي شيءِ ‘پَشوُ سمپتي’ يعني جانورن کي ٻڌايو ويو آهي.
- ڌڻُ ته ڌڻي، نه ته وڪڻ کڻي.
چوپايو مال اٿيئي ته اُن جي صحيح طريقي سان سنڀال ۽ پالنا ڪر؛ جيڪڏهن ايئن نه ٿو ڪري سگهجي ته انهن جانورن کي وڪڻي ڇڏجي.
- چاڪيءَ ڏاند وڃايو، گهمي گهاڻي آيو.
چاڪي يعني گهاڻي مان تيل ڪندڙ جو ڏاند گم ٿي ويو، پر اُهو ڏاند گهاڻي جي چوڌاري ڦرڻ تي هِري ويو هو، اِن ڪري اُهو ڏاند رُلي پِني وري واپس پنهنجي گهاڻي تي اچي نڪتو.
اُٺ ڪم ڪندڙ جانور ليکبو آهي. ڪنهن وقت ۾ اُٺ سنڌ جي رهاڪن واسطي وڏي اهميت وارو جانور هو. بار کڻڻ لاءِ اُٺ هڪ طاقتور جانور آهي. کيتيءَ ۾ هر هلائڻ ۽ کوھ مان پاڻي ڪڍڻ ۾ به اُٺ مددگار ثابت ٿئي ٿو. ان تي چيل آهي ته:
- اُٺ ٻُڍو، ته به ٻه ڪوانٽ لهي.
مطلب ته اُٺ طاقتور هوندو آهي ۽ هو ٻُڍو هوندي به ٻن ڪوانٽن يعني جوان اُٺن کا به وڌيڪ ڪارائتو ثابت ٿئي ٿو.
کيتيءَ ۾ مددگار اوزار:
هارين جي مالي حالت جي ڄاڻ اُنهن پاران استعمال ڪندڙ اوزارن مان به ٿيندي آهي. هاريءَ کي هر گهڻا آهن؟ ڪوڏرون گهڻيون آهن. کيتيءَ جا ٻيا اوزار ڪيترا اٿس؟ اِنهن ڳالهين جي گهڻي اهميت ٿئي ٿي. تقريباَ هڪ ايڪڙ زمين جي کيتي هڪ هر جي کيتي چئبو آهي. انهيءَ آڌار تي هڪ هر جي کيتي هاريءَ کي حيران ڪندڙ آهي، ٻن هرن جي کيتي ڪام چلائو (گذارن) آهن، ٽن هرن جي کيتي ٺيڪ ٺاڪ ليکبي آهي ۽ جيڪڏهن چئن هرن جي کيتي هجي ته واھ واھ. اهڙي کيتي راجائي سک ڀوڳڻ جهڙي آهي. انهيءَ ڳالھ تي راجسٿانيءَ ۾ هيٺين ريت پهاڪو چيل آهي:
سنڌيءَ ۾ هر جي اهميت کي هن ريت ٻُڌايو ويو آهي:
- گهڻي زالين گهر نه هلي، گهڻي مردين هرُ نه هلي.
مطلب ته گهر ۾ جيڪڏهن ڪنهن مرد کي گهڻيون زالون آهن ته اُن جي گهر ۾ هميسه جهڳڙو لڳو پيو هوندو. ساڳيءَ ريت کيتيءَ ۾ هر هلائڻ جي جوابداري جيڪڏهن گهڻن هارين مٿان هوندي ته پوءِ اهو ڪم سٺو نه ٿي سگهندو. هر ڪو ايئن سمجهندو ته جيڪڏهن اڄ مان کيتيءَ تي نه پهتس ته ڪو ٻيو هر هلائيندو. ان طرح ڪو به ڪم نه ڪندو ۽ کيتي نه ٿي سگهندي.
- جِتي هرُ تِتي گهر، جِٽي ماني تِتي ماڳ.
يعني جتي کيتي ۽ روٽي هجي گهر اُتي ئي ٺاهڻ گهرجي، نه ته فائدو پورو نه ملندو.
- جيترو هرُ، اوترو ڦرُ.
زمين کي جيترو چڱيءَ طرح سان هر سان کيڙبو، اوترو فصل سٺو ٿيندو ۽ گهڻو اناج ملندو.
کيتيءَ ۾ مددگار ٻيون شيون
ڀاڻ يعني کاڌ کيتيءَ لاءِ هڪ اهم شيءِ آهي. اِن جي بنا اناج سٺي نموني پيدا نه ٿيندو آهي. جيڪو هاري ڀاڻ جي اهميت کي سڃاڻي، اُن جو استعمال پنهنجي کيتيءَ ۾ ڪري ٿو، انهيءَ کي کيتيءَ مان گهڻو فائدو ملي ٿو. ڀاڻ بابت سنڌيءَ ۾ ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
۱. ڊاڪٽر سهل، راجسٿاني ڪهاوتون، صفحو ۲۳۲.
- ڀاڻُ سدا جواڻُ.
يعني ڀاڻ جي مدد سان کيت ۾ هميشه پنهنجي من پسند جي فصل کي حاصل ڪري سگهجي ٿو.
- ڀاڻ ته کيتي، نه ته ڪوري ريتي.
مطلب ته ڀاڻ وجهڻ سان زمين ۾ فصل سٺو ٿيندو آهي. زمين تي کڻي ڪيتري به محنت ڪجي، پر ڀاڻ نه وجهبو ته فصل سٺو نه ملندو. زمين جي پيداوار وڌائڻ لاءِ ۽ سٺو فصل لاهڻ لاءِ صحيح نموني سان ڀاڻ جو استعمال ڪرڻ ضروري آهي. ڀيٽيو:
جيئن سٺو فصل حاصل ڪرڻ لاءِ سٺو ڀاڻ استعمال ڪرڻ ضروري آهي، تيئن سهڻي زمين ميوي ۽ سٺي فصل لاءِ سٺي قسم جي ٻج جو هجڻ ضروري آهي. ٻج کي اسين بنياد چئي سگهون ٿا، جيڪڏهن بنياد سٺو نه هوندو ته فصل ڇا سٺو ٿيندو؟ انهيءَ تي چيل آهي ته:
- جهڙو ٻج، تهڙو ڦر.
- جهڙو ٻج پوک، تهڙو ڦرُ ٿئي.
- جنهن جو بُڻُ بڇڙو، تنهن جو ميوو مٺو نه ٿئي.
کيتيءَ ۾ مددگار شين ۾ ڀاڻ، ٻج سان گڏوگڏ پاڻيءَ جي پڻ وڏي اهميت آهي:
- ٻني اُها راڻي، جنهن جي مٿان پاڻي.
معنيٰ جنهن کيت ۾ پاڻي جهجهو ملندو، اُتي پوک به اعليٰ درجي جي ٿيندي آهي.
فصل ۽ اناج:
ڀارت ۾ فصلن جا گهڻا ئي قسم آهن. اُنهن جي ورهاست پوکڻ ۽ ڪٽائيءَ جي وقت تي ٻڌل آهي. مِينهن کان سياري جي وقت
۱. ڊاڪٽر سهل، راجسٿاني ڪهاوتين، صفحو ۲۳۳.
تائين ‘خريف’ نالي فصل ٿيندو آهي. بهار جي موسم کان اوُنهاري تائين ‘ربيع’ نالي فصل هوندو آهي. خريف جي فصل ۾ چانور وڌيڪ پيدا ٿيندا آهن. ربيع جي وقت ۾ ڪڻڪ، جَوَ، چڻا وغيره وڌيڪ ٿين ٿا. ڪڻڪ جي ڳڻپ خاص فصلن ۾ ٿيندي آهي ڪڻڪ کي اناج ۾ ‘سرووتم’ يعني سڀني کان اعليٰ چيو ويو آهي ۽ اُن کي مختلف نموني سان ڪم ۾ آڻبو آهي. ڪڻڪ ۾ طاقت به گهڻي ٿيندي آهي. اُن بابت سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته:
- ڪڻڪ کَري ته ڌَڻڪ ڪري، جوئر کري ته ڪاڻي ڪري.
- ڪتو ڇا ڄاڻي ڪڻڪ جي مانيءَ مان.
ڪڻڪ سڀني اناجن ۾ اعليٰ آهي. انهيءَ جو سواد ڪُتي جهڙي رواجي جانور کي نه ايندو. ڀيٽيو: “بندر ڪيا جاني ادرڪ ڪا سواد؟” (هندي)
اَن زندگيءَ لاءِ تمام ضروري شيءِ آهي، جيڪڏهن کائڻ لاءِ اَنُ نه ٿو ملي ته ماڻهو بک جي حالت ۾ ديوانو بڻجي غلط راھ تي هلي وڃي ٿو. اِن ڪري سنسڪرت ۾ چيل آهي: “انه هه وئي برهم”. يعني ان يا اناج برهم (اُپائڻهار جو) جو روپ آهي. سنڌيءَ جي لهجي سرائيڪيءَ ۾ چوڻي ملي ٿي:
هن چوڻيءَ ۾ زندگيءَ جي هڪ وڏي سچائي لڪل آهي ته جيسين پيٽ نه ڀربو، تيسين ٻيون سڀيئي ڳالهيون اجايون لڳنديون آهن. انهيءَ لاءِ هندي ٻوليءَ ۾ چيل آهي.
ڪڻڪ، جوئر ۽ ٻاجهريءَ جي ٺهيل ماني دير سان هضم ٿيندي آهي ۽ هيءُ طاقت ڏيندڙ آهي، پر چانور جلدي هضم ٿي ويندا آهن ۽ اِن ڪري بک به جلدي لڳندي آهي.
ڪڻڪ ۽ چانورن کان پوءِ اناج ۾ چڻن جي گهڻي اهميت آهي. ان مان ڀڳڙا (بٺيءَ ۾ ڀُڳل چڻا) ۽ چڻن جي دال بڻجندي آهي. چڻن سان وسطو رکندڙ ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- ڀڳڙن کاڌي هٿ ڌوتائي پيا آهن.
ڀڳڙا کائڻ سان ماڻهن جا هٿ خراب نه ٿيندا آهن. ان ڪري ماڻهو سفر ۾ کائڻ لاءِ انهن جو استعمال ڪندا آهن.
- دال، ٻچن پال.
دال اهڙي شيءِ آهي، جيڪا غريب غربو رڌي پنهنجي سٺي ڪٽنب کي پالي سگهن ٿا.
- اَنُ ديوتا ڏڪندو اچي.
مطلب ته اناج جو بي مانو نه ڪرڻ گهرجي. کاڌي لاءِ جيڪو ملي صبر ڪري اهو کائي ڇڏڻ گهرجي.
- سِنڌُ ڪڻ تي يا ٿڻ تي.
سنڌي ماڻهن کي گذاري لاءِ ٻه مکيه ذريعا آهن. کيتي ٻاڙي ۽ چوپايو مالُ.