۲.۴ پهاڪي جي وصف ۽ خاصيتون:
وصف:
پهاڪي جون گهڻيئي وصفون مِلن ٿيون، پر اُنهن مان هڪ به وصف اهڙي ڪا نه ٿي ملي، جنهن کي سڀني عالمن پوري ريت قبول ڪيو هُجي. سڀني وصفن ۾ ڪا نه ڪا اوڻائي نظر اچي ٿي.
ڪيترن ئي عالمن پهاڪن جون ننڍيون ننڍيون گهڻيئي وصفون ڏنيون آهن. اُهي گهڻو ڪري سُهِڻن لفظن سن پرويل ته آهن، پر پهاڪن جي سڀني خاصيتن کي ظاهر نه ٿيون ڪري سگهن. جيئن ته انگريزي ٻوليءَ ۾ پهاڪي جي هڪ وصف هن طرح ڏنل آهي: A proverb is a saying without an author سچ آهي ته گهڻن ئي پهاڪن جا رچيندڙ اهڙا آهن، جن جي باري ۾ ڪا به معلومات حاصل نه ٿي سگهي ٿي. پر شاھ، سچل، سامي ڪبير، تُلسي، شيخ اياز، وغيره جي ڪوِتائن جي گهڻي ئي سِٽون اڄ پهاڪي جي روپ ۾ عام ماڻهن ۾ مشهور آهن ۽ اُنهن جي اسان کي ڄاڻ به آهي. هاڻي اِهو سوال ٿو اُٿي ته اهڙن سُخنن کي پهاڪو چئجي يا نه؟ ڇا رڳو اُهو گفتو ئي پهاڪو آهي، جنهن جي رچيندڙ جي اسان کي خبر نه آهي؟
اچو ته انهن سوالن جا جواب عالمن پاران ڏنل ڪن پهاڪن جي وصفن مان ڳولهي لهون:
(۱) پهاڪو اُهو آهي، جنهن ۾ گهڻن ويچارن کي ڪاڙهي اُنهن جو عرق ڪڍي، ٿورن لفظن ۾ رکيو ويو آهي.
A proverb is much matter decocted in few words. (Wor-thies of England, ch 2, Thomes Fuller, Racial proverbs. P.3)
(۲) پهاڪو پنجن کَنُ لفظن وارا هيرا آهن، جيڪي زماني جي اِشارو ڪندڙ ڏسڻي آڱر تي هميشه چمڪندا پيا رهن.
Jewels five words long that on the stretched forefinger of time sparkle for ever. (Tennyson),
(۳) ڪنهن به قوم جي اعليٰ درجي جي سمجھ، ڏاهپ ۽ روح جي سڃاڻپ انهيءَ جي پهاڪن مان ٿئي ٿي.
The genius, wit and spirit of a nation are discovered in its proverbs. (Francis Bacon)
(۴) پهاڪا اُهي ننڍڙي گفتا گهڻي آزمودي يا تجربي مان نِڪتا آهن.
Proverbs are short sentences drawn from long experience. (Don Quixote: Cervantes)
(۵) پهاڪو هڪ اهڙو جملو آهي، جيڪو سوُتر (قاعدي) جي شڪل وارو ۽ سچو آهي. اُهو ڊگهي عرصي کان وٺي عام ماڻهن ۾ قبوليو ويو آهي.
A proverb is a short sentence, sententious and true, long since accepted by common consent (Capriano De Valera)
(۶) پهاڪو هڪ اهڙو ننڍڙو گفتو آهي، جيڪو ٻول چال ۾ مُروَج آهي ۽ عوام ۾ تسليم ٿيل آهي. اُهو هڪ سوتر (قاعدي) جي شڪل وارو جملو آهي. اُنهيءَ ۾ گهڻو ڪري ڪا ڳجهي ڀيٽ يا تجنيس حرفي (اَنُپراس) هوندي آهي. اُنهيءَ ۾ اهڙي ڪنهن سچائيءَ جو اظهار هوندو آهي، جنهن جي تصديق يا پرک، تجري يا جاچ جوچ وسيلي ڪيل هوندي آهي ۽ سڀنيءَ ۾ ڄاتل سڃاتل هوندي آهي.
Proverb… A short pithy saying in common and recognized use: concise sentence, often metaphorical or alliterative in form, which is held to express some truth ascertained by experience or observation and familiar to all. (Encyclopedia Britannica. P 624).
(۷) پهاڪا اهڙا آڳاٽا بچيل جزا آهن، جيڪي پنهنجي ننڍڙي شڪل ۽ صحيح معنيٰ سببان قديم فلسفي جي کنڊر مان سالم صورت ۾ کوٽي هٿ ڪيا ويا آهن.
Remnants which, on account of their shortness and correctness have been saved out of the wreck and ruin of ancient philosophy. (Aristotle).
(۸) پهاڪو ڪنهن هڪ شخص جو ڏاهپ ڀريو گفتو آهي، جنهن ۾ گهڻن ئي ماڻهن جي سياڻپ سمايل آهي.
A proverb is a wit of one and wisdom of many. (lord John Russell).
(۹) پهاڪو سياڻپ جو عرق آهي.
Proverbs may be said to be the abridgement of wisdom. (Joubert)
(۱۰) پهاڪو، ننڍڙو ۽ نصيحت آمير هڪ اهڙو گفتو آهي، جيڪو روايت کان وٺي مروج آهي.
A proverb is a terse didactic statement that is current in tradition. (Archer Tayler).
(۱۱) پهاڪا اُهي ننڍڙا آهن، جن ۾ قديم زماني جي عالمن، نِيمنِ وانگر، زندگيءَ کي مختلف روپ ۾ سجائي سينگاري رکيو آهي.
Short sentences into which, as in rules, the ancient have compressed the life. (John Agricola)
(۱۲) پهاڪو سياڻن جي سُخنن جي سمجهاڻي آهي.
A proverb is the interpretation of the word of the wise. (Erasmus)
(۱۳) پهاڪا سياڻپ جا اُهي ننڍڙا آهن، جيڪي آڳاٽي زماني ۾ اخلاق يا نيتي جي اڻ لکيل نيمنِ (اصولن) وانگر ڪتب ايندا هئا.
These fragments of wisdom, the proverbs in the earliest ages served as the un-written laws of morality. (Disraeli)
(۱۴) ڪو به سُخن يا گفتو، پهاڪي جي درجي کي حاصل ڪري، اُنهيءَ لاءِ لازمي آهي ته اُنهيءَ جو جنم عام ماڻهن مان ٿيو هُجي، يا اُهو هڪ سچائيءَ جي روپ ۾ عوام ذريعي تسليم ڪيو ويو هجي. مطلب ته پهاڪي جو عوام ۾ مروج هئڻ لازمي آهي.
To attain the rank of a proverb, a saying must either spring from the masses or be accepted by the people as true. In a profound sense it must be vox populi. (Encyclopedia of Religion and Ethics- Hastings vol. x, p. 412)
(۱۵) پهاڪا، تحريري صورت ۾ قلمبند ٿيڻ کان گهڻو اڳي، زباني روايتن ذريعي اسان تائين پهتا آهن. اُهي اهڙي سياڻپ جا هوبهو ننڍڙا روپ آهن، جنهن جو جنم شخصي تجربي ۽ جاچ مان ٿيو آهي.
Proverbial utterances, transmitted by oral tradition long before they were put on paper, were concrete fragments of wisdom, the result of observation. (Smith and Heseltine, Oxford Dictionary of English Proverbs, 1952 Introduction).
(۱۶) پهاڪا روزمرھ جي زندگيءَ ۾ حاصل ڪيل تجربي جون ڌيئر آهن.
Proverbs are the daughters of daily experience.
(۱۷) پهاڪا، ٻوليءَ جا اُهي تيز هٿيار آهن، جيڪي وهنوار ۽ ڪمن ڪارن جي ڳنڍين کي ڪپي اندر گهڙي ٿي وڃن.
Edge tools of speech, which cut and penetrates the knots of business and affairs. (Bacon)
(۱۸) پهاڪو ڪنهن قوم جو اهڙو فارمولو آهي، جيڪو گهڻي عرصي کان وٺي اڃا تائين عام واهپي ۾ هوندو پيو اچي. اُهو اهڙي صلاح يا نصيحت ٿو ڏئي، جيڪا لازمي طور عام ماڻهن لاءِ آهي ۽ النڪارن (سينگارن) سان سينگاريل آهي، جنهن ۾ ڪا ڳجهي ڀيٽ يا تمثيل سمايل آهي.
A proverb is a racial aphorism which has been or still is in common use, conveying advice or council unwarily common flagged figuratively disguised in metaphor or allegory (Racial Proverbs, Introduction P.X.V).
(۱۹) پهاڪا ماڻهن جي سڀاوَ وهنوار جي سِڪي جي شڪل ۾ هلندڙ آهي ۽ نئين ٽهيءَ کي اَبن ڏاڏن کان ورثي جي شڪل ۾ حاصل ٿيل آهن. (ڊاڪٽر ڪنهيا لال سهل)
(۲۰) پهاڪا رڳو اڌ سچ ٿين ٿا.
Proverbs are usually but half truths and seldom contain the principle of the action they teach (T.T. Munger).
(۲۱) هن ننڍي گُفتا وڏن آزمودن مان نڪتل آهن.
Short sentences drawn from long experiences.
(۲۲) پهاڪو عقلمند شخص جي ٻولن جي سمجهاڻي آهي.
A proverb is the interpretation of the hard of the wise. (Bible)
(۲۳) ڪسي ڀي ڀاشا ڪي شبدوالي (اکرپٽي) اُس ڀاشا ڪي جنتاڪي سينڪڙو ورشون اَڀِگياتا ڪا سمپُنٽ هئه. يه اَڀِگياتا جيون ڪي سب وياپارون کي آڌار پر هوتي هئه. (سُنتي ڪمار چئٽرجي)
اِن طرح دنيا جي گونا گون ٻولين جي عالمن جدا جدا پهاڪن جو اڀياس ڪري مٿي لکيل جيڪي پهاڪن بابت وصفون ڏنيون آهن، اُنهن وصفن جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ سان مکيه طور هيٺيون خاصيتون نظر اچن ٿيون:
(1) پهاڪن ۾ ٿورن ئي لفطن ۾ گهڻن خيالن جو عرق هجي ٿو.
(2) پهاڪن ۾ گهڻو ڪري ڪنهن قوم يا ذات جي اعليءِ درجي جي سمجھ ملي ٿي.
(3) پهاڪن ۾ زندگيءَ جا تجربا لِڪيل آهن.
(4) پهاڪو ڊگهي عرصي کان وٺي عام ماڻهن ۾ قبول ٿيل آهن.
(5) پهاڪو هڪ فارمولي جي شڪل ۾ مقرر لفظن تي ٻڌل جملو آهي، ٻول چال ۾ مروج آهي، ۽ هِن ۾ سچائيءَ جو اظهار هوندو آهي.
(6) پهاڪن ۾ قديم فيلسوفيءَ جو عرق سمايل آهي.
(7) پهاڪن ۾ گهڻن ماڻهن جي سياڻپ سمايل آهي.
(8) پهاڪا تجربي جون ڌيئر آهن.
(9) پهاڪن ۾ ڳُجهي ڀيٽ يا تمثيل سمايل هجي ٿي. هيسٽنگس نالي هڪ عالم پهاڪن جي گهرائيءَ سان اوک- ڊروک ڪري، اُنهن ۾ چئن وصفن جو هئڻ لازمي ڄاڻايو آهي.
Four qualities are necessary to constitute a proverb, brevity (or, as some prefer to put it, conciseness) sense, piquancy or salt (Trench) and popularity (Encyclopedia of Religion and Ethics, Hastings, Vol. X, P-412)
مطلب ته ڪو به سخن پهاڪي جو حاصل ڪري، انهيءَ لاءِ اُن ۾ چئن خاصيتن جو هئڻ ضروري آهي. اُهي آهن:
• ٿور- اکرائي يا ننڍي شڪل
• خيالن جي گهرائي
• سلوُڻائي، ظرافت يا اظهار جي نزاڪت
• لوڪ يعني عوام ۾ انهيءَ جو پرچار
اِن طرح پهاڪن جي ڪيترين ئي وصفن جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ بعد اهي پهاڪن جي ڪسوَٽيءَ تي ٺيڪ طرح ثابت ٿين ٿيون يا نه؟ اچو ته ڏسون:
(۱) ٿور- اکرائي يا ننڍي شڪل:
پهاڪي ۾ جن چئن خاصيتن جو هئڻ ضروري چيو ويو آهي، اُنهن ۾ ٿور- اکرائي يا ننڍي شڪل پهاڪن جي پهرين ۽ ضروري وصف آهي. پهاڪا گهڻو ڪري ننڍا ٿين ٿا اُنهن ۾ گهڻو ڪري ويچارن جي گهرائي ٿورن ئي اکرن ۾ سمايل هوندي آهي. انگريزي ادب جي مشهور عالم شيڪسپيئر چيو آهي ته: Brevity is the soul of wit. شيڪسپيئر جي اِها ڪَٿ پهاڪن لاءِ به پوري طرح ٺهڪي اچي ٿي.
پهاڪو ڪنهن به ٻوليءَ جو استعمال جو فارمولو آهي. جئين آلجبرا جي سوالن کي سلڻ واسطي فارمولن کي ياد رکڻو پوي ٿو، انهيءَ طرح ٻوليءَ کي سندر ۽ اثرائتو بڻائڻ لاءِ پهاڪن کي ياد رکڻو پوي ٿو، انهيءَ طرح ٻوليءَ کي سندر ۽ اثرائتو بڻائڻ لاءِ پهاڪن کي ياد رکڻو ٿو پوي. پهاڪن کي ياد ڪرڻ لاءِ اِهو ضروري آهي ته پهاڪا ننڍا هجن، جيڪڏهن پهاڪا وڏا هوندا، ته مقرر شڪل ۾ ياد نه ٿيندا. اِن سبب ڪري اُنهن جي ڦهلجڻ ۾ رُڪاوٽ پوندي.
سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي ننڍا پهاڪا ملن ٿا. اُنهن ۾ ڪجھ پهاڪا اهڙا به آهن جن ۾ رڳو ٻه يا ٽي لفظ ئي استعمال ٿيل آهن. جيئن ته:
• قرضُ، مرض.
• پنهنجي، سهِنجي.
• بِسياري، خواري.
• لاڙُ، ساڙُ.
• ٻاليتو، نه ماليتو.
• عقل کائي غم.
• اٽو چئه گهوٻاٽو.
• پنج، گنج.
اِن طرح ٻيا به ڪيترا ئي پهاڪا آهن، جن جي ذريعي پهاڪن جي ننڍي شڪل تي روشني وجهي سگهجي ٿي، پر ٿور-اکرائي نسبتي لفظ آهي. ڪهڙي پهاڪي کي ننڍڙو چئجي ۽ ڪهڙي کي نه؟
مثال طور:
• ٻال هٺُ، زال هٺُ، راجا هٺُ، جوڳي هٺُ، اِهي جي هٺ تي چڙهن ته هيٺِ نه لهن.
• پُلاھ جهڙي پدمِڻي، جي هَڪي حاضر هوءِ،
ته پوسي وِجھ پيٽ ۾، مرُ پيٽُ ڦاٽي پوءِ.
• ڄٽيءَ سُٽُ پُسايو، واڻِئي، وِڌيس وٽي،
ڄٽيءَ ليکي واڻيو مُٺو، واڻيي ليکي ڄٽي،
مُٺي سائي ڄٽي، مُٺي سائي ڄٽي.
اِهي ڪجھ مشهور پهاڪا آهن، جن کي وڌيڪ ننڍو ڪري نه ٿو سگهجي. اِن حالت ۾ سوال اُٿي ٿو ته ٿور- اکرائي جو مطلب ڇا کڻجي؟ اِنهيءَ جو مطلب آهي ته پهاڪن ۾ گهربل معنيٰ جو اثرائتو اظهار ڪرڻ لاءِ جيترن لفظن جي ضرورت آهي، اُنهيءَ کان وڌيڪ لفظ اُن ۾ نه هئڻ کپن. اِنهيءَ کي ئي ٿور- اکرائي، اختصارُ يا ننڍي شڪل چئجي ٿو.
هڪ ٻي ڳالھ ته وڏن پهاڪن ۾ اظهار جو انوکو زنگ، تڪبندي هجي ٿي. اِن ڪري اُهي پڻ ياد ٿي وڃن ٿا ۽ زباني روايت ذريعي سماج ۾ مشهور ٿي وڃن ٿا.
(۲) ويچارن جي گهرائي:
جي گهرائي پهاڪن جي ٻي ضروري وصف آهي. عام طور پهاڪا مطلب ڀريا، سارُڀيا هجن ٿا ۽ اِهو ئي سبب آهي ته هوُ ايتري وقت تائين عوام ۾ چالو رهن ٿا. پهاڪا عام ماڻهن جا اُهي دوست آهن، جيڪي هر وقت سُک ۾، دُک ۾، خوشيءَ، غم ۽ پريشانيءَ وقت هميشه مدد ڪرڻ لاءِ تيار هجن ٿا. پهاڪن ۾ لِڪل گهري ڄاڻ کي اسين جيڪڏهن ڌيان سان ڏسون ته هو هميشه سُهڻي تربيت ڏيڻ لاءِ تيار هجن ٿا. اسسين ڪيئن تندرست رهون، ڪيئن پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪاميابي حاصل ڪريون، وغيره ڳالهين جو اشارو اسان کي پهاڪن ۾ سولائيءَ سان ملي ٿو. مثال طور:
بيوقوف دوست کي بازار ۾ وٺي نه وڃجي ساڻ،
پهرين ڪُٽائي پاڻُ، سار لهي سنگتيءَ جي.
اِن پهاڪي ۾ ڪهڙي نه سُٺي سکيا آهن. اِهو سچ آهي ته پهاڪن ۾ اُها طاقت آهي، جنهن جي مدد سان هرڪو شخص ڏُکيائين ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهي ٿو. زندگيءَ جو علم، عام ماڻهن جا آزمودا، خيالن جي گهرائي پهاڪن جا مکيه گڻ آهن. ڏسو:
زندگيءَ ۾ ناڻي جي اهميت ڏسي ڪنهن بزرنگ واتان نڪري ويو:
”اُٿ به ناڻو، ويھ به ناڻو، ناڻي بنا نرُ ويڳاڻو.“
روزاني جيوت ۾ پئسي کي وڏي طاقت آهي. جنهن وٽان بدقسمتيءَ جي ڪري دولت هلي ٿي وڃي، ته پوءِ سندس دوست يار، مٽ، مائٽ، به کانئس ڪنارو ڪري ٿا وڃن. پوءِ اَوکي ويل ڪو به اُن شخص جو ساٿ نه ٿو ڏئي ۽ جيڪڏهن هُو ڪنهن دولتمند کان اُوڌر به وٺڻ چاهي ته ”شاهوڪار جا ٽِٽَ به کستوري“ چوڻو ٿو پوي. يعني اُن کي دولتمند جي ڪنهن خراب ڳالھ کي مڃي سندس پُٺِڀرائي ڪرڻي ٿي پوي.
ڏاج ڏيڻ رسم اسان جي سماج جي هڪ پراڻي بيماري آهي. اُنهيءَ رسم ڪيترن ئي جي سوچ خراب ڪئي آهي، جنهن ڪري سڀني ڇوڪرين جي پيئرن کي پنهنجي ڌيءَ جي شاديءَ ۾ کيس ڏاج ڏيڻ لاءِ گهڻي محنت سان دولت گڏ ڪرڻي ٿي پوي. اِهو ڏسي ڪنهن چيو ته:
• اَبو گسي ڌيءَ وسي.
ماءُ جي پنهنجي ٻار لاءِ مَمتا ازل کان مشهور آهي. ماءُ جي ڀيڻ برابري سڄي دنيا ۾ ٻيو ڪو به نه ٿو ڪري سگهي. ماءُ جي ڀيڻ يعني ٻار جي ماسي به اُن ٻار جي ماءُ جهڙي نه ٿي ٿي سگهي، کڻي هو هُن ٻار لاءِ ڪيترو به قرباني ڇو نه ڪري. اِن تي چوڻي مشهور آهي.
• ماءُ ساماءُ، ٻيو سڀ دنيا جو واءُ،
ماسي نه ٿئي ماءُ، توڙي ڪڍي ڏئي ساه.
اِنهن مثالن مان ظاهر آهي ته پهاڪا سياڻپ جا اهڙا سُخن آهن، جن ۾ وهنواريءَ زندگيءَ مان حاصل ڏاهپ سمايل آهي پر ساڳئي وقت پهاڪن جا اهڙا مثال نه ملن ٿا، جن ڪو اَونهون ويچار نظر نه ٿو اچي. جيئن ته:
• ڀڄ چريا چي مست آيَئه.
• شيرو ٻِلو شاھ جو، نه پيءُ جو نه ماءُ جو.
• گنجي جي مٿي ۾ نه ڪا جُون نه ڪا ليک.
• کوڙيءَ کي ئي گهمرو آهي.
• ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڍو وڏو چڀڙ مِٺو.
اِنهي هوندي به اِهي پهاڪا سماج ۾ پنهنجي خاص جاءِ رکن ٿا ۽ وهنواري زندگيءَ ۾ ماڻهو اِنهن جو استعمال ڪن ٿا.
(۳) سلوُڻائي، ظرافت يا اظهار جو نرالو ڍنگ
پهاڪي جي ٽئبن ضروري وصف آهي سلوڻائي يا اظهار جو نرالو انداز. هر هڪ ٻوليءَ جو پهاڪن ۾ اِهو انداز ملي ٿو. سنڌيءَ ۾ به ظرافت سان ڀريل جهجهي تعداد ۾ پهاڪا ملن ٿا، جيڪي سلوڻائي، ڏاهپ ڀرئي انوکي اظهار ۽ اثردار عبارت سببان ٻڌندڙ جي دل ۽ دماغ تي هڪدم اثر ڪن ٿا. اهڙا پهاڪا عوام ۾ جلد ئي مشهور ٿي ويندا آهن. مثال ڏسو:
• اٽو کاڌو ڪوئي، مار پئي گابي تي.
• آهوجا کانين، پاهوجا پيٽ سور مرن.
• سياڻو ڪانءُ ٻه ٽنگو ڦاسي.
• ماءُ موري، پيءُ تنبورو، پٽ وڄائڻ ۾ پورو؟
• ٻرِي تيل، کامي وٽِ، واھ ڙي ڏيئا واھ!
پر ٻئي طرف ڪجھ اهڙا به پهاڪا آهن، جن ۾ سلوڻائيءَ جي وصف گهٽ نظر ٿي اچي. جيئن:
• پنهنجي سنهِنجي.
• انُ آهي ته ايمان آهي.
• ايڪ پنٿ، دوڪاج.
• جتي باھ ٻري، اتي سيڪ اچي.
اهي پهاڪا رڳو سِڌو سنواٽو ڪنهن ڳالھ جو بيان ڪن ٿا، پر اِنهن ۾ اظهار جي ڪا نه انوکائي نظر نه ٿي اچي.
(۴) لوڪ پسندي
پهاڪي جي اها چوٿين ۽ سڀني کان اهم وصف آهي. ڪو نه جملو يا قول تيستائين پهاڪو ٿي قطار ۾ نه ايندو، جيستائين اهو عوام ۾، عام ماڻهن ۾ مشهور نه ٿي وڃي.
ڪنهن شخص جي نِجي آزمودن مان نڪتل ڳالھ يا نُڪتو اِن ۾ ٿور- اکرائي، خيالن جي گهرائي، اظهار جي نزاڪت ڇو نه هجي، پر جيستائين ٻين ماڻهن کي يا عوام کي پسند نه پوندي، تيستائين اهو سُخن پهاڪي جو درجو حاصل نه سگهندو. مثال طور: هڪ شخص کي روزمره جي زندگيءَ مان اِهو تجربو ٿيو ته ماٽيجي ماءُ سچو پيار سچي ممتا نه ڏيندي آهي. انڌو ڇاڪاڻ ته ڏسي نه سگهندو آهي، انهيءَ لاءِ ڪٿي به ٿُڪ ڦٽي ڪندو آهي، جنهن ڪري ٻين کي تڪليف ٿيندي آهي. ٻيو ته برسات پوڻ کان پوءِ جيڪا اُس نڪرندي آهي، اها ڏاڍي تنگ ڪندي آهي. انهن آزمودن جي ڪري ڪنهن شخص هڪ گفتو بيان ڪيو ته ”جُهڙ جي اُس، انڌي جي ٿڪ ۽ ماٽيجي ماءُ جي مُڪ، جتي لڳن اُتي سُڪ.“ اهو گفتو ٻين کي به وڻيو. ڇاڪاڻ ته انهن کي به ساڳيوئي آزمودو ٿيو هو. آهستي آهستي اهو جملو عام لوڪن ۾ پسند پيو ۽ پهاڪو بڻجي ويو.
پر ٻئي پاسي هاويل جو هيءُ گفتو ”گهمنڊ اهڙو گُل آهي، جيڪو دئيتن جي باغيچي ۾ ٽڙي ٿو.“ پهاڪي جون ٻيون ٽي وصفون هئڻ بعد به پهاڪي جو درجو حاصل نه ڪري سگهيون. ڇاڪاڻ ته اهو عام ماڻهن ۾ عام نه ٿي سگهيو.
سترهين صديءَ ۾ يورپ ۾ جيمس هاويل نالي هڪ مشهور ليکڪ هو. هُن پنج سؤ کن ننڍڙا نصيحت ۽ سِکيا سان ڀريل گفتا گڏ لکي تيار ڪيا هئا. اُنهن جو مجموعو هُن ڇپائي پڌرو ڪيو. انهن ۾ مٿي ڏنل جملو به شامل هو، پر هاويل جا اهڙي قسم جا سُخن پهاڪا بڻجي نه سگهيا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن کي عوام ۾ مشهوري حاصل نه ٿي سگهي آهي. عوام انهن کي پنهنجو نه بڻايو آهي ۽ روزاني زندگيءَ ۾ اُنهن کي استعمال نه ڪيو آهي. اِنهيءَ مان ثابت آهي ته عوام ۾ عام ٿيڻ يا ماڻهن کي پسند اچڻ هر هڪ پهاڪي جي لاءِ لازمي وصف آهي، پر انهيءَ ۾ به شڪ نه آهي ته سٺي پهاڪي لاءِ لوڪ پسنديءَ سان گڏ ٻين ٽن وصفن جو هئڻ پڻ لازمي آهي. انهيءَ حقيقت کي پاڻ به قبول ڪيو آهي. هو چوي ٿو ته:
The people’s voice, the voice of God we call,
And what are proverbs, but the people’s voice,
Coined first and current made by common choice,
Then sure they must have weight and truth withal.
مطلب ته ”پهاڪا عوام جو آواز آهن، اِنهيءَ ڪري اسان اُنهيءَ ڪري اسان اُنهيءَ کي الله جو آواز سڏيون ٿا. شڪ نه آهي ته اُهي عام ماڻهن جي آواز کان سواءِ ٻيو ڪجھ نه آهن. ڪو به پهاڪو چاهي اول ڪنهن هڪ شخص ٺاهيو هو، اُهو ٻين ۾ قبول پوڻ تي سماج ۾ مشهور ٿي ويو آهي، انهيءَ ڪري هر هڪ پهاڪي ۾ وزن ۽ سچائيءَ جو هئڻ ضروري آهي.“ ڪجھ لوڪ پسند پهاڪو ڏسو:
• جاءِ چوي جوڙائي ڏس، شادي چوي ڪري ڏس.
• ماءُ ڏِسي پيٽ، زال ڏسي کيسا.
• ڪاڻيءَ جي وِهانءَ ۾ سَنڪٽ گهڻا.
• کير جو کاـيلُ، جهڻ ڦوڪي پئي.
انهن پهاڪن جا رچيندڙ ڪير هئا، اها ڪنهن کي به خبر نه آهي، پر اهڙا پهاڪا هاڻي عام لوڪن ۾ قبول ٿي سڄي سماج جي گڏيل ملڪيت بڻجي پيا آهن.
شاعرن جا ڪلام ڳُوڙهي ڄاڻ سان پُر هجن ٿا، پر اُنهن مان ڪجھ سِٽون ائين پهاڪي جي پد تي رستن ٿيون. ڇاڪاڻ ته اُنهن کي عام ماڻهو پسند ڪن ٿا ۽ ٻين کي نه. شاھ لطيف جي ڪلام جون ڪجھ عام ماڻهن ۾ پسند ڪيل تُڪون ڏسو:
• ديسي سيڻ ڪجن، پرديسي ڪهڙا پرين؟
• ڇاجي ڏنگا ڏير، منهنجو ڏينهن ڏنگو نه ٿئي.
• لکيو منجھ للاٽ، قلم ڪياڙيءَ نه وهي.
ٻئي طرف شاھ جي ڪلام مان ئي هيٺ ڏنل ڪجھ ٻيون سِٽون ڏسو جيڪي عام ماڻهن جي سمجھ کان ٻاهر آهن ۽ پهاڪي جو درجو حاصل نه ڪري سگهيو آهن:
• پيهي جا پاڻ، ڪيم روح رهاڻ،
نڪو ڏونگر ڏيھ ۾، نڪا ڪيچين ڪاڻ،
پنهون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور هئا.
• ايڪ قصر در لک، ڪؤڙين ڪڻس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون.
اِن طرح پهاڪن جي شڪل بابت هيستائين ڪيل ويچار ۽ وصفن جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ سان مليل پهاڪن جو خاصيتون (ننڍو روپ، سلوڻائي، اونهي ويچار ۽ لوڪ پسندي) ڏسي انهن جي آڌار ئي چئي سگهجي ٿو ته اِهي وصفون سچ پچ پهاڪن جون ڪسوٽيون آهن. ڪنهن به سٺي پهاڪي ۾ انهن چئجي جو هئڻ ضروري آهي. اِنهن چئني ۾ مکيه ڪسوٽي آهي لوڪ پسندي يا عوام ۾ مروج هئڻ. جيڪڏهن ڪنهن گُفتي ۾ اِها وصف نه آهي ته پوءِ ان کي پهاڪو نه چئبو.
ڊاڪٽر مُرليڌر جيٽلي پنهنجي ڪتاب ’سنڌي پهاڪا ۽ محاورا- هڪ اڀياس‘ ۾ پهاڪن ۽ چوڻين جو تفصيل سان اڀياس ڪري، اُنهن جي وصف هن ريت ڏني آهي:
”اُهو سوتر پريوگ (قاعدي موجب استعمال)، جيڪو ٻن يا ٻن کان وڌيڪ لفظن مان ٺهيل جملو يا جملن جو اهڙو ايڪو آهي، جنهن ۾ وهنواري زندگيءَ جي آزمودن مان حاصل ڪيل ڄاڻ ڀريو پيو آهي ۽ جيڪو گهڻو ڪري لفظي معنيٰ بدران ٻوليءَ جي رواج موجب ٻيءَ معنيٰ ۾ استعمال ٿيندو آهي، تنهن کي پهاڪو چئبو آهي. لفظي معنيٰ ۾ ڪتب ويندڙ پهاڪي کي سنڌيءَ ۾ چوڻي به سڏيو ويندو آهي.“