الف
آڀ: اُڀ، آسمان، آڪاش. تڏين: تڏهن، تنھن وقت. ٿڳڙو: ٿڳڙي، اڳڙي، چتي، تُن.
چتي يا تُن، ننڍي سوراخ کي بند ڪرڻ لاءِ لڳندي آهي. جيئن ڪپڙي ۾ سوراخ ٿئي ته ان کي ڌاڳي ۽ سئيءَ سان تُن لڳي يا ڦاٽل جاءِ تي ڪپڙي-چيوٽ رکي، سڳي سان سبجي.
ان جي ڀيٽ ۾ آسمان، حد نگاهه کان پري ۽ تصور کان وڏو آهي. ان جي ديوار جي موٽائي به پوري خلاءَ جيتري ٿلهي آهي. منجهس شگاف يا کنڊ پوڻ جو امڪان ئي ناهي. البته جيڪڏهن تصور ڪجي ته منجهس سوراخ ٿي ٿو پوي ۽ وري کيس ڳنڍڻ يا لنبڻ به ضروري تصور ڪجي ته ان لاءِ ڪتب ايندڙ سئيون ۽ ڌاڳا، چتيءَ لاءِ مال مٽيريل به تصور ڪرڻ کان تمام گهڻو لڳندو، جنهن کي هڻڻ واري مشينن جو اچڻ، ايڏي اوچائيءَ تي وڃي ڪم ڪرڻ وغيره، سوچ سمجهه جي ممڪنات کان به مٿي آهي.
لامحاله، اهو ڪم مشڪل ته ڇا ممڪن ئي ڪونهي، بلڪ ان جو تصور به انسان جي سوچ کان وڏو آهي.
مطلب: ۱ - ناممڪن ڪم لاءِ ائين ئي مثال ڏبو آهي.
۲ - انسان جنهن ڪم ڪرڻ ۾ بي وس ۽ لاچار نظر اچي، سو ناممڪن ۽ اڀ جا سوراخ، اڳڙين سان بند ڪرڻ برابر آهي.
۳ - اڀ ڦاٽي کي، اڳڙي نه پوي.
۴ - ڳڀا ڦاٽا ٿڳڙي لڳي، آڀ ڦاٽي ٿڳڙي نه لڳي. (ڍٽ)
۵ - ڪپڙو ڦاٽي ته اڳڙي لڳيس، آسمان ڦاٽي ته اڳڙي نه پويس. (۱) ص ۱۷۴
2. آڀو روپ سروپ، بن بادل برسي نهين،
ساڙا گهڻا ئي سپوت، ڀيڙ ڀايان سو اڀ ڄيني.
(راجستان، چوڻي)
آڀو؛ آسمان. روپ سروپ؛ من موھيندڙ. برسي؛ وسي.
آسمان جي منظرنامي ۾ ڀلي ڪيڏي به خوبصورتي، چمڪاٽ ۽ ٿڌڪار هجي پر ڪڪرن وارو منظر ڪارائتو ۽ دل لڀائيندڙ ھوندو آھي. ڇو جو منجھانئس برسات پوڻ جو آسرو ۽ اميد آھي. ساڳيءَ ريت رشتيدارن ۾ ”سالا“ کڻي ڪيترو ئي سپوت ڇو نه هجن، پر تڪليف ۾ جتي سڳو ڀاءُ ڪم ايندو، اتي سالا ڪم نه ايندا.
مطلب: ۱ - وقت تي سالي کان وڌيڪ ڀاءُ ڪم ايندو.
۲ - آڀا روپ سروپ، بن بادل برسي نھين.
۳ - آڀو گهڻيئي روپ سروپ، ڪڪر سواءِ برسي نهين. (۳۵) ص ۲۵۸
3. آپ ري جوڙان، ٻيجان ري کوڙان. (چوڻي)
آپ: پنھنجي. ري: جي. جوڙان: ساراھ. ٻيجان: ٻين جي. کوڙان: گلا.
فطرتي طور تي، ھر ڪنھن کي پنھنجي ساراھ، ڪرڻ ۽ ٻڌڻ ۾، مزو ايندو آھي. ٻئي جي گلا، ٻڌڻ ۽ ڪرڻ ۾، لطف محسوس ڪندو آھي. بظاھر ته اھي شيون وڻندڙ آھن پر منجھن، اخلاقي توڙي شرعي وڏا نقصان سمايل آھن.
اصل انسانيت اھا آھي ته پنھنجي اجائي تعريف کان پاسو ڪجي ۽ ٻين جا عيب به نه اُکيلجن. ان سان پنھنجي اصلاح به ٿيندي ۽ ٻين جي گلا ڪرڻ سان جيڪي دشمنيون وڌن ٿيون، تن کان به بچي پئبو.
مطلب: ۱- مينھن پنھنجي ڪارنھن نه ڏسي، ڳئونءَ کي چوي؛ ”ھل ڙي! پُڇَ-ڪاري.“
۲ - تنھنجو سو منھنجو، منھنجي کي ھٿ نه لاءِ.
۳ - سڀ ڪنھن کي پنھنجي ساراهه ۽ ٻئي جي گلا وڻندي آهي. (۶) ص ۸۲.
4. آپ سين ڏاڍو، جم برابر. (چوڻي)
جم؛ موت جو فرشتو.
پنھنجي سر کان ڏاڍو، موت برابر آھي. جيئن موت کي روڪي نه ٿو سگھجي، تيئن پاڻ ڏاڍي کي به روڪي نه ٿو سگھجي. (۳۶)
مطلب: ۱ - ھٿ جي وڍيءَ جو؛ نه ويڄ، نه طبيب.
5. آپ مرتي، ٻاپ گهر ريو. (چوڻي/ پھاڪو)
آپ: پاڻ. مرتي: مرندي، مئي کانپوءِ. ٻاپ: باپ، پيءُ، ابو. گهر ريو: گهوريو، قربان.
هر ساهدار کي، ٻين سان الفت رهي ٿي. ڌارين جي ڀيٽ ۾ مائٽن سان وڌيڪ. مٽ مائٽ يا ذات واري کان وڌيڪ، دلي دوست سان. ان کان وڌيڪ پيءُ ماءُ ۽ ڄڻيي اولاد سان رهي ٿي.
پنھنجو سر ۽ ساهه، مڙني رشتن ناتن کان اڃا وڌيڪ پيارو آهي. جيڪڏهن ٻين تي مصيبت آئي آهي ته سندن لاءِ پاڻ پڇاڙبو اگر اها مصيبت سِرَ تي به اچڻي آهي ته پوءِ ٻين جو خيال لاهي، پنھنجي سِرَ جو بچاءُ ڪبو.
اهڙي وقت ۽ حالت اچڻ سان، ماڻهو پنھنجي پيءُ مان به هٿ ڪڍڻ لاءِ تيار ٿي ويندو آهي. ساڻس گڏ مرڻ لاءِ تيار نه ٿيندو آهي. سِرُ بچائڻ لاءِ اگر، اهو قربان ڪرڻو پيس ته به ڪندو. ڪوشش ڪندو ته هر حال ۾ پنھنجو سر بچي.
مطلب: ۱ - پنھنجو سر، هر ڪنھن کي پيارو آهي.
۲ - پاڻ مرندي، پيءُ گهوريو.
۳ - پاڻ مرندي، ڪھڙا سيڻ.
۴ - پاڻ مئي کانپوءِ، مري وئي سڄي دنيا.
۵ - پاڻ مئي کانپوءِ، سج اڀري يا نه.
۶ - پاڻ مئي کانپوءِ، ٻي جھاني/ ٻيو جھان.
6. آپ موئي، سرڳ نه ملي. (چوڻي)
آپ: پاڻ يا مان. موئي: مرڻ ڌاران. سرڳ: بهشت.
آپ يا آپو، پاڻ يا مان، تڪبر ڪرڻ يا وڏائي ڪرڻ جي مثال ۾ آهن. جنهن، مان ماري يا ڇڏي، سو هِن دنيا ۽ هُن دنيا ۾ ڪامياب رهندو ۽ دلي سڪون ماڻيندو. جنهن، مان ڪئي يعني تڪبر ڪيو، سو هن دنيا ۾ ته برو بڇڙو ٿيو ۽ هن دنيا ۾ به خوار خراب ٿيندو. نه دلي سڪون هِت نصيب ٿيندس، نه سڪون سان رهڻ لاءِ هُت ڪو ٺڪاڻو ملندس.
هتي جو دلي سڪون ۽ اطمينان، هُن جهان جي بهشت برابر آهي. اتي جيڪو دلي سڪون ۽ مطمئن دل سان پهتو، تنهن کي هُن جهان جو بهشت ضرور ملندو.
مطلب: ۱ - دلي سڪون، پاڻُ يا مان مارڻ ۾ آهي.
۲ - بهشت تڏهن ملندو، جڏهن مري هن دنيا ۾ پهچبو. جيڪو مرڻ جي نالي کان ڇرڪي ۽ ڪڌن ڪرتوتن ۾ مشغول رهي، سو ته بهشت جو تصور هت دل ۾ نه آڻيندو، پوءِ اهو هُت ڪيئن ماڻيندو؟
7. آج همان، ڪل تمان. (سنسڪرت، چوڻي)
همان: اسين. تمان: توهان.
جڏهن هڪ شيءِ کي حاصل ڪرڻ لاءِ ٻن ڄڻن ۾ ڊوڙ لڳندي آهي ته هر ڪو چوندو آهي؛ ”اها مان حاصل ڪيان.“ جيڪڏهن ورهست واري شيءِ، واري وٽيءَ سان ملڻ جو رستو نڪرندو آهي ته به هر ڪو چوندو آهي؛ ”مان اڳي يا پهرين وٺان، ٻيا سڀ مون کان پوءِ وٺن!“
ان جي ڀيٽ ۾، ورهائجندڙ شيءِ يا موقعو، ڏيهاڙن ورهائڻ سان فيصل ڪبو آهي ته به هر ڪو چوندو آهي ته؛ ”اڄ وارو مان وٺان، ٻيا سڀاڻي وٺن!“
مطلب: ۱ - هر هڪ جي خواهش هوندي آهي ته کيس هر ڪم ۾ اوليت ملي.
۲ - هر ڪو ڪوشش ڪندو آهي ته محفل جو مهندار پاڻ هجي.
۳ - اوليت، هر ڪو پاڻ کي ڏيندو آهي.
۴ - اڄ اسين، سڀاڻي توهين.
۵ - آج ھما، سڀان تما.
۶ - اڄ همان، سڀان تمان. (۱) ص ۱۸۱
8. آرھاڙ، الگين الگين وسي. (چوڻي)
آرھاڙ؛ آکاڙ، آرھڙ جو مھينو جيڪو جولاءِ ۽ آگسٽ ڌاري اچي. الگين الگين؛ ڪٿي ڪٿي.
آکاڙ يا سانوڻ جا مھينا لاڳيتا آھن. منجھن مينھن، ھڪ-ڪرو نه پوندو آھي. ھڪ ھنڌ ججھو پوندو ته ٻئي ھنڌ ڦڙي به نه پوندي. ڪٿي ڪڪر ڪارونڀار ھوندا ته مينھن جي ڦڙي نه پوندي. ڪٿي ڪڪري پئي ٽلڪندي ته اوچتو ٻوڙان ٻوڙ وارو مينھن اچي ڪڙڪندو.
مطلب: ۱ - سانوڻ جو مينھن، مينھن جي ھڪ سڱ تي پوي ته ٻئي تي نه پوي. (۳۵) ص ۱۹۹
9. آسا ڪجي نه آسرو، جوڳي ڪجي نه مِٽ،
ٽيا ڪجي نه لاڏلي، توڻي هجي ڪروٽ. (چوڻي)
آسا: جنهن ۾ اميد يا آسرو هجي. ٽيا: زال، گهرواري. ڪروٽ: اونچ-گهراڻي. لاڏلي: دادلي، هجائتي، مٿي تي چاڙهڻ
۱ - جنهن ماڻهوءَ مان ڪم ٿيڻ جي اميد هجي، تنهن جو به نه آسرو ڪجي ۽ نه ئي کيس مدد لاءِ سوال ڪجي. ڏيڻ، ڏيئي نه پچارڻ ۽ سوال اگهائڻ واري ذات فقط هڪ الله جي آهي. انسان ويچارو، ڪنهن نه ڪنهن مجبوريءَ ۾ ڦاٿل ضرور آهي. ڀلي ڪيڏو به سخي ۽ فراخ دل هجي، چاهڻ جي باوجود به ڪڏهن ڪن اڻ ٽر مجبورين سبب، مدد نه ڪري سگهندو آهي ۽ نتيجي طور دل ۾ ڏک رهجي ويندو آهي.
۲ - جوڳين جو ٿاڪ ڪڏهن ڪِٿ ته ڪڏهن ڪٿ. وهندڙ پاڻيءَ وانگر، هڪ هنڌ قرار نه هوندو اٿن ۽ سدائين رمندا رهندا آهن. اهڙن اڻ ٿانيڪن سان دل لائڻ يا مٽي ڳنڍڻ، سورن سان سڱ ڳنڍڻ برابر آهي.
۳ - گهرواريءَ سان ساري زندگي گذارڻي آهي. ڊگهي وقت جو ساٿ نباهڻ لاءِ ضروري آهي ته تعلق اهڙو رکجي، جيڪو توڙ تائين نڀجي سگهي. لاڏ ڪوڏ؛ جواني، حسن ۽ وقت جي نزاڪت سان ته وڻندو آهي پر هميشه لاءِ برداشت نه ٿي سگهندو آهي. جوڀن يا جواني چُڙڻ پڄاڻان، ناز ۽ نخرو ڪين وڻندا آهن. ان وقت لاڏ ڪوڏ ڪرڻ سان ناتو ٽٽڻ جو امڪان گهڻو رهي ٿو. ڀلي عورت اوچي خاندان جي هجي، کيس ان کان پاسو ڪرڻ گهرجي.
مطلب: ۱ - انسان ۾ اميد آسرو رکڻ، مسافرن سان محبت ڪرڻ ۽ زال کي ڇيڪ ڇڏڻ کان پاسو ڪجي. (۲) ص۶۱.
10. آسريس، ڏيسا ڏيس. (چوڻي)
آسريس: اَڊ نکٽ کان پوءِ جو اڀ ۾ ظاهر ٿيندڙ نکٽ، جنهن ۾ ٿوري گهڻي برسات، ڏيهان ڏيهه پوي. ڏيسا ڏيس: ڏيهان ڏيهه، هر هنڌ، هنڌين ماڳين.
اَڊ نکٽ دوران برسات جام پوي. ان کان پوءِ به برسات پوڻ جا نکٽ آهن، جهڙوڪ؛ وڏو وايو، ننڍو وايو ۽ آسريس.
منگهه/ آد جو نکٽ وٺو ته ملڪ سورنهن آنا آباد ٿيندو، جيڪڏهن ٻنهي واين پاڻ ملهايو ته پوءِ ملڪ پڻ سوايو آباد ٿيندو. پاڇاٽاين وسن سان به سانگيئڙن لاءِ سرهائي ٿيندي. جيڪڏهن واين به ڇنڊ (ڦڙي) پَٽَ تي نه وڌي ته پوءِ سڀ ڪنهن کي وات تي هوندي؛ ”آسريس، ڏيسا ڏيس.“
مطلب: ۱ - آسريس ۾، ملڪان ملڪ مينهن وسندو.
11. آکاڙا ٻِيج، واڏرڪا ويج،
سوڙها رکو ٻڙڌيا، کوري رکو ٻيج. (چوڻي)
آکاڙا: آکاڙ، هندي مهيني جو نالو. ٻيج: چنڊ جي ٻي رات يا ٻي تاريخ.
واڏرڪا: بادلن/ ڪڪرن وارو آسمان. ٻڙڌيا: ٻڙڌ، ڍڳو. ويج: وڄ، کنوڻ.
کوري: پوري، سنڀالي، سانڍي.
مگسر، روهڻ ۽ آڊ، ٽيئي برسات جا نکٽ آهن. ٿرين کي آڊ ۾ وڏو ويساهه هوندو آهي ته منجهس برسات ضرور پوندي. جيڪڏهن آڊ جي نکٽ به ملڪ کي اوسر ۽ آريج بنايو ته پوءِ ٿري آکاڙ جي ٻي رات، آسمان ۾ بادل يا کنوڻ کي تڪيندا آهن. اها نظر آين ته پوءِ پڪ ٿيندن ته سالُ، سورنهن آنا سولو گذرندو. پوءِ ڏاند ۽ ٻج جي سنڀار کي جنبي ويندا.
ان جي ابتڙ، اگر آکاڙ جي ٻي تاريخ، آسمان ۾ بادل ۽ کنوڻ نظر نه آين ته پوءِ دل لاهي ويهندا. کليل ۽ چٽي آسمان کي ڏسي چوندا:
آکاڙ ٻيج، واڏرنا ويڄ،
پهلي بيچو ٻڙڌيا، پاڇي چٻو ٻيج. (ابتو)
يعني، واڏرنا؛ چٽو آسمان آهي. مينهن ملڪ کان موڪلائي ويو. تنهنڪري ڍڳا به گاهه کانسواءِ بک مرندا. ان ڪري پهرين اهي وڪڻو ۽ پوءِ ٻج به زمين ۾ ڇٽڻ جي بجاءِ، گهر ۾ کائڻ لاءِ رکي ڇڏجي ته بقايا سالُ، ٻچن جو پيٽُ-قوتُ ٿي سگھي.
مطلب: ۱- آکاڙ جي ٻي تاريخ، اڀ تي آيل بادل، ٿرين کي اميد جو پيغام ڏيندا آهن. ٻي تاريخ بادل اڀ تي نه آيا ته آسرو پلي ويندا. (۳) ص ۱۶۴.
۲ - آکاڙ سُڏ نوم گهَڻ بادل گهَڻ بيج،
تو نيڙا راکو ٻَڙِڌيا، کوري راکو ٻِيجَ.
12. آنڀو اھي، جيڪي کيري ۾ کاڄن. (چوڻي)
ڪڻڪ جا سنگ، جن منجھ داڻو پورو ھجي پر اڃا ڪچو/ نرم ھجي يا منجھس کير جھڙو پاڻي موجود ھجي، ان سنگ کي باھ تي سيڪي ڏيڻ کان پوءِ، آنڀو سڏبو آھي. آنڀن اندر ڪڻڪ جو داڻو، کائڻ ۾ نرم، مٺو ۽ سوادي ھوندو آھي. ڪچڙا سنگ پٽي، باھ تي سيڪي، مھٽي ۽ ڦوڪي ڪچڙا داڻا ڪڍي، لپون ھڻبيون آھن. پٽڙي ڀت وانگر، اھي ڪڻڪ جا داڻا، کائڻ ۾ پيا وڻندا آھن ۽ بک واري کي ٻالنگھ ٿي ويندو آھي. (۳۵) ص ۲۴۳
مطلب: ۱- کائڻ وقت ڪچڙا داڻا ئي آنڀو سڏبا آھن.
13. آنڌاريءَ ڏيو ٻري، اڀ ۾ وڄ کنوت،
آهر ڦلاري ٻيٽئين، سانولڙي مُک ڌنت،
پٻڻ پسارا ڪيا، اهي پنج ئي ٽهڪنت. (چوڻي)
کِنوت: کِنوڻ، کِنوڻ جو کنوڻ. آهر: سرنهن. ڦلاري: ڦلارجڻ، گل جهلڻ.
ٻيٽئين: پيٽ تي . مُک: چهرو. ڌنت: ٽڙڻ. پسارا ڪيا: لهرا ڏئي.
ٽهڪنت: ٽهڪ ڏيڻ، کلڻ، کجڪار ڪرڻ.
۱ - آنڌاريءَ رات ۾، ڏيئي جو ٽمڪڻ به پنهنجي حيثيت پيو مڃرائيندو آهي. اونداهيءَ واري عذاب کان، آٿت ۽ نجات جو ذريعو پيو بڻبو آهي. گگهه اوندهه ۾ ڏيئي جي حيثيت، بر پٽ ۾ بيٺل ڪانڊيري جي ٻوٽي جهڙي آهي، جنهن لاءِ چئبو آهي؛ جت وڻ ناهي، ات ڪانڊيرو به درخت.
۲ - آسمان ۾ وڄ جو چمڪو؛ ڏڪر جي ڏڌيلن لاءِ ڏڍ آهي. ٿر وارن لاءِ برسات، پاڻيءَ ۽ سڪر سڻائي جو آسرو ۽ پيغام آهي. ڏسڻ سان دل گد گد ٿيندي اٿن.
۳ - ٻيٽ جي مٿان، سرنهن جهڙي فصل جو ٿيڻ، مٿئون ڦلارجي چوڌاري هٻس ۽ رنگين نظارو پيش ڪرڻ، ٻيٽ کي پري کان پڌرو پيو ڪندو آهي. منظر دل لڀائيندڙ، پرڪشش ۽ اتساهيندڙ هئڻ سبب دل ۾ پيهي ويندو آهي. مٿس پاڻيءَ ۽ حياتيءَ جي اهڃاڻ ملڻ جي اميد ٿي پوندي آهي.
۴ - سهڻو ماڻهو، فقط ڏندڙا ٽيڙي مرڪي ته به ڏاڍو ٺهندڙ، وڻندڙ ۽ من موهيندڙ ٿيندو آهي. کيس ميڪ اپ ڪرڻ، زيور پائڻ ۽ اوچا ويس وڳا اوڍڻ جي ڪا ضرورت نه هوندي آهي.
۵ - پٻڻ، پاڻيءَ جي کڏن ۾ ٿيندي آهي. پاڙ ۾ بِههُ، ڏانڊيءَ ۾ نڙو، مٿي چوٽيءَ تي ڪنول جو گل ۽ ڏوڏي يا پٻڻ جي ٽڪي ٿيندا اٿس. ڪنول جو گل، ڪني پاڻيءَ منجهه به ٿيندو آهي، جنهن سان بيٺل پاڻيءَ جو نظارو ئي اور ٿي ويندو آهي.
مطلب: ۱ - مٿي ڄاڻايل پنج ئي نظارا، دلڪش ۽ پسڻ جهڙا آهن. (۴) ص ۲۵۲.
14. آهوران ۾ چريوڙا، پاهوران ۾ ڪٿ چرسئه؟ (پهاڪو)
آهوران: آهريون، آهرين منجهه. چريوڙا: چريو يا چڳيو آهي. پاهوران: پاٽوڙا.
چرسئه: چرندو.
مينهون ۽ ڍڳيون، جهنگ ۾ چرڻ کان علاوه، ڪلي تي ٻڌي به آهر ۾ گاهه چرن. کين کائڻ لاءِ، ٻڪريءَ ۽ رڍ جي ڀيٽ ۾ گهڻو گاهه يا کاڌو درڪار آهي. انهن کي جھنگ ۾ چارڻ يا آهر ڀري ڏيڻ بدران، پاٽوڙي جيترو گاهه ڏبو ته ڍءُ نه ٿيندن ۽ پيا ڀان ڀان ڪندا.
اهڙيءَ طرح جن ماڻهن، ڪنهن وڏي عهدي تي رهي، وڏا سک ماڻيا آهن ۽ عياشيون ڪيون آهن، تن کي جيڪڏهن اتان هٽائي، ڪنهن ننڍي عهدي تي رکبو، جتي گھڻي ڪم سان گڏ گهٽ پگهار ۽ گهٽ سهوليتون ميسر هجن ته پيا ڪرڪندا ۽ ڪنجهندا، سفارشون ڪرائي، ڳئيءَ-گيس ڪري به اڳي کان اڳرو عهدو يا ساڳيو عهدو، سٺين سهوليتن سان وٺڻ جي ڪوشش ڪندا.
مطلب: ۱ - آسائشن ۾ پلجندڙ، تڪليف ده ماحول ۾ اھنجا ٿيندا آهن.
۲ - جيڪو آهرين ۾ چريو آهي، سو پاٽوڙن ۾ ڪٿان چرندو!
۳ - جن آهرن ۾ کاڌو، سي پاٽوڙن ۾ ڪٿي کائيندا. (۵)
15. آهير اچي جهنگا، ٻولي بي ڍنگا. (پهاڪو)
آهير: پيرسن، وڏي عمر وارو مرد، هاري. جهنگا: جهنگ مان، ٻنيءَ تان.
ٻولي: ڳالهائڻ. بي ڍنگا: اُکڙيل.
اَهير: آهير، آهر، آهيڙي يا اڀير، اڻ سڌريل يا جهنگليءَ لاءِ استعمال ٿيندو آهي.
جهنگ ۾ وڃي هارپو ڪرڻ، شڪار ڪرڻ يا مال چارڻ وارو ماڻهو، اتان جي جيوت سان رهندي ڪندي، سخت لفظن واري زبان ڳالهائيندو آهي. کيس جانورن سان ڳالهائڻ لاءِ فلسفي، دليلن ۽ منطق جي ضرورت نه هوندي آهي، ڇو جو سندس هر ڪم، يَڇِين ۽ گارين، لٺين ۽ ڀونڊن سان سرانجام ٿيندو رھندو آهي. ان ڪري سندس ڳالهائڻ کهرو ۽ اڻ سڌريل هوندو آهي. هڪڙو ته عمر رسيده مرد، پنهنجي جان مان بيزار هوندو آهي، ويتر جهنگ مان اچي ته پوءِ اڇلون ڏئي پيو ڳالهائيندو ۽ گهروارن/ مهذب ماڻهن جي ڀيٽ ۾، بي ڍنگي ٻولي پيو ڳالهائيندو.
مطلب: ۱ - اَھير اچي جھنگا، ڳالھائي بي ڍنگا.
۲ - ماڻھو اچي جهنگا، ٻولي بيڍنگا.
۳ - جهنگ مان ڪڪ ٿي آيل سان ايندي شرط ڳالھائبو ته اڍنگو جواب ڏيندو.
۴ - جهنگ جو تتو گهر ۾ ٺري، گهر جو تتو ڪٿي ٺري؟
۵ - عقل آهرن جو اصلئون ويو، مڱائن هڪڙو ته پرڻائن ٻيو. (۶) ص ۸۳.
16. آئي آڌر نه ڏئي، نيڻان هوءِ نه نينهن،
اس گهر مت جائيو، ڀلا ڏوڌي وسي مينهن. (چوڻي)
نيڻان: نيڻن منجهه. نينهن: محبت، پيار ۽ پاٻوهه. ڏوڌي: کير جو.
جيڪو ماڻهو هلي آيل کي عزت ۽ مانُ نه ڏئي، تنهن وٽ وڃڻ؛ وقت وڃائڻ جي مترادف آهي. جيڪو نه کيڪاري ۽ نه وري اکين ۾ ڪو حياءُ يا پيار پاٻوهه هجيس، سو ڀلي امير هجي ۽ ان جون پليون ڀريل هجنس، تنهن وٽ وڃڻ سان رنج ئي پرائبو. دل جي راحت ۽ سڪون، حاصل ڪرڻ بجاءِ، ھٿائين وڃائبو.
اهڙو ماڻهو، جنهن جي گهر ۾ ڀلي کير جا مينهن پيا وسن، پر خير عافيت ۽ کيڪر نه ٿو ڪري، اکين منجهه ناگواري ٿو ڏيکاري، تنهن وٽ وڃڻ جي ضرورت ڪهڙي آهي؟
مطلب: ۱ - وڃجي تنهن وٽ، جيڪو مانُ ڏئي.
۲ - ويهه ساڻ تن جي، جيڪي ويهي ٿا ڄاڻن
ويهه نه ساڻ تن جي، جيڪي ويهي وقت وڃائين.
۳ - ايندي نه چوني آءُ ويندي نه چوني ويهه،
ٻيو کٽو ٿي ڏيهه، جو اچين اڳنڌ تن جي. (۷) ص ۳۵.
17. آئي کي آڌر ڏجي، وئي کي جيءُ چئجي. (چوڻي)
آڌر ڏيڻ: عزت ڏيڻ، مان ڏيڻ.
جيڪو ماڻهو، مھمان ٿي اچي يا ڪنھن ڪم سانگي لنگهي اچي ته کيس عزت ۽ مانُ ڏجي. هُڏيون ۽ چھڙون ڏئي نه موٽائجيس. مبادا اهڙو ڏينھن پاڻ تي به اچي وڃي ۽ پوءِ ٻيڻ تي نقصان ۽ بيعزتي برداشت ڪرڻي پوي.
اهڙيءَ طرح، موڪلائي وڃڻ وقت به چڱيءَ طرح موڪلائجي. کيس سواريءَ تائين ڇڏي اچڻ ۾ سندس ته شان مان آهي پر پنھنجي به عزت آهي.
مطلب: ۱ - تڏي آئي، تنگ نه ٿجي.
۲ - ايندي چوني آءُ، ويندي چوني ويهه،
ڇڏي سارو ڏيھ، اڱڻ اچ تن جي.
18. آيا اجارين، ڀريون پاٽيون ڀت سان. (پھاڪو)
هڪڙا ماڻهو طبعًا نڪما، بي چيا، هَڏَ-رَکُ ته هوندا آهن پر کائڻ مهل خچر يا بگهڙ هوندا آهن. ڏسڻ ۾ ٿلها ٿنڀرا، مفت جا مال تاڙيندڙ، کائڪ، سُچر ۽ مانير ٿيندا آهن. ڀلي پنھنجي يا پرائي برادريءَ جو ڪاڄ هجي ته به ڄاڃي ٿيو بيٺا هوندا. لُڙُ-بَکيڙو ڪري ڀتن جا پاٽوڙا پيا کسيندا، گرندا به ۽ ڳِرندا به. مسيت ۾ ڀلي ڪهڙي به مذهب وارن جو ختمو هجي، هيءُ پاڙهيا ٿيو هڪيا حاضر. مجال ڪا هڏي يا ٻوٽي ڇڏڻي آهي. ڍائجي نه نڪرن ته ختمو ڇا جو؟
ڪنھن پير جي درگاهه تي، ڪنهن جي به باس يا سک هجي، هيءُ انهن جا ساٿاري ۽ دهلاري. ڀت سان مٿو هي ڏيندا. ڀلي ڪنھن مندر ۾ اوسر هجي، هيءُ ڪانڌي ٿيو پيا، ڀت کي ڌڪيندا. ڀلي ڪنھن مندر، ڌرم-شالا يا بٺاري ۾ ڪو سخي مڙس اچي ديڳيون دان ڪري، هيءُ واٽ وٺيو بيٺا هوندس.
اهڙي قسم جي ماڻهن کي اهي ڏڻ وار، واچيا پيا هوندا آهن. کانئن اهي گُسڻ ناممڪن آهي. مالڪن کان وسري وڃن، هنن کان نه. مالڪن کي به هيءُ ياد ڏيارين. مجال آهي جو ڪنهن مڪان يا آکاڙي، آستان يا اوتاري مان بکيا موٽن. سخين جي اوطاقن جا ته خاص رکوالا ٿيو ويٺا هوندا. مانيءَ جي ويلي تي ته هُڏيون ۽ هونگرون پيون پوندن، جيستائين وڃي ٻن چئن ڀت جي ٿالهن سان آنڊي جا وڪڙا سڌا نه ڪن.
مطلب: ۱ - ڪتي کي به خبر آھي ته گھٽيءَ ۾ اميرن جا گھر ڪھڙا آھن. (روسي)
۲ - مفت جي مانين سان، مانير ئي منهن ڏين. (۵ ص:۵۱)
19. اُٻ جِتو آسرو، موگهان جِتو ميهه،
سَسُ جِتو ساسرو، ساڙان جِتو نيهه. (چوڻي)
اُٻ: ڌنڌ يا ڪوهيڙي وانگر اڇا ۽ ڇڊا ڪڪر. آسرو: اُميد. جِتو: هئڻ.
موگهان: گھاٽا ڪڪر، ڪارونڀار، ڪارا ڪڪر. ميهه: مينهن، برسات.
ساڙان: سالا ۽ ساليون. نيهه: نينهن، محبت، نباهه.
۱ - اُٻَ جهڙا هلڪا ڪڪر، اگر آسمان ۾ الهندي کان اڀرندي، تڪڙو تڪڙو ڊوڙندا ويندا ته ٿري منجھانئن برسات جو آسرو نه سمجهندا. ان جي برعڪس، ڪارا ۽ اڇا ڪڪر، هڪڙا اتر-اوڀر ڏي پيا ويندا ۽ ٻيا ڏکڻ-اولهه ڏي پيا ويندا، جن کي موگهون چون. اھي ڪارونڀار جهڙيون موگهون، برسات جو سبب بنبيون آهن ۽ منجهانئن وڏي پلر پالوٽ ٿيندي آهي.
۲ - جيستائين سس جيئري آهي، تيستائين ساهرو گهر به ڄڻ گهر آهي. سس جي مرڻ پڄاڻان، سندس نُهر، گهر-ڌياڻيون ٿين ٿيون. نڻان ۽ سندس مڙس، تن جي گهر ۾ ڌارين وانگر هوندا آهن. سالن سان جيترو به چڱو هلبو، اوترو دوستن وانگر محبت ۽ قرب ڏيندا، ٻيءَ صورت ۾ نباهڻ لاءِ انهن ۾ به ٿيو خير.
مطلب: ۱- هر هڪ مان، سندس وس، رشتي ۽ تعلق آهر آسرو/ اميد رکڻ گهرجي.
۲ - آسمان ۾ جڏهن اُٻ ٿيندي ۽ موگهون منهن ڏيکارينديون ته سمجهيو ويندو ته هاڻي بارش ايندي.
۳ - اڀ جتي آسرو، موگهان جتي ميهه،
ساسو جتي ساسرو، ساڙا جتي نيهه. (۶) ص ۸۶.
۴ - اُٻَ تائين آسرو، موگهان تائين ميهه،
ساسوُ تائين ساسِرو، سالان ڪوُڙو نيهه.
۵ - آڙنگ ته آسرو، مونگھان تتي مينھن. (آڙنگ؛ گھٽ ٻوسٽ.) (۳۵) ص ۲۳۶
۶ - سس ريءَ وڻن نه ساهرا، ساليءَ ريءَ سُهين نه نينهن،
چنڊ ريءَ ڇا جي راتڙي، ڪڪر ريءَ وسي نه مينهن. (۵)
20. اُڀ ۾ تُڪيو، منهن منجهين آئين. (پھاڪو)
اُڀ: آسمان. تُڪيو: ٿڪ اڇلائڻ. آئين: اچي.
اڀ يا آسمان، مٿي ٿئي ٿو. اوڏانهن اڇلايل/ موڪليل شيءِ، ڌرتيءَ جي ڪشش ثقل سبب، جلد ساڳي جاءِ تي، ساڳئي وزن ۽ زور سان واپس موٽي اچي ٿي. وات منجهان ڪيڏو به زور سان، ٿڪ مٿي اڇلائبي، گهڻو مٿي تائين ڪا نه ويندي. جيتري به ويندي، اتان واپس ايترو تيزيءَ سان موٽندي، جو هيٺان بيٺل ۽ ٿڪ اڇلائيندڙ، پاڻ بچائڻ لاءِ اتان ڀڄي نڪرڻ جيتري مهلت به نه ماڻي سگهندو آهي.
اهڙيءَ طرح، پاڻ ڏاڍن سان، نفرت جو اظهار ڪرڻ يا بي ادبي ڪرڻ وارا پڻ، سندن موٽ جي عتاب ۾ جلد ايندا آهن. پاڻ وڏن سان ڪيل بي ادبيءَ جي پاداش کان بچڻ به چاهين ته ڀڄي ڪين سگهندا آهن.
مطلب: ۱ - پاڻان وڏي جو ادب ڪجي.
۲ - پاڻان وڏي جي بي ادبي/ گستاخي ڪرڻ وارو، جلد سزاوار ٿئي ٿو.
۳ - جو اڀ ۾ ٿڪ اڇلائيندو، سو منهن ۾ پائيندو. (۵)
21. اتران مينھن چڙھيو ته وسيو. (چوڻي)
اتر طرف کان آيل ڪڪرن منجھان مينھن ضرور وسندو آھي. منجھانئن نڪرندڙ کنوڻ يا گجگوڙ، جيڪا ڪڪرن جي اچڻ جي اڳواٽ خبر ڏئي ٿي، سا مينھن جي وسڻ جي به پڪي خبر ڏئي ٿي. اتر مينھن سان آيل وڄ ۽ گوڙ کوٽيون يا پوئتي پوندڙ ناھن ھونديون.
مطلب: ۱ - اتر جو مينھن ورلي چڙھندو آھي، اگر اتر کان اٿيو ته پوءِ پوندو ضرور. (۳۵)
22. اتر کنوڻ اُپڙيئي نه، اپڙي ته نو کنڊ ڀري،
باڊو مينهن ٿڪي ئي نه، ٿڪجي ته مري،
ڀلي آکڙُي ئي نه، آکڙي ته چئن پيرن جهري،
شاهه پرسي وچن سنچري ئي نه، سنچري ته پري. (چوڻي)
اُپڙيئي نه: پوي ئي نه/ اُڀري ئي نه. باڊو مينهن: بڊي مهيني جو مينهن.
آکڙي ئي نه: ٿاٻو يا ٿيڙ نه کائي . جهُري: جهُرڻ، زخمي ٿيڻ.
شاهه پرسي: مڙساڻو قول، مڙساڻي زبان. سنچري: سنجري، جاڳي
۱ - اتر جو مينهن ٿر ۾ ورلي وسندو آهي. جي وسي پيو ته ايترو وسندو جو نَو کنڊ يعني سموريون ترايون، سَرَ ۽ ٽوڀا ڀري ڇڏيندو.
۲ - بڊي جي برسات وسندي ٿڪجندي ناهي. جيڪڏھن ٿڪجي بند ٿي ته صفا ختم ٿي ويندي، وري نه وسندي. مطلب ته؛ يا لاڳيتي وسندي رهندي يا بلڪل ختم ٿي ويندي.
۳ - ڀلي مينهن يا ڍڳي، هلڻ مهل ٿاٻو نه کائيندي آهي. جيڪڏهن کاڌائين ۽ پيرُ يا کُر ٿڙيس ته پوءِ چار ئي ٽنگون ٽڙي ويندس ۽ پٽ تي وڃي ڪرندي.
۴ - مڙس ماڻهو، جهٽ واعدو نه ڪندو آهي. جڏهن ڪندو آهي ته پوءِ سوچي سمجهي، اڳ پٺ جاچي ڪندو آهي ۽ واعدو نباهڻ ۾ ڪسر نه ڇڏيندو آهي.
مطلب: ۱ - مٿي بيان ڪيل چار ئي شيون ٿيڻ مشڪل آهن، وري جڏهن ٿين ته باقاعدي ٿين. (۲)
23. اُٺا، مڙيئي ڀلا. (چوڻي)
اُٺا، اُٺي يا وُٺي جو جمع. مينھن جو وسڻ، برسات جو پوڻ.
ٿر اندر رڳو ريت ئي ريت آهي. ريتيءَ يا واريءَ ۾ پاڻي چوهڻ ۽ سانڍڻ جي صلاحيت جھجھيري ھوندي آهي. جيترو به پاڻي منجهس پوندو، بنا خراب ٿيڻ جي، واريءَ اندر جذب ٿيو بيٺو هوندو. ان سان، نه طبعي طور، واريءَ جي مقدار ۾ واڌ ايندي ۽ نه وري پاڻيءَ جي نيڪال سان، واري سوس کائيندي. مٽيءَ اندر، اها صلاحيت آهي ته پاڻي پوڻ سان ڦونڊ کائيندي ۽ حُجم ۾ واڌ ايندس. پاڻي نڪرڻ سان، سوس کائي، ڦوٽيون ڏيندي. منجهس پيل پاڻي به خراب يا ٻاڙو ٿيندو آهي.
ٿر اندر جيئن ته واري جام آهي، ان ڪري منجهس ندي/ نهر ٺاهڻ، پاڻي ۽ صلاحيتون ضايع ڪرڻ جي برابر آهن. جنھنڪري ٿرين جو گذران، ڦري گهري، برساتي پاڻيءَ تي ئي ٿئي ٿو. جيترو برسات پوي، ان سان ڪو به نقصان ناهي. فائدو ئي فائدو آهي. جر ڀربا، ترايون ۽ ٽوڀا ڀربا. نديون، نالا ٿي وهنديون. فصل ڄاپندا ۽ مال جو گذران سٺو ٿيندو. ان ڪري، ٿرين لاءِ برسات، ڪهڙي به قسم جي هجي، ماٺيڻو مينهن هجي يا اوهيرا ڪندڙ، مڙيئي ڀلي آهي.
مطلب: گهرجائوءَ کي، ضرورت جي شيءِ جيتري به ملي، اوتري ٿوري.
24. اٺ؛ بي پتي ذات. (چوڻي)
هڪڙي کارسر جي رٻاري جي اٺ، وڳ مان ٽٽي وئي. سڄي جوءِ هڻي، پارڪر اچي بيهي رهي. پر نه ته ڪٿي پير لڳو ۽ نه وري ڪو ڏس، ورهيه گذري ويو. انهي کانپوءِ ڏس پيس. اهڙي اٺ ساڪرئي ۾ رول ڏسائي ٿي. هيءُ جُتي هٿ ۾ ڪري، اچي انهيءَ ڳوٺ ۾ رسيو.
جيئن اٺ بي پتي ذات، اهين اوٺاري به بي پتا. سو وڳ ۾ ڇڏڻ جي بدران اچي رٻاري کي ڇڏيئون وڳ جي پيرن تي. رٻاري کي چيائون؛ جي تو هن وڳ جي پيرن مان، پنهنجي اٺ جو پير سڃاڻي وئين ته ملندي. سؤ اٺين جا پير، رٻاري هڪڙو گهمرو پيرن کي ڏنو، وري ٻيو گهمرو ڏنو ۽ ٽئي گهمري تي، لٺ سان هڪڙو پير ليڪي، چيائين؛ هيءُ آهي منهنجي اٺ جو پير. پوءِ اتان، انهيءَ اٺ تي ڪيائين ٻڙهو، اچي رات پيٽ ۾ کارسر مان نڪتو.
مطلب: ۱ - جت، بي پت، مار گھت يا اڳون لاتي وت.
۲ - جيئن اٺ بي پتي ذات، ائين اوٺاري پڻ بي پتيا.
۳ - جتُ سچائيءَ تي چڙھي ته کڙھ تي کير پياري. (۳۰)
25. اٺ ڀارتو کڻو، ٽِٽا ڏيڻ ۾ ته ڪو نه گيو. (پهاڪو)
ڀارتو: بار، وزن. ٽِٽا: ٽٽ، ريح
هر ساهدار، کاڌو کائي ٿو ۽ پاڻي پيئي ٿو. سندس پيٽ ۾ کاڌي ۽ پاڻيءَ جي آميزش رهي ٿي، جنهن جي چرپر ۽ آخر ۾ نيڪال به ضروري آهي. قدرتي طور، انهيءَ پاڻيءَ-گڏيل کاڌ خوراڪ ۾، گيس پڻ پيدا ٿئي ٿي، جيڪا کاڌي کي فُضلي جي صورت ۾ ڌڪيندي رهي ٿي. ڪڏهن اها گيس گهٽ ته ڪڏهن وڌ ٿيندي رهي ٿي. اٿڻ ويهڻ يا چرپر سان پاڻمرادو به خارج ٿئي ٿي. رات جو آرام ڪرڻ يا بند جاءِ تي ويهڻ سان وقتي، گيس جي چرپر بند ٿئي ٿي ته اها پيٽ ۾ جمع ٿيندي رهي ٿي. اها اوچتي چرپر يا آڪسيجن واري ماحول ۾ اچڻ سان، ٺڪاءُ ڏئي خارج ٿئي ٿي، جنهن کي ٽِٽ چئجي ٿو.
ٽٽ ڪڏهن ڪڏهن، پيٽ جي ڪمزوريءَ سبب به اچن ٿا، جيڪي محفل ۾ اچڻ سبب، ٻين جي نظرن ۾ خوار پڻ ڪن ٿا، ڪمزوري ظاهر ڪرڻ جو سبب بنجن ٿا. وزن کڻڻ يا طاقت استعمال ڪرڻ واري موقعي تي اگر ٽٽ نڪري ويو ته به ڪمزوري ظاهر ٿئي ٿي ۽ خواري پڻ. ان جي برعڪس اٺ کائي ئي ليون لاڻا ٿو، جنهن سبب سندس پيٽ ۾ گيس ججھي ۽ بدبوءِ واري پيدا ٿئي ٿي. سفر تي هلڻ لاءِ کيس اٺن ڏينهن جي گذاري جيترو پاڻي به پيٽ ۾ ڀري کڻڻو پوندو آهي، جنهن سبب پيٽ ۾ پيدا ٿيل گيس کي گردش ڪرڻ لاءِ گنجائش گهٽ ٿي رهي. ٿورو هلڻ تي، خالي يا لڏيل صورت ۾، گئس ٽٽن جي صورت ۾ خارج ٿيندي رھي ٿي. اهو هڪ فطري عمل آهي، ان ۾ سندس ڪمزوري ۽ خواريءَ جو عنصر شامل ناهي.
اٺ جو مکيه ڪم آهي بار کڻڻ. جڏهن بار مٿس لڏيل آهي ۽ هو آسانيءَ سان کنيو ٿو وڃي ته پوءِ اگر ٽٽ ڏئي ٿو ته ان ۾ کيس فطري آزادي ميسر هئڻ گهرجي. ٽٽن ڏيڻ کان کيس دٻائجي نه.
مطلب: ۱ - اٺ تي وزن ڀلي وت آهر رکجي پر سندس ٽٽ نه منجهائجي.
۲ - نوڪر کان نوڪريءَ جو ڪم وٺجي پر فطري تقاضائون پوريون ڪرڻ ڏجنس.
۳ - پيٽ ڀر، پٺي لڏ. (۵)
26. اٺ ڀريو به رڙي ته سکڻو به رڙي. (پھاڪو)
رڙي: رڙيون ڪري، رنڀي.
اٺ، وڏو قدآور ۽ بار ڍوئڻ جي لحاظ کان، مضبوط وھٽ آهي. ان ھوندي به اگر مٿس بار لڏبو ته بيٺو رڙندو، اگر لاهبس ته به پيو رنڀندو. رنڀڻ ۽ رڙڻ، اٺ جي عادت يا فطرت ۾ شامل آهي. پنهنجي انهيءَ جبلتي ڪيفيت جو مظاهرو، پتڻ تي، ٻيڙيءَ ۾ چڙهڻ ۽ لهڻ وقت، وڏو ڪندو آهي. جيستائين باقاعدي ڪٽڪو نه کائي، تيستائين ٻيڙيءَ تي اصل نه چڙهي.
مطلب: ۱ - اٺ تي بار پوي نه پوي، رڙندو ضرور.
۲ - اٺ ڀريل به ڪُرڪي، سکڻو به ڪُرڪي.
۳ - اٺ جي وات ۾ لوڻ وجهه ته به رڙي، کنڊ وجهه ته به رڙي. (پهاڪو)
27. اٺ تڏهين ٿي رڙيا، جڏهين ٻورا ٿي سباڻا. (پھاڪو)
اٺ، هڪ هنڌان سامان ڍوئي، ٻئي هنڌ پهچائڻ لاءِ ڪتب ايندو آهي. مٿس سامان ڍوئڻ لاءِ ٻورين، ٻورن يا ٻوجهن ۾ بند ڪري، پوءِ لڏبو آهي. ٻورين جي ڀيٽ ۾ ٻورن اندر گهڻو وزن يا سامان پوندو آهي. چار پنج ٻوريون، اٺ-پٺيءَ پلاڻي ڇڏبيون ته ڏيهاڙي ڏهه ويهه ڪوهه ڪرڻ پڄاڻان به مٿس ڪر نه ايندي. ڀلي هفتو گاهه پاڻي نه مليس، ته به پيو هلندو رهندو.
اٺ جي قد جي ڀيٽ ۾، ٻه ٻورا به ڳؤرا ٿيندا آهن. وزنائتي ھئڻ سان گڏ، ڊگها به هوندا آهن، جيڪي هلڻ وقت اٺ جي پيٽ سان گسندا هلندا آهن ۽ کيس هلڻ ۾ پڻ اهنجائي ڪندا آهن.
جڏهن ڌڻين باردانا ڪڍي، منجهانئس ٻورا جوڙي، سامان سان پئي ڀريا ته ڀر ۾ بيٺل اٺن کي سُجهيو پئي ته؛ نيٺ اهي کين ئي کڻڻا آهن، تنهنڪري اڳواٽ ئي پئي رنڀيا ۽ رڙيا.
مطلب: ۱ - تڪليف پهچڻ کان اڳي، جن کي پِرون پئجي ويندا آهن، سي رڙيون پڻ ڪندا آهن.
۲ - تڪليف پهچڻ کان اڳي، تڪليف پهچڻ جا آثار شروع ٿيندا آهن. سياڻا ماڻهو، آثار ڏسي ئي تدارڪ ڪرڻ لاءِ رڙ واڪو شروع ڪري ڏيندا آهن.
۳ - جڏهن ٻورا ٿي سبيا ته گڏهن ٿي رنو. (ٿر) (۸)
28. اُٺ ٿئي بيحال، واجهائي وڳ لئه. (پھاڪو)
اٺ، وڏو وھٽ آھي. ان ھوندي به وڳ سان گڏ ھوندو ته قرار ھوندس ۽ ھڪ ھنڌ بيٺي، جھنگ چرندو. وڳ کان ٽُٽو ته پيو واجھائيندو ۽ ڊوڙندو، رڙندو ۽ رينگندو. چرڻ ئي وسري ويندس. وڳ لاءِ واجهائي، پيو راڙوراڙ ڊوڙندو. ڊوڙي ڊوڙي، پاڻ کي بيحال ڪري ڇڏيندو. (۳۵) ص ۲۵۰
ان جي ڀيٽ ۾ ٻڪري ۽ رڍ وغيره ننڍڙا ۽ ڪمزور ساھدار آھن. اھي اگر ڌڻئون ڌار ٿيا ته ضايع ٿي ويندا.
مطلب: ۱ - گڏجي رھڻ ۾ ڪمزور جانور به قرار سمجھي ٿو. وڏو جانور پڻ اڪيلو رھڻ ۾ سڪون محسوس نه ٿو ڪري.
۲ - جنھن جي تانگھ ھوندي آھي، ان جي حاصل ڪرڻ لاءِ، فطرتي طور تي ھر ساھدار بيقرار ھوندو آھي.
۳ - وڳ يا ويڙھي کان وڇڙيل، ويڳاڻو لڳو وتندو آھي.
29. اٺ جو اٿڻ ڪونهي، ڀاڙي جي صفائي. (پھاڪو)
جڏهن رستن جا ڄار وڇايل نه هيا، تڏهن زميني سفر، اٺن ۽ خچرن، گڏهن ۽ گهوڙن ذريعي طئي ٿيندا هيا. اٺ ته خاص ڪري، انهيءَ سفر لاءِ اهم هيا. ڇو جو اٺ، اٺن ڏينھن تائين، بنا کاڌ-پيت جي، سفر ڪري ويندا هيا. ان کان علاوه، اٺ ٻنهي ڪمن ۾ ايندا هيا؛ سواري کڻن ۽ بار لڏڻ لاءِ. سواريءَ کڻڻ واري اُٺ کي مهري ۽ بار برداريءَ واري کي لاڏو سڏيو ويندو هيو.
ٻنيءَ کان مارڪيٽ تائين، مارڪيٽ کان ڪم جي هنڌ تائين، آند-نيند اٺن ذريعي ٿيندي هئي. اهو ئي سبب هيو جو اوٺار، پنھنجا وهٽ-وانا، تازا توانا رکندا هيا. بيمار وهٽ، پاڻ به تڪليف ۾ ته سوار ۽ سئيس به تڪليف ۾. ان ڪري ڪير به بيمار ۽ ڪراڙو وهٽ نه رکندو هيو.
اگر ڪير بيمار وهٽ رکندو هيو ته سواري ڪرڻ وارا به سندس سواريءَ کي اڳ ۾ جاچيندا هيا. اگر سواري کين سٺي لڳندي هئي ته سلالو معاوضو ڏئي ڀاڙي تي وٺندا هئا. اگر کين نه وڻندي هئي ته اڌ-گيدي ڀاڙي تي به نه وٺندا هيا. اگر اهڙي سواريءَ جو مالڪ، ڀَوَ تتان ته متان سواريءَ جي تڪليف پڄاڻان، سوار ڀاڙو نه ڏين، اڳواٽ ڀاڙو چڪائيندا هيا. اهڙي هڪ اوٺار لاءِ مٿيان لفظ چيل آهن.
مطلب: ۱ - ڪم ڪرڻ جي صلاحيت نه ھجي ته معاوضو اڳواٽ نه طلبجي.
۲ - دڪاندار سودو نه سلي، گراهڪ چي؛ ”اٽل ڏي!“
30. اٺ جي چاڙهيءَ کي به لعنت، لاهيءَ کي به لعنت. (چوڻي)
ٿر جون ڪي ڀٽن جون قطارون ڏنگيون، ڦڏيون ۽ سلاميءَ واريون به آهن. منجهانئن ٺهيل لنگهن/ لڪن مان مسافر رستو ڳولي ڪڍندا آهن. هڪڙي لڪ مٿان جت/ اوٺار چڙهندا آهن ته اڳيان وارين ڀٽن جي قطار منجهان لنگهندڙ لڪ کي به نظر ۾ رکي، پوءِ هِن لڪ تان لهندا آهن.
ڪن موتمار ڀٽن تي چڙهڻ وقت، اڪثر اٺ ويچاري جون ٽنگون پيون ٿِڙڪنديون آهن. آزمودگار جت، اٺ کي لڪ تي سڌو چاڙهڻ بدران، ٽارو ڪري، پاسي کان چاڙهيندا آهن. اٺ ويچارو هڪ هڪ قدم ڪري چڙهندو هلندو آهي ۽ ناسن ۾ ساهه ڀرجي ويندو اٿس. جَتَ ۽ سوار مسافر جو، ساهه مُٺ ۾ هوندو آهي. ٻنهي تي هيبتناڪ خاموشي ڇانيل هوندي آهي ۽ اٺ جي خاني ۾ ويٺل پنهنجي بدن کي مضبوط جهلي ويهندا آهن.
جتان مٿانهين شروع ٿئي ٿي، اتان کان وٺي ڀٽ جي چوٽيءَ تائين، چاڙهيءَ کي چاڙهه چئبو آهي، جيڪو ڏاڍو ڏکيو آهي، اٺ چاڙهه ۾ ايڏو اولو نه هوندو آهي، جهڙو ڍوراڻ ۾.
مطلب: ۱ - چاڙهه تي چڙهڻ ۽ لاهه تي لهڻ، ٻئي اٺ لاءِ اهنجا آهن ۽ مسافر لاءِ پڻ پريشان ڪن مرحلا آهن.
۲ - ٿر آهي بر، ڀٽون آهن ڀوت، اڃا هڪڙي چڙهان ئي ڪين ته ٻي ڪڍي ٿي ٻوٿ.
۳ - اٺ جي لاهيءَ چاڙهيءَ تي لعنت.
۴ - اٺ تي چڙهڻ ۽ مٿانئس ھيٺ لھڻ، ڏکيا عمل آهن. (۹) ص ۱۸.
31. اٺ جي چوري، پکي ۾ نه لڪندي. (پھاڪو)
اٺ جي چوري: چوري ڪيل اٺ. پکي ۾ لڪڻ: ننڍي جاءِ ۾ لڪڻ.
اٺ تمام وڏو وھٽ آهي. کيس هڪ هنڌ ٻڌي ويھارڻ، ڏاڍو اھنجو ڪم آهي. پيو رڙندو، گجندو ۽ گوڙيون ڪندو. ان کي اگر ننڍڙي جاءِ ۾ لڪائبو ته پاڻ کي ظاھر ڪري بيھندو. جڏھن ته چوري ٿيل شيءِ ڦٻندي تڏھن آھي، جڏھن اھا ڪٿي لڪي يا ٿمي. اٺ جھڙي آفت، نه لڪي نه ٿمي. پوءِ چوري ڪرڻ مان ڪھڙو فائدو؟
مطلب: ۱ - تمام وڏو ڌاڙو، پڻ لڪي ڪين سگھندو آھي.
۲ - جيڪا ڳالهه، پڌري ۽ گهڻن ڪنن تي پيل هوندي، سا دٻائي نه سگهبي.
۳ - اٺ جي چوري پکي ۾ ڇا لڪندي؟ (سنڌ)
۴ - وڏو وهٽ، ننڍڙي جهوپڙيءَ ۾ لڪائي نه سگهبو.
۵ - اٺ جي چوري، پکي ۾ ٿورو ئي لڪي. (لاڙ).
32. اٺ نه ڪڏي، اٺ جو اوٺاري ڪڏي. (پهاڪو)
ڪُڏي: لڏي، نچي. اوٺاري: اوٺار، اٺ جو سوار، جَتُ.
اٺ، انوکي جسماني بناوت وارو وڏو وهٽ آهي، جيڪو ٿر جي ڀٽن ۽ ريگستان ۾ چڙهيءَ يا سواري ۽ بار برداريءَ لاءِ ڪم ايندو آهي. هلڻ وقت، پاڻ ته سڌو هلندو نظر ايندو آهي پر مٿس ويٺل سوار، ٽپا کائيندو يا ڪڏندو نظر ايندو آهي. اُهو سمورو لقاءُ، اٺ جي عجيب جسماني بناوٽ سبب آهي.
مطلب: ۱ - وڏيري کان وڌيڪ، سندس نوڪر معتبري ۽ رعب رکندا آهن.
۲ - ڏاچي هڻي ڏهه، توڏي هڻي تيرنهن. (۵)
33. اٺ واري اڪڙو، ٻڪري واري ڪڪڙو. (چوڻي)
اڪڙو: اڪ جو ٻوٽو. ڪڪڙو: وونئڻ، ڦٽيون، ڪپهه، ڪپهه اندر ٻج
اڪ، کير سميت کارو آهي. هٿ لائڻ واري کي به، سندس کير لهسي وجهندو آهي. پن چٻاڙڻ جو پڻ تصور به نه ٿو ڪري سگهجي. کيس ٻيا جانور به گھٽ کائين. مڙني جي ڀيٽ ۾، اٺ کيس چاهه سان کائي. ٿر جي علائقي ۾ اڪ جام ٿئي. اٺ جيڪو هفتن جا هفتا اڃ بک تي هلي، جڏهن ريگستان ۾ اڪ ڏسي ته منجهانئس پنهنجو قوت ڪيو وڃي. کيس ٻالنگھ به ٿئي ۽ سفر به سولائيءَ سان طئي ڪري وڃي.
ٻڪري وري، وونئڻن جي فصل کي پسند ڪري. ڪچا ڏيلهو شوق سان رڙڪي کائي. وونئڻن جي ڀيلاڙي وقت، وونئڻن جا پن، اڻ-ٽڙيل ڏينو يا گوگڙا ڇڪي کائي. ڍؤ به ڪري ۽ کير ۾ به ٿڻ سِڱوهجي وڃنس.
مطلب: ۱ - اٺ لاءِ اڪ ۽ ٻڪريءَ لاءِ وونئڻن، مرغوب غذائون آهن.
۲ - هر ڪو مرغوب غذا کي ڳولي ٿو.
۳ - اٺ ميلي آڪڙو، ٻڪري ميلي ڪاڪڙو. (۸)
34. اٺ، ويسوني کائي ته انڌو ٿئي. (چوڻي)
ويسوني: ٿر ۾ ٿيندڙ ٻوٽي، جيڪا ڀٽن جي نرم زمين ۽ ڏهرن جي سخت زمين ۾ اڀري. ڪٿي ڪٿي ڏهرن ۾ جام اڀرندي آهي. هيءُ ٻوٽو ڏيڍ فوٽ کان ڊگهو ٿئي. هن جا پن سون مڪئيءَ کان ڪجهه ننڍيرا ٿين. ڏانڊيءَ ۾ ٻنهي پاسي کان پنن جون قطارون هونديون آهن. منجهس عمدا ڳاڙهي رنگ جا گل ٿيندا آهن. ڪچي هوندي آهي ته کيس فقط رڍون ۽ ٻڪريون کائين. اُٺ ڪو نه کائي، جي کائي ته چون ٿا انڌو ٿي پوي.
پڪي ٿيڻ بعد منجهس سائي رنگ جون چپڙيون، ڪمان وانگر وريل ڦريون ٿين، جن ۾ ٻج هوندو آهي. ان مهل اٺ ۽ ڍڳيون به کائينديون آهن.
مطلب: مال متاع کي به فائدي/ نقصان وارا گاهه سُجهندا آهن. (۱۱) ص ۸۱.
35. اٺ ۽ پٽ، ڪاري رات جو به ڪم جا. (چوڻي)
۱- اٺ اڱڻ ۾ ٻڌل هجي ۽ مٿان ڪاري رات ھجي. اگر اوٺاري جهيڪاري، ٻڙهو ڪري پوئين چونڪ ۾ ويٺس ته ڪنهن نه ڪنهن ڀيڻيءَ رسائڻ ۾ وسان ڪو نه گهٽائيندس.
۲- پنهنجي پيٽ جو ڄڻيو پٽ هوندو ۽ ڪاري رات جو اٿاري اگر ڪيڏانهن روانو ڪبس ته ورندي ڪو نه ڏيندو. هئين يا هونءِ به نه ڪندو. ھليو ويندو ۽ ڪم نباھي موٽندو.
مطلب: اٺ ۽ پٽ، وقت پئي جواب نه ڏيندا. (۳۰)
36. اٺين پيڙهيءَ اٺ جي، گهوگهتيو ماسات. (پھاڪو)
اٺ ۽ گهوگهيتو، ٻئي ساهدار آهن. جڏهن ته اٺ وڏي جثي وارو هڪڙو وهٽ ۽ عجيب الخلقت مخلوق آهي. ان جي برعڪس گهوگهيتو وري پنھنجي خول ۾ بند، زمين تي هلندڙ، هڪ ننڍڙو جيت آهي. ٻنهي جي جنس ۽ هيئت ۾، زمين ۽ آسمان جيترو فرق آهي. سواءِ ساهدار هئڻ جي، ٻنهي منجهه ڪا به هڪجھڙائيءَ واري خوبي ناهي. تنھنڪري، ٻنهي جو پاڻ ۾ سڱ سياپو هئڻ، ممڪن ئي ناهي.
اهڙيءَ طرح ڪي ٽرڙي طبيعت جا ماڻهو، جڏهن پاڻ کان حيثيت ۾ تمام وڏن ماڻهن سان مِٽي وڃي ڳنڍيندا آهن، تڏهن کين ان مثال سان ٽوڪي چُپ ڪرائبي آهي.
مطلب: ۱ - غير جنس سان، مٽي مائٽيءَ وارو رشتو هئڻ، ناممڪن آهي.
۲ - اٺين پيڙهيءَ اٺ جي، ماڪوڙو ماسات.
۳ - هي پھاڪو، اڪثر ڪري، ڍيڪ يا چٿر طور استعمال ٿيندو آهي.
37. اُٺيون، آهن سون مٺيون، پر جي وس ٿئي. (چوڻي)
اُٺيون: وٺيون، وسيون، برساتيون. اُٺيون: ڏاچيون، اٺڙيون. وسي: برسات پوي.
۱ - ٿر جي علائقي ۾ ڪئنال وارو سرشتو نه هئڻ سبب، زمين جي پئدائش برسات جي پاڻيءَ تي ٿئي. برسات وسي ته سون جي مٺين مثل، زمين مان اپت ٿئي. پاڻمرادو ڦٽندڙ ڏٿ، مال متاع ۽ ماڻهن لاءِ جياپي جو سبب ٿئي. اهو ئي سبب آهي جو چوندا آهن؛ ”وسي ته ٿر نه ته بر“ يا ”ٿر آهي ٿڻ تي نه ڪ ڪڻ تي.“
۲ - ٿرين وٽ، نر اٺ جي ڀيٽ ۾ مادي اُٺ/ ڏاچي/ اُٺڙي وڏي ڪمائتي آهي. شرط اهو آهي ته برسات جام پوي. ڇِنڊ ڦُڙيءَ جي نتيجي ۾ للر لاڻا وغيره پاڻمرادو ڦٽي پوندا آهن، جيڪي اٺ لاءِ اڪسير آهن. خوب چرڻ سان، کير مکڻ جام ٿين، جن تي ٿرين ويچارن جو گذران ٿئي. برسات سان ڪڻڪ، جوئر ۽ ٻاجهري وغيره ته عام خاص نه ٿين پر مال لاءِ چارو جام ٿئي، جنهن سببان مال ۾ ويم ۽ کير جام ٿئي. واڙا/ وٿاڻ مال جي ڦرن سان ۽ چونئريون/ ساڙهيون/ رَڇ وغيره کير سان ڀرجيو وڃن. ولوڙا ۽ مکڻ پڻ جام ٿين.
مطلب: ۱- اُٺڙيون/ برساتيون، ٿرين لاءِ ذريعه معاش آهن.
38. اٽي سامھون اٽو، کارو نڪو کٽو. (پھاڪو)
آڳاٽي دور ۾ واپار، اڪثر ڪري جنس جي بدلي جنس سان ٿيندو هيو. اَنُ ڏئي شيون، وکر يا مال وٺبو هيو. اهڙي واپار ۾، اٻوجهه ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن ڦرجي ويندا هيا. چالاڪ واپاري، پنھنجي ٿوري جنس جي بدلي، اٻوجهه خريدارن کان گهڻي جنس وٺي ويندو هيو. تنھنڪري اهڙو واپار ڪرڻ ۾ ڀاڳيا به پيا ڪيٻائيندا هيا. يا واپار ڪرڻ وقت، مٽن مائٽن منجهان ڪن ڄاڻو ۽ ڏاسو ماڻهن سان وڃي رابطو ڪندا هيا يا کين رهبر طور کڻندا هيا.
ڪن واپارن ۾، انَّ جي بدلي انُّ هوندو هيو ۽ ماپ تي طئي ٿيندو هيو ته ان ۾ ڪير به ڪس نه ڀانئيندو هيو. ڪڻڪ جو مڻ ڏئي جوَن يا جوئر جو مڻ وٺڻ ۾ اٻوجهه ماڻهو به نڀائي ويندا هيا.
اهڙيءَ طرح اگر، اٽي جي بدلي اٽو وٺبو/ ڏبو هيو ته به ڪا ڌر ڪس نه ڀانئيندي هئي.
مِٽي مائٽي ڪرڻ ۾ اگر غير جنس جي بدلي سڱ ڏبو وٺبو هيو ته ڪا هڪ ڌر ان ۾ به ڪس ڀانئيندي هئي. جيئن مينهن يا چار ٽڪا ڏئي سڱ وٺڻ ۾ به ڪڏهن وٺندڙ ته ڪڏهن ڏيندڙ ڪس ڀانئيندو هيو. ان جي برعڪس، اگر ڏيڻ وارو به جوان عورت ڏئي ۽ وٺڻ وارو به بدلي ۾ جوان عورت جو سڱ ڏئي ته اهو سودو يا مِٽي، گهوڙي ڪن برابر وانگر، نقصان کان آجا سمجهيا ويندا هيا.
مطلب: ۱ - انصاف واري واپار ۾ ڪنھن به ڌر کي ڪس نه هوندي آهي.
۲ - بدي کي بندوق.
۳ - ڀيٽيو: ڪنو وٽي، وهه جي وٽي.
39. اپت اوپر خرچ ڪرڻا، بيچ ۾ بولڻا، ندي کارو نير،
گهر ۾ نارِ ڪُنار، ڪلڇڻو ٻيلي، پانچي ڏَهت سرير. (چوڻي)
نار: عورت . ڪُنار: ڪلڇڻي، اڙانگي، بدڪار. ڏهت سرير: ڳڻتيءَ جو ڪارڻ.
۱ - اپت/ ڪمائيءَ کان وڌ، خرچ ڪرڻ تي هٿ هيربو ته آخر پڇتائڻو/ پنڻو پوندو.
۲ - ڪچهريءَ دوران، ٻه ڄڻا پاڻ ۾ ڪنهن معاملي تي بحث ڪندا هجن ته، وچ ۾ ٽپو ڏيئي نه ڳالهائجي. اڻ سمجهيو پرائي معاملي ۾ ٽنگ اڙائڻ سان، اڳلن کي ته بيزار ڪبو پر پاڻ لاءِ به مصيبت پئدا ٿيندي.
۳ - ندي/ نالو، جنهن ۾ کارو پاڻي وهي، سا به ڪنهن ڪم جي ناهي. ان جو پاڻي پيئڻ ۽ وهنجڻ لاءِ ته ڇا پر زراعت ۽ ماهيگيريءَ لاءِ به ڪم نه ايندو آهي.
۴ - بدڪار عورت گهر ۾ هوندي ته گهر جي ساک ئي ڦٽائي ڇڏيندي.
۵ - بداخلاق نوڪر به، ڳڻتيءَ جو ڪارڻ ٿئي ٿو.
مطلب: ۱ - ٻڌايل پنجن ئي ڳالهين کان پاسو ڪجي، ٻيءَ صورت ۾ ڳڻتيءَ ۾ ڳري وڃبو. (۱۲) ص ۱۴۸.
40. اچي جي نھاري، زال ھڻي ٻھاري،
ته سج وڃي اُھاري. (چوڻي)
نھاري؛ ناھري، ھندي مھيني جو نالو، جيڪو ڊسمبر ۽ جنوريءَ ڌاري ايندو آھي.
ناھريءَ جي مھيني اندر، ڏينھن تمام ننڍا ٿيندا آھن. رات ڊگھي ۽ وڏي سيءَ واري ٿيندي. گھر اندر ٻھاري ڏيندڙ عورت، رڳو ٻھاري کڻي اڃا ڦريو ڪڍندي ئي ڪا نه ته ڏينھن ئي پورو ٿي ويندو. وري رات جي سرديءَ کان بچاءَ لاءِ کيس تياري ڪرڻي پوندي آھي.
مطلب: ناھري؛ نمي کڻ ٻھاري، ته وڃي سج اوھاري. (۳۵)
41. اڇا ڏِتا ري پريت نه جاءِ. (چوڻي)
اڇا ڏِتا ري: اڇن ڏند جي، مرڪي ڏسڻ جي.
انساني سڀاءَ ۾ فطرتاً اها ڳالهه سمايل آهي ته مرڪي ڏسڻ واري ڏانھن مائل ٿي پوندو آهي. پوءِ ڀلي مرڪي ڏسڻ وارو، دوست ۽ مٽ هجي يا ٺلهو واقفڪار يا اڻ واقف هجي.
دوستي ۽ ناتي جا به ٽي طبقا ٿيندا آهن؛ گهاٽي دوستي، کل کل واري دوستي ۽ واقفيت. گهاٽا دوست، زندگيءَ ۾ ٻه چار هوندا آهن. ساڻن دل جا راز اوربا آهن. وقت پوڻ کان اڳ ۾، سندن ڪم اچبو آهي. يا اهي ڊڪي اچي ساٿي ٿيندا آهن. هڪ ٻئي جي پرگهور، پنھنجي جان وانگر لھندا آهن.
کل کل وارا دوست، گهاٽن دوستن جي ڀيٽ ۾ گهڻا هوندا آهن پر ساڻن راز نياز جون سموريون ڳالهيون نه ڪبيون آهن. ڪي ڳالهيون، جيڪي سندن مزاج مطابق آهن، وقت پوڻ تي ڪبيون آهن پر ڳالهين جون موشگافوين، موقعي ۽ مھل جي مناسبت سان سنڀالي چئبيون آهن. جيئن کل کل واري سنگت قائم رهي ۽ ڪنھن ننڍڙي لغزش سبب، ڇڄي نه پوي.
واقفڪار، کل کل وارن دوستن جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻا هوندا آهن. تن سان مرڪي ته ملبو آهي پر ساڻن ڳالھائبو واقفيت جي حدن اندر رهي آهي. ساڻن نه گهرگهلو ٿبو آهي ۽ نه ئي راز نياز جون ڳالهيون سلبيون.
مطلب: ۱ - وس ويندي، دوستن يارن کي، ڀڄڻ يا ياري ڇنڻ جا موقعا نه ڏجن.
۲ - منھن لڳڻيءَ کان وڃجي پر منھن پکڻيءَ کان نه وڃجي.
42. اديءَ کي ڪن نه ڀڻڪ، ادو عشق ۾ انڌو. (پھاڪو)
ڀُڻڪ: سڻس، ٻاٻور، اشارو.
عشق، تڏهن ڪامياب آهي، جڏهن ٻه-طرفو هجي. هڪ ڌر جي اندر آنڌمانڌ هجي ۽ ٻيءَ کي جن ڪن به نه هجي، انهيءَ کي عشق نه چئبو آهي. عشق ۽ مشڪ، لڪائي نه لڪندا آهن. پر انهن جو اظھار اگر وقتائتو ۽ سهڻي نموني سان ڪجي ته بھتر آهي. پاڻ-مرادو هلي جڏهن ڳجهه ڳوهه ۾ ڪيل عشق، ڦاٽندو آهي ته پوءِ وڏي خرابي پيدا ٿيندي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته عشق جي بازي، ڪجهه عجيب آهي. جن هارائي، تن ساري عمر رنو. جن کٽي، تن ساري عمر پڇتايو.
مطلب: ۱ - عشق ۾ انڌو ٿجي پر منظورِ نظر کي اشارتاً ڪنايتاً ڄاڻَ ضرور ڏجي.
۲ - اديءَ کي جن نه ڪن، ادي کي عشق انڌو ڪيو.
۳ - اديءَ کي اير نه ڀير، ادي جن کي عشق آذرت ڪيو. (ساهتي)
۴ - ادي کي جنين نه ڪنين، اديءَ کي عشق انڌو ڪيو. (لاڙ)
۵ - سورائتڻ سور، اڻ سورائت سان اوريو،
هن جو بنجهر نه ڀريو، هوءَ وڃي پئي وهلور،
پرايائين پور، اڳي کان به اڳرو. (هندي)
۶ - سوريتيءَ ڪنھن سور، اڻ سوريتيءَ سان اوريا،
هن جو ڀنجر ئي نه ڀري، هوءَ وڃي پئي وهلور.
43. اڌ-سکي وديا ڏَهي، ڏَهي ڪُٻُڌي وِيرَ،
ڪُل-هيڻ ڪامڻي ڏَهي، چنتا ڏھي سرير. (چوڻي)
اڌ-سکي: اڌورو سکيل، اڌوري ڄاڻ. وديا: علم، ڄاڻ. ڪُٻُڌي: بدمعاش، ٺڳ.
سُٻڌي: سلڇڻو. وير: پهلوان. ڏهي: ڏڌي، ڏڌڻ، اھنج رسائي، ڏهنت، ڳڻتيءَ ۾ وجھي. ڪامڻي: عورت، دوشيزه. چنتا: ڳڻتي، پريشاني، ڳارو. سرير: جسم، بدن.
ڪُل-هيڻ: پنهنجي آڪهه جي عزت نه ڪندڙ (ڪُل: آڪهه، ڪٽنب، خاندان. هيڻ: هيڻو، ڪمزور)
۱ - اڌورو سکيل علم، ماڻهوءَ کي نقصان ڏيندو آهي. پوري تعليم سان ڄاڻ وڌندي آهي ۽ اها تعليم نفعي بخش پڻ ٿيندي آهي. بهتر آهي ته جيڪو به علم حاصل ڪجي، پورو ۽ پوريءَ طرح حاصل ڪجي، ٻيءَ صورت ۾، اڻ ڄاڻ هئڻ ئي ٺيڪ آهي. جيئن چوندا آهن؛ نيم حڪيم خطره جان، نيم ملان خطره ايمان.
۲ - پهلوان مڙس، اگر بدمعاش ٿيندو ته ساڻس اڳلا نه پڄي سگهڻ جي صورت ۾ سندس ڀائرن کي تڪليف ڏيندا. بدمعاش جي بدمعاشي، سندس ڀائرن جي ڳڻتيءَ جو سبب بڻبي. ٻين ماڻهن مان ايڏو خطرو نه پيو ڀانئبو، جيترو بدمعاش پهلوان مان پيو ڀانئبو. ان جهڙو نقصانڪار ڪو به نظر نه پيو ايندو.
۳ - ڪمزرو خاندان جي عورت، خاندان جي عزت لاءِ پريشانيءَ جو سبب بڻجندي آهي. پنهنجي حسن ۽ سونهن سوڀيا سبب، ٻين کي پاڻ ڏانهن پئي ڇڪيندي، جڏهن ته سندس ڪمزور مائٽ، سندس سنڀال ۽ بچاءُ نه ڪري سگهندا ۽ پيا پريشان ٿيندا.
۴ - ڳڻتي، انساني جسم کي ڳاري ڇڏيندي آهي. ڇو جو ڳڻتيءَ جهڙو ڳارو ڪونهي، خوشيءَ جهڙي خوراڪ ڪانهي. ان ڪري ڳڻتي نه ڪرڻ گهرجي.
مطلب: ۱ - مٿي ٻڌايل چار شيون، سِرُ کڻندي دير نه ڪنديون، تنهنڪري کانئن ٽارو ڪرڻ گهرجي. (۱۲) ص ۱۴۳.
44. اڌي ڌوڙ ۾ گڏي، ڌوڙ پِراڻي، اٿي هاڻي. (پھاڪو)
اڌي: وڌي، اڀري. گڏي: گُڏي. پِراڻي: لٿي، ڇنڊجي هيٺ ٿي.
ٿر اندر برسات تي، پاڻمرادو ٿيندڙ ڏٿ ۾ کنڀي پڻ آهي. برسات کان پوءِ ٻن ٽن ڏينهن اندر، کنڀي جام ڦٽندي آهي. بشرطيڪ اس به جام نڪري. جيستائين زمين پوسل واري هوندي، گرمي ۽ اس نه ملندس، تيستائين کنڀيءَ جو نڪرڻ مشڪل آهي.
کائڻ واري کنڀيءَ جا ٻه قسم آهن.
۱. هيٺ ڪاٺيءَ وانگر، مٿي مٿو بيدي وانگر گول ۽ اڇو ٿئيس.
۲. هيٺ سنهڙي ڪاٺيءَ وانگر، مٿي مٿو گول ۽ اڇو ٿئيس.
سندس عمر وڌ ۾ وڌ، ٽي يا ڇڪي ڇڪي چار ڏينهن ٿيندي آهي. انهيءَ سببان سندس لاءِ ٿري ائين چون؛
”اڌي ڌوڙ ۾ گُڏي، ڌوڙ پراڻي، اٿي هاڻي“
سندس ٿوري عمر لاءِ هڪڙي سگهڙ پڻ چيو آهي؛
”پهرئين ڏينهن صغير، ٻئي ڏينهن ڪبير،
ٽئين ڏينهن ڪراڙي، چوٿين ڏينهن ڪنهن نه قبولي.“
مطلب: ۱ - دنيا جو چٽڪو، چار ڏينهن.
۲ - حياتي، جلد کٽيو وڃي.
۳ - ڌوڙ مان ڄاول، جلد ڌوڙ ۾ وڃي. (۸)
45. اڍائي مڪڙ، وهين جو قوت. (پھاڪو)
مڪڙ: ڳاڙهسرو جيت، فصل تي جھجهي انداز ۾ حملو ڪندڙ.
وهيو: ڪٻر جھڙو ڪاري ميري رنگ جو پکي، گھڻو ڪري جيت کائي.
مڪڙ کائڻ ۾ حلال، ذائقيدار ۽ سڻڀا پڻ آهن. پکين کي چڳڻ ۾ ته وڻن پر ماڻهو به کين پڪڙي پچائي کائين. وهيو پکي ته مٿن اصل عاشق آھي. ماڪڙ جا ٻه اڍائي مڪڙ مس چچري کائي سگهندو آهي جو سندس پيٽ ڀرجي ويندو آهي. وڌيڪ جي گنجائش نه ھوندي اٿس، تنھن ھوندي به وڏو وس ڪندو آهي. آخر، کائي ته نه سگھندو آھي پر کين ماري، ڍير ضرور ڪندو آھي.
مطلب: ۱ - هر ساهدار جو پيٽ، محدود مقدار جو قُوت سمائي سگهي ٿو.
۲ - نوريئڙي جي مھماني؛ ٻه ٻير.
۳ - ڪُئي جي مزماني؛ ٻه ٻير.
46. ارهه سٽاڻي ڪامڻي، مرد جوڀن گت،
سوئر سڱا ڪڍيا، شينهن پهرين سٽ،
تري طبيلا ڇٽي، اهي پنج ئي مي مت. (چوڻي)
ارهه سٽاڻي: بالغ ٿيڻ، ڇاتيون نڪري اچڻ، بلوغت جون نشانيون ظاھر ٿيڻ. ڪامڻي: سترنهن ارڙهن سالن جي دوشيزه. جوڀن گت: سامائجڻ.
سڱا ڪڍڻ: سڱ ڦٽڻ. تري: گهوڙي. مي مت: طاقت ۾ مست.
۱ - نوخيز دوشيزه جو بالغ ٿيڻ، مستيءَ ۽ طاقت کان خالي ناهي. جوانيءَ جي پور ۾ پهچڻ کان پوءِ، جسم ۾ هنڌان هنڌان پئي ڦاٽندي آهي. سندس هر انگ، هر رنگ ۾ پيو ڳالهائيندو آهي. مستيءَ ۾ کيس، دنيا جهان جي خبر نه پوندي آهي. ايڏي طاقت هوندي اٿس جو، زور کي زور جهلي.
۲ - مرد به جوانيءَ ۾ مستانو ٿي پوندو آهي. مُک ٻهڪندڙ ۽ جسم ٺهندڙ ٿي پوندو اٿس. جوانيءَ ۾ گونهن به ڦولارجي پوندو آهي. اهڙيءَ طرح مرد به نکرجي نروار ٿي پوندو آهي.
۳ - سوئر کي تازو سڱ ڦٽي ته مستيءَ ۾ زمين اکيڙي ڦٽي ڪندو آهي.
۴ - شينهن، شڪار تي پهريون وار، وڏي طاقت ۽ جولان مان ڪندو آهي. سندس حملي جي زد ۾ آيل مينهن به، پهرئين ڌڪ سان هلي پوندي آهي.
۵ - گهوڙي جڏهن طنبيلي ۾ کائي پي ماچ ڪندي آهي، تڏهن نڪرڻ وقت سندس وک اڏام واري هوندي آهي. مستيءَ ۾ ايڏي ته چور هوندي آهي، جو لڳندو آهي ته سندس پير پٽيءَ تي ناهي. هوائن سان ڳالهيون ڪندي، ڌوڙ اڏايون پويان ڇڏيون ويندي آهي.
مطلب: ۱ - پنجن شين کي، جوانيءَ/ ڇڙواڳيءَ ۾ وڏي مستي هوندي آهي.
۲ - مرد نڪرندي مسڙي، اسٽي ارھ سٽ،
سوئر سنگها ڪڍيا، شينهن پهرين سٽ،
تازي طنبيلان ڇُٽي، اهي پنج ئي مي مت.
۳ - سوئر سنگها ڪڍيا، ڪيهر جهليو گهٽ،
ارهه چڙهي استري، پانچاريو ڪھڪٽ،
مس گهيرندو گهوٽيو، اهي پنج ئي مي مت.
۴ - سوئر سڱيون کوڙيون، شينهن به ڦڙي رت،
مڙد به مَسان لٿيون، مهري مينڍيءَ ڳُتَ،
تازي طنبيلين ڇُڙيا، اهي پنج ئي مي مت.
۵ - ڀيٽيو؛ رھ گھڙندو گھوٽيو، پانچاريو ڪھڪاڻ،
سوئر سڱان ڪڍيا، شينھن مک ماراڻ،
استيءَ اروھ سٽ، پنج ئي مي مت. (۱۲) ص ۱۴۵.
47. اسنتوشي براهمڻ ۽ سنتوشي راجا، ناس ٿين ٿا. (چوڻي)
اسنتوشي: ناشڪر. سنتوشي: ٿوري تي راضي رهندڙ.
براهمڻ کي ڏک سک ۾ شاڪر ۽ صابر رهڻ گهرجي. ڪروڌ ڪندو ته ڪير به وٽس وڃڻ پسند نه ڪندو. سندس پت وائکي ٿي پوندي ۽ مذهبي پيشوا هئڻ جي ناتي، ماڻهن جو منجهانئس عقيدو ۽ اعتقاد ختم ٿيندو ويندو. آخر اڪيلو ٿي ويندو ۽ پيشوائيت به ختم ٿي ويندس.
اهڙيءَ طرح بادشاهه کي ٿوري سلطنت تي راضي رهي، هٿ هٿ تي رکي ويهڻ نه گهرجي. بلڪ ملڪي حدن کي وڌائڻ لاءِ کيس جتن ڪرڻ گهرجن. فوج کي مضبوط ڪرڻ سان گڏ، ملڪي سرحدن تي نظر رکڻ گهرجيس. موجوده حدن جي حفاظت ڪندي، کيس اڃا حدون وڌائڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ گهرجي. سست ٿي ويهندو ته سندس ملڪ جي حدن تي شورش برپا ٿي ويندو. اڳيون حدون قائم نه رهندس. ھٿائين سُسي، گهٽجي ويندس. مٿئون، ملڪ ۽ جان، هٿان وڃڻ جو خطرو لاحق پڻ رهندس.
مطلب: ۱ - برهمڻ کي ماڻهن جي دل وٺڻ لاءِ، ڏک سک ۾ شڪر ڪرڻ گهرجي.
۲ - راجا کي ملڪي سرحدون وڌائڻ لاءِ، ماڻهن جي دلين تي راڄ ڪرڻ گهرجي. (۱۳)
48. اصل چوري، منڊ ۽ جوئا،
پر گهر رلي ڪامڻي، کٽر گانءِ سُوئا،
پنج ئي رهن موئا. (چوڻي)
اصل چوري: چوري ڪندڙ خود. منڊ: جادو. پَرگهر: پراون گهرن ۾.
ڪامڻي: نوجوان زال. گانءِ: ڳئون. سوئا: تازي ويايل.
۱ - چوري ڪندڙ ماڻهو، ننڍي کڙڪي کان به پيو ٽهندو.
۲ - جادوگر کي هر وقت هرکر هوندي آهي ته ڪٿي سندس ڦند ظاهر نه ٿي پوي.
۳ - جوئا جو ڪم به گهر جا ٽپڙ نيلام ڪرائي، جهڳي تي ٽانڊو رکڻ برابر آهي.
۴ - پراون درن تي نوجوان زال رلندي ته مڙس جي بدنامي جلد ڪرائيندي. اهڙي زال جي مڙس کي، دل ۾ وڍ ئي وڍ هوندا.
۵ - کٽر ڳئون، سوئا هئڻ جي باوجود، کير جي تولي لاءِ مالڪ کي سڪائيندي. ٻيءَ کي ڏُهي کيس ڏهبو ته لت هڻي پنهنجو ڏڌو ته هاريندي پر ٻيءَ کي به کاريندي.
مطلب: ۱ - پنج ئي حالتون اداس ڪندڙ آهن.
۲ - ڀيٽيو؛ امل رس، ڏاڪڻ منڊ، چوري ۽ جوا،
پر-گهر هينڊي ڪامڻي، اهي پنج ئي رهن موئا. (۱۲) ص۱۴۸
49. اڪ اينڌڻ، جو توڻ، ڪرڪڻيون ڀتار،
اتلا اوگن مت ڏي، ٻيلي ڀون ڪلتار. (چوڻي)
اينڌڻ: ٻارڻ . توڻ: کاڌ خوراڪ. ڪرڪڻيون: ڪرڪندڙ. ڀتار: مڙس. اتلا: اهڙا. اوگن: اوگڻ، عيب. ڀون: زمين. ڪلتار: مالڪ، پالڻهار. مَت: نه. ٻيلي: دوست.
۱ - اڪ جي ڪاٺي ٻرڻ وقت، بدبودار دونهون ڇڏيندي آهي. مٿانئس ڪهڙي به ٿانءَ؛ ٺڪر، ڪنجهو يا جست ۾ ٻوڙ يا چانور رڌبو يا مٿانئس ماني پچائبي ته کاڌي ۾ ساڳي بانس کنيو ويندي ۽ اهو کاڌو کائي ڪين سگهبو. کائڻ وقت اٻڙڪ ۽ اوڪارا پيا ايندا.
۲ - جون جي ماني، لذيذ گهٽ ٿئي. خشڪ ۽ ڀُوسي ڀري ٿيڻ سبب، زود هضم آهي ۽ هر هر بک لائي. کائڻ واري کي پيٽ ڀري کائڻ وارو ڍَؤ، نصيب نه ٿيندو.
۳ - جيڪڏهن مرد گهر ۾ گهپي ۽ ڪروڌ ڪندو ته زال ويچاري، جيڪا پيڪن مان نڪرڻ پڄاڻان ساهرين گهر ۾ سدائين پاڻ کي اوپري ۽ مهمان پئي سمجهندي آهي، سا ته پاڻ کي ڏاڍو ڏکيو ڀانئيندي.
مطلب: ۱ - مٿي بيان ڪيل ٽي عذاب، شل ٻئي جهان ۾ نه هجن. (۴)
۲ - اڪ ٻارڻ، جو توڻ، ڪرڪريو ڀتار،
چنجھي زال، ٽمڻو گھر، پنج ئي آزار. (چوڻي)
۳ - اڪ ٻارڻ، جو توڻ، گھاٽو تر،
ڇڊو ڳيھون، ڪپوتر ويا، پنج ئي نه ٿيا. (چوڻي)
50. اڪ رو ڪيڙو، اڪ ۾ سمائي. (پهاڪو)
رو: جو. سمائي: ماپي، ٺهي، سونهي، رهي.
اڪ؛ کارو ٻوٽو آهي. سندس کير جسم جي جنھن حصي تي لڳندو ته چُٽو ٺهي پوندو. ڪاٺي ٻاربس ته بدبودار دونهون ڪندي، جنھن مٿان رڌل کاڌو کائي ڪين سگهبو.
اهڙي اڪ منجهه رهڻ، ڪيڏو نه دکدائڪ ۽ اذيتناڪ هوندو. تنھن هوندي به منجهس اڪ مڪڙ وغيره پيدا ٿين ٿا، جيڪي رهن ۽ پلجن به منجھس ٿا. اھي اگر اتان لڏي ٻئي هنڌ ويندا ته مري ويندا.
خدا تعاليٰ جنهن کي جنهن ماحول ۽ حال ۾ پيدا ڪيو آهي، ان کي ان ۾ ئي رهڻ گهرجي. سندس جياپو، اتي رهڻ ۾ ئي آهي. حالات سان منهن ڏئي رهجي، ڀاڙي ٿي ڀڄڻ ۾ موت آهي. ٿري به بک ڏک ۾ ٿر ۽ ان جي ڏڪر وارين حالتن کي نه ڇڏيندا آھن. ٻئي حالتون سندس ڀيت ۽ ڀانءِ پيل ھونديون آھن.
پنهنجي وَت، وَسَ، هَٺَ ۽ بوتي آهر اٿجي، ويهجي ۽ ٻاهر قدم ڊگهيڙجي. انهيءَ ۾ جياپو ۽ سونهن آهي. (۳۵) ص ۲۱۷
مطلب: ۱ - جنهن ماحول ۾ مالڪ پيدا ڪيو آهي، ان ۾ شڪر صبر سان رهجي.
۲ - پرايا محل ڏسي، پنھنجي ڀونگي نه ڊاھجي.
۳ - اڪ مڪڙ، اڪ ۾ ئي سونهي ٿو. اگر گلاب جي گل تي وڃي ويھندو ته گلاب جي گل جي خوشبوءِ کيس ڀانءِ نه پوندي ۽ نه وري سندس ويھڻ سبب گل ڏانھن ڪير تڪڻ جو به سوچيندو.
۴ - ٻانهي ۽ ٻائي، پکي سونهي پانهنجي.
۵ - اڪ جو ڪيڙو، اڪ ۾ ئي سمائي.
۶ - ٿري، ٿر ۾ ئي رهي سگهندو. ٻئي ھنڌ ڀلي وڏا سک ھجن پر انھن جاين تي جالڻ ڏکيو ٿي پوندس. (۶) ص ۸۰.
51. اڪ ننگ ڇپي نهين، ڪوڙ انيڪ ڌرم اپايا،
رڻ کيتر ۾ رجپوت ڇپي نهين، تري ڇپي نهين باگ اٺايا،
چنچل نار ڪي چال ڇپي نهين، نين ڇپي نهين نينهن لگايا،
تارن ڪي اوٽ چندر ڇپي نهين، سورج ڇپي نهين بدل ڇايا،
گهنگهور ۾ مور ڇپي نهين، داتا ڇپي نهين گهر منگت آيا،
جوڳي روپ انيڪ ڀيا، ڪرم ڇپي نهين بڀوت لگايا. (چوڻي)
۱ - ننگ، نراڙ، مهانڊو، ڍونگ ڪرڻ يا ٻهروپ ڌارڻ سان ڪين لڪندو آهي.
۲ - وڙھڻ يا جنگ ڪرڻ، راڄپوتن جي ستيءَ ۾ پيل آھي. کين ان سان وندر ۽ ورونھن آھي. جنگ جي ميدان ۾ لھڻ کان پوءِ، راڄپوت پري کان پڌرو هوندو.
۳ - ڀلي گهوڙيءَ کي، واڳ مان وٺڻ جي دير آهي. لَڪڻ ھڻڻ جي ضرورت ئي نه پوندي. منزلون ھڻي ويندي، پر ستائيندي ڪين.
۴ - ٻاهر پيري، چڪر ڏنڊي، ٻاڪرڪُٽي، لوڙها ٽپڻي، پاليسي باز، ٻر ٻٽي، هست رنگي، تيرنهن تالي، ڪپا چٽي، رنڊي، ڪسبياڻي، ڪڃري وغيره پنهنجي چال مان پڌري هوند ي آهي. وک کڻڻ سان ڪمزور دلين کي گهايون ويندي آ.
۵ - ڪروڙن تارن جي وچ ۾، چنڊ لڪي ڪين سگهندو.
۶ - ڪيڏا به گهاٽا ڪڪر آسمان تي پيا ڦرن، پر سج کي ڍڪي ڪو نه سگهندا.
۷ - مور لاءِ برساتي موسم، ناچ ۽ ٽهڪڻ جي موسم آهي. گوڙ جا ڌڌڪا هجن ته به مور جي ٽهوڪڻ کي لڪائي ڪين سگهندا.
۸ - سخي مرد وري، مڱڻهار، منگتي ۽ فقير آڏو لڪي نه سگهندو. پنهنجي سخاوت واري فعل سان، پاڻ کي ظاهر ڪري وجهندو.
۹ - جوڳڪا روپ ڪرڻ يا ڀڀوت لڳائڻ سان ماڻهوءَ جي اصليت لڪي نه ويندي. اميراڻو ٻار، بڀوت لڳائڻ کان پوءِ به سخاوت/ مهربانيءَ کان ڪين مڙندو.
مطلب: ڪنهن جون به خوبيون لڪي نه سگهنديون آهن. (۲) ص ۲۲۳.
52. اُکرين ۾ مٿا وجهبا ته مهرين کان ڇو ڊڄبو. (پھاڪو)
اکري، اَنَ ڇنڊڻ لاءِ ٺڪر جو ٺهيل ٿانءُ آھي. منجھس اَنُ وجهي، مهريءَ جا ڌڪ هڻبا آهن ته ڌڪ لڳڻ تي اَنُ هيڏي هوڏي ٿِڙي نه ويندو آهي، بلڪ اکريءَ جي پاسن سان لڳي، وري هيٺ ساڳئي هنڌ مِڙي اچي بيھندو آهي. البته ڌڪ لڳڻ سان، انَ اندر موجود ڪيريءَ جا سنها داڻا ۽ ڀتر، جيڪي داڻن جي ڀيٽ ۾ ڪمزور ۽ ڀورو ھوندا آھن، سي ڀڄي ڀري پوندا آهن. جڏهن مٽي ٿي ويندا آهن ته پوءِ ڇڄ ۾ ڇنڊڪو ڏيڻ سان، يا پاڻيءَ ۾ ڌوئڻ سان، انَ کان الڳ ٿي ويندا آهن.
اکريءَ جي ساخت ھيئن آھي؛ سندس وچ يا پيٽ، هيٺ سوڙهو ۽ منھن ويڪرو آهي. ڌڪ لڳڻ سان، ان جو داڻو هونئن جيڪر ڏاڍي ۽ گول هئڻ سبب، ٿڙي پري وڃي ڪري پر اکريءَ ۾ هئڻ ڪري، موٽي ساڳي جاءِ تي اچي ٿو. سندس موٽي ساڳي جاءِ تي اچڻ، ان ڳالهه جي مترادف آهي ته اهو نرڄو آهي. ڌڪ لڳڻ تي ڀڄي نه ٿو وڃي، بلڪ مڙس ماڻهو ٿي منھن ڏئي ٿو.
مطلب: مھل پوڻ تي ڪنڌ نه ڪڍائڻ وارو پڻ، اکريءَ ۾ پيل اَن جي داڻي وانگر آهي، جيڪو مُھريءَ جا مسلسل ڌڪ جهلي ٿو پر ٻاهر نڪري ڀڄي نه ٿو وڃي.
53. اک ڪاڻي ڪجي، ڏس ڪاڻي نه ڪجي. (چوڻي)
اک ڪاڻي ڪرڻ: پاڻ کي گهٽ ڪرڻ. ڏس ڪاڻي ڪرڻ: پاڙو يا ديس لڄائڻ.
رشتن، ناتن ۽ دوستن يارن جو خيال رکڻ گهرجي. واسطي پئي، ساڻن سٺو سلوڪ ڪجي. ننڍي ۽ معمولي ڳالهه تي، ساڻن نه ڦٽائجي. اهڙي موقعي تي اک ڀڪوڙي، پاڻي اکين جي تنرن ۾ پي وڃجي ۽ ڳل تي ڳوڙهو به نه آڻجي. پاڻ کي تڪليف ايندي، پر سنگت رهجي ايندي. مٽي مائٽيءَ جو مان رهجي ايندو.
جيڪڏهن ڪٿي پري يا ڏور ڪو واسطو وڙو هجي ته به نه ڦٽائجي. ڦٽائڻ ته سولو آهي، پر رشتو يا ناتو وري نئين سر ڳنڍڻ ڏکيو آهي. ڪس ڪسر کائي به رستو قائم رکجي ۽ پنهنجي ديس يا ڳوٺ جو مانُ مٿانهون رکجي. ڏورانهن مٽن يا دوستن سان سٺو سلوڪ نه هلبو ته هو سموري ڳوٺ ۽ ديس کي برو پيا سمجهندا. ائين ڪرڻ سان ماڻهو، سڄي ديس جي خواريءَ جو سبب ٿيندو. اوڏانهن وڃڻ لاءِ پنهنجي رستي روڪ ته ٿيندي، پر سموري علائقي وارن لاءِ به راهن ۾ رنڊڪون پونديون. ڪس ڪسر کائڻ سان، سواءِ پنهنجي، ٻيا وڏي نقصان کان بچي ويندا. (۲) ص ۳۵.
مطلب: ۱ - اهڙو ڪم نه ڪجي، جنهن سان پوري ڪڙم قبيلي کي لڄائجي.
۲ - ڏور جي رشتيدارن سان ڦٽائبو ته وقت پئي، اکيون لڄائينديون.
54. اکين ڏٺو شاھد ڪوڙو، حيدرآبادي بکيلو سچو. (پھاڪو)
ٿر ۾ هڪڙو خون ٿيو ۽ ڪيس ميرپورخاص جي ڪورٽ ۾ هليو. هڪڙو ٿريو، اکين ڏٺو شاهد هئو، جيڪو شاهديءَ ۾ پيش ٿيو. شاهديءَ بعد، مخالف ڌر جي وڪيل، کيس آڏي پڇا ۾ منجهائي وڌو.
”تون ڪوڙو آهين!“ منجهڻ جو فائدو وٺندي، وڪيل ٿريي کي چيو.
”خداري قجرت! جڏهن مانٽي ماراڻو، تڏهن مون پيريا بيٺو هتو. مين اکيان سي ڏيکيو، مڙس نان ڪھاڙ لڳو نه پرهو جائي ڪريو. جڪو هون ڪوڙو نه اي بکيلو حيدرآباد سين آيو، او سچو.“ ٿريي جج صاحب ڏانھن منھن ڪندي چيو؛ ”خدا جي قدرت! جڏهن همراهه قتل ٿيو، تڏهن آءٌ پريان بيٺو هئس. مون اکين سان ڏٺو ته مڙس کي ڪھاڙي لڳي ۽ پري وڃي ڪريو. ھاڻي آءٌ ڪوڙو ۽ هيءُ وڪيل، جيڪو حيدرآباد کان آيو آهي، سو سچو!“
مطلب: ۱ - هون ڪوڙو، حيدرآبادي بکيلو سچو.
۲ - اکين ڏٺيءَ ڳالهه کي، ڪوڙو ڪيئن ٿو ڪري سگهجي.
55. اکين ڏٺي مک، ڪير ٿو ڳڙڪائي؟ (پھاڪو)
مکيون، اڪثر گندگيءَ تي ويهي پوءِ اچي کاڌي جي شين تي ويھنديون آهن. چڱي ڀلي کاڌي کي جهينگاري، مڪروهه ڪري ڇڏينديون آهن ۽ کائڻ کان آڪو ڪري ڇڏينديون اٿس. اهو کاڌو، اڪثر ڪري بيماريءَ جو سبب بڻبو آهي. ان ڪري، صحت جا اصول ڏسيندڙ، مکين جي جهينگاريل کاڌي کائڻ کان، منع ڪندا آهن. اگر پاڻيٺ جھڙي شيءِ جھڙوڪ: کير، لسي، چانهه يا پاڻيءَ ۾، مک پئجي وڃي ته اها هاري ڇڏيندا آهن.
جڏهن مک جي جهينگاريل کاڌي کان ايتري ڪراهت ٿي اچي ته پوءِ مک کان ڪيتري نه هوندي؟ اگر ساهه کڻندي، اوچتو مک وات اندر هلي وڃي ته آت ڏئي به ان کي ڪڍبو آهي. گرڙا ڪري، وات کي صاف ڪبو آهي ته جيئن مک جي هَوَس به آنڊي تائين نه پھچي سگهي.
اهو ته ممڪن ئي ناهي ته اهڙي گندي مک کي، ڪير پڪڙي ۽ کائي.
مطلب: ۱ - غليظ ڪم، ڪير به ڄاڻي واڻي نه ڪندو آهي.
۲ - ڏٺي وائٺي مک، ڪير ڳھندو؟ (ساهتي)
56. آُگتي ڪري ٽِسوڙ، آٿوتي ڪري موگهه،
ڏنڪ ڪهي ڀڏڙي، نديئي چڙسين گوگهه. (چوڻي)
اُگتي: اڀرندڙ. ٽسوڙ: ٽي نشان. آٿوتي: لهندڙ سج. موگهه: لهندڙ سج جا پيلا نشان. چڙسين: چڙهندا. ڏنڪ ۽ ڀڏڙي: اسم خاص، ٻنيءَ يا ايراضيءَ جو نالو. گوگهه: پاڻي جي گجگوڙ.
سج جي اڀرڻ مهل آسمان تي ڦڪا شعاع هجن ۽ لهندڙ سج جي روشني، پيلو روپ ڌاري ته ڏنڪ ٿو ڀڏڙيءَ کي چوي؛ برسات تمام گهڻي ايندي ۽ ندين جي پاڻيءَ جو ڪڙڪو ٿيندو، تنهن تي گوگهه هوندا.
ٿري ماڻهن جو جياپو اُٺي تي آهي. سي موسمن جون اڳڪٿيون آسمان ۾ اکيون اٽڪائي، ڪِن اهڃاڻن مان ڪندا آهن. اندازو لڳائي وٺندا آهن ته مينهوڳي مند ڪڏهن ٿيندي ۽ ڪهڙين حالتن ۾، پنهنجي جوڀن جو جلوو نروار ڪندي.
مطلب: مينهوڳي مند جو اندازو لڳائڻ لاءِ ائين چيو ويندو آهي. (۱۴) ص ۶۰.
57. الاريو؛ ڄڻڪ ھنيو. (چوڻي)
الارڻ؛ ڌڪ ھڻڻ جي تياري ڪرڻ.
جنھن ماڻھوءَ ڌڪ ھڻڻ کان اڳ، وھائڻ جو ارادو ڏيکاريو، ان ڄڻ وھائي ڪڍيو. ان سان موٽ ۾ ورتاءُ، ائين ڪبو جيئن وھائڻ واري سان ڪبو آھي. ڳالھائڻ وقت يا ڪنھن معاملي سلجھائڻ وقت، سوچي سمجھي گفتو ڪڍجي، متان اھو جھيڙي جو سبب بنجي وڃي. الارڻ واري کي به پنھنجي لاءِ اگر چڱو رستو اختيار ڪرڻو آھي ته پوءِ ھر قدم سوچي سمجھي کڻي ۽ اٻھرائپ ڪري الارڻ جھڙي عمل کان ونءُ وڃي. (۳۵) ص ۲۲۴
مطلب: ۱ - محفل اندر يا ڪچھريءَ ۾، به بنا سوچ/ سمجھ جي ڪو اکر نه ڳالھائجي، متان ڪنھن تي وھي وڃي پوءِ دشمنيون نڀائڻيون پئجي وڃن.
58. اماڻ، ڌرتي ئي ڪو ٿي رکي. (چوڻي)
اماڻ: امانت
۱ - آڳاٽي دور ۾ جڏھن روڊ رستا نه ھيا ۽ ماڻھو پرديس تي ڪمائڻ لاءِ ويندا ھيا ته سفر ڏاڍا اڻانگا ھوندا ھيا. ان ويلي اگر ڪو ساٿي پرديس ۾ يا پنڌ ۾ گذاري ويندو ھيو ته ان جو لاشو زمين اندر امانت ڪري رکندا ھيا ته جيئن موٽڻ وقت يا سواريءَ جي سھوليت ملڻ کان پوءِ، اھو ڪڍي وطن ڏانھن روانو ڪجي. ان صورت ۾ لاشو سڪي سنھو ته ٿيندو ھيو پر سڙي ڳري ڌپ ڪري، مٽي ٿي نه ويندو ھيو.
۲ - جنهن وقت بينڪن وغيره جو رواج نه هيو، ان وقت اڪثر ماڻهو، پنهنجون ڌراوتون، واڻين ۽ مودين، سيٺين ۽ زميندارن وٽ رکندا هيا. ڪڏهن ڪڏهن، ائين به ٿيندو هيو ته ڌراوت رکندڙ، اهي امانتون وقت پوڻ تي، ترت موٽائي نه ڏيندا هيا. تنهنڪري ڪي غريب ماڻهو، چور چڪار کان، بچائڻ خاطر، ٺِڪرن جي ٿانون ۾ ملڪيت بند ڪري، مٿس ڍڪ ڏيئي، ڪنهن اهڙي زمين اندر دفنائي ڇڏيندا هيا، جتي ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ جو گمان نه وڃي. اها ملڪيت، وقت پوڻ سر، اتان جلد ڪڍي وٺبي هئي ۽ ڪتب آڻي سگهبي هئي. جيتري رکبي هئي، اوتري ئي واپس ملندي هئي. جنهن ڪري ڪيترا ئي ماڻهو، واڻين يا سيٺين وٽ ملڪيت رکي، پاڻ کي سندن آڏو ڳيجهو ڪرڻ بدران، ڌرتيءَ ۾ پوري ڇڏيندا هيا.
مطلب: ۱ - ڌرتيءَ ۾ پوريل ملڪيت، گهٽ-وڌ نه ٿي ٿئي.
۲ - کڏ! چي؛ “جي سڏ!”
۳ - امانت، ڌرتي به نه کائي.
۴ - امانت، ڌرتيءَ به نه ڊوهي آهي. (۵)
59. امل رس، ڏاڪڻ منڊ، چوري ۽ جوا،
پر-گهر هينڊي ڪامڻي، اهي پنج ئي رهن موئا. (چوڻي)
امل: املداس، املتاس. رس: عرق، جوس. ڏاڪڻ منڊ: ڏائڻ جو جادو.
هينڊي: ٻاهر-پيري. ڪامڻي: عورت.
۱ - امل جو نشو واپرائڻ وارو، ڀاڙيت ٿي پوي ٿو. امل کائڻ کانسواءِ، کانئس ڪو به ڪم نه ٿيندو. آخر ۾ اهو نشو کيس خودڪشي ڪرڻ تي مجبور ڪندو.
۲ - ڏائڻ جو منڊ به، پنهنجي ڏيڻپي سبب هوندو آهي، جيڪو مرد جي لاءِ جان ليوا ثابت ٿيندو آهي.
۳ - چوري اهڙو قبيح فعل آهي جو، جنهن جو مال چوري ٿئي، تنهن جي پِٽَ سبب ڪو به چور امير نه ٿيندو. چور جا سدائين پويان پير کاٽ ۾ هوندا آهن.
۴ - جوا ۾ به ڪو سائو نه ٿيو. هارائڻ وارو کٽڻ جي لالچ ۾ گهر ٻهاري ڏيندو ۽ کٽڻ وارو کٽڻ جي خوشيءَ ۾، مفت جو مال پيو ڏاسن ۾ ورهائيندو. پڇاڙي؛ ٻنهي جي ڀينگ.
۵ - جيڪا عورت گهر ۾ نه ٿي رهي ۽ پراون گهرن ۾ رلندي ٿي وتي، سا به مرد لاءِ بدناميءَ/ بدناموسيءَ جو سبب بنجندي آهي.
مطلب: ۱ - مٿي ٻڌايل پنجن ئي عيبن وارا، مئا ڀلا آهن.
۲ - ترڪ تجاري، واڻيو، چوري ۽ جوا، پر-گهر هنڊڻي ڪامڻي، پنج ئي رهن مئا.
۳ - ڪشڻ ڪمان، پوڻ ضمان، ڪرڻ زنا، ٽپڻ کوها، رهڻ جوئا، اهي پنج ئي مئا.
۴- ڀيٽيو؛ اصل چوري، منڊ ۽ جوئا، پر-گهر رلي ڪامڻي، کٽر گانءِ سُوئا، پنج ئي رهن موئا. (چوڻي) (۴) ص ۲۵۵.
60. انّ آهي ته ايمان آهي. (چوڻي/ پھاڪو)
هر ساهدار سان، پيٽ ساڻُ آهي، جيڪو کيس کاڌي سان اُن ڪري ڀرڻو ٿو پوي ته جيئن هو پاڻ جيئي سگهي. اگر پيٽ خالي هوندو ته جيئڻ جي سگهه، گهٽ ٿيندي ويندس. پيٽ جي کاڌ-خوراڪ، بنيادي طرح انُ آهي. گوشت، مڇي ۽ کير مکڻ به آهن پر، اَنَّ جي حيثيت مڙني کان مٿانهين آهي. جيڪو ٻالنگهه ۽ نشو، انَ واپرائڻ ۾ آهي، اوترو ٻين شين ۾ ناهي. اهو ئي سبب آهي جو کاڌ-خوراڪ ۾، اَنَّ کي اولين حيثيت حاصل آهي. اَنُّ اگر ميسر آهي ته پوءِ ماڻهو، ماڻهپي ۾ رهي ٿو. ضروريات زندگيءَ کي اصولن تحت پورو ڪندي، آسان ۽ سڪون واري حياتي جيئي ٿو. اگر کيس اَنُّ ميسر ناهي ته پوءِ طبعاً چڙچڙو، ٻين کي نقصان ڏيندڙ ۽ مال ڦٻائيندڙ ٿي پوي ٿو.
مطلب: ۱ - ان کي، ٻين کاڌن مٿان فوقيت حاصل آهي.
۲ - پيٽ ۾ لُل، ملڪ ۾ هُل.
۳ - ان ته ايمان، نه ته مڙس بي ايمان.
۴ - بک، بي ايمان ڪري.
61. اناڙي چور، ڳولڻ ۾ سولو. (پھاڪو)
چوري ڪرڻ به ھڪ فن آھي. جنھن اندر پنھنجو ديس/جُوءِ ڇڏي پرائي ديس/جُوءِ ۾ وڃي پرائو مال چوري ڪرڻو آھي. سو به اھڙي نموني سان جو ڀاڳيا به نه جاڳن، مال ڀٽارو به ھلڻ نڪرڻ ۾ ساٿ نه ڇڏي، واٽ تي پھريدارن کان به پاڻ بچائڻو آھي. مال ٿمائڻو آھي، ان کي آتاري پنھنجو ڪرڻو آھي، جوڻيتن کان بچڻو آھي. اھي سمورا فن، اڻ آزمودگار ۽ اناڙيءَ کي سمجھ ۾ ئي ڪو نه ايندا. ان کي جھٽ ڳولي وٺبو آ. ڇو جو پيري/ پيراڍو، چور خان جو به مٿيون پُڙ لھن.
مطلب؛ ۱ - ناتجربيڪاري، خواريءَ جو سبب بڻجي ٿي.
۲ - پيئڻ بلا، چوريءَ ڌڪ ھڻڻ کان پوءِ، سڌي ٻر ۾ وڃي. ور وڪڙ ڪري رند نه وڃائي، جنھنڪري کيس انڙي چور چون ۽ سولائيءَ سان ڳولي مارينس. (۳۵) ص ۲۳۷
62. انب ڪي ڏاري ۾ ڪوئل راجي، تپسي راجي بَن ۾،
گهر ٻاري گهر ۾ راجي، مورک راجي مَن ۾. (چوڻي)
ڏاري: ٽاري. راجي: رهڻ ۾ خوشي محسوس ڪري. تپسي: تپسيا ڪندڙ، عابد. بن ۾: برپٽ ۾، پوٺي تي، جنگل منجھ. گھر ٻاري: ٻارن ٻچن وارو، گھر تڙ وارو.
۱ - ڪوئل، انب جي ڏار تي ويهڻ ۾ خوشي محسوس ڪندي آهي. ڇو جو انبن واري مند ۾ ئي ڪوئل مستيءَ ۾ ايندي آهي ۽ ڪوڪيندي آهي.
۲ - هندو مذهب رکڻ وارو پوڄاري يا عابد، برپٽ ۾ تپسيا ڪرڻ کي ترجيح ڏيندو آهي. ڇو جو اتي کيس دنيا جا جنجهٽ آڏو نه هوندا آهن. ماڻهن جي وچ ۾، کيس پوڄا پاٺ جو مزو محسوس نه ٿيندو آهي.
۳ - ٻارن ٻچن واري ماڻهوءَ کي، گهر کانسواءِ ڪاٿي به مزو نه ايندو. جتي به هوندو، پيو گهر کي ياد ڪندو. جڏهن ڦري گھري، گهر پهچندو ته ائين ساهه پئجي ويندس جيئن، پاڻيءَ ۾ پهچڻ کان پوءِ، مڇيءَ کي پئجي ويندو آھي.
۴ - بيوقوف ماڻهو پنهنجي دل جي ڳالهين ۾ ئي خوشي محسوس ڪندو آهي.
مطلب: ۱ - آم ڪي ڊالي ڪويل راضي، ساڌو راضي بن مين،
گنگا جل مين مڇلي راضي، راجا راضي ڌَن مين،
مکڙا ڪيا ويکون درشن مين، جس ڪو ديا ڌرم نهين من مين! (ڪبير)
۲ - فطرتي طور تي، ڪي ساهدار، ڪنهن مخصوص ماحول ۾ ئي رھندي، سرهائي محسوس ڪندا آهن. (۲) ص ۶۲.
63. انڌن اڳيان روئڻ، اکيون ڏکوئڻ. (پھاڪو)
روئڻ سان اکين مان ڳوڙها نڪرندا آهن، جيڪي ڏسڻ واري تي اثر ڪندي، سندس دل کي نرم ۽ مائل پڻ ڪندا آهن. جنھن آڏو روئجي ٿو، اگر ان وٽ ڏسڻ لاءِ اکيون ناهن ته ڏسندو به نه ۽ ڳوڙها به ڪو نه اگهندو.
مطلب: ۱ - اکين واري آڏو روئجي، جيڪو ڳوڙها ته اگهي.
۲ - اندر جي اک، جنهن جي کليل آهي، تنھن کي احساس ٿيندو. دل جي مراد ان کي ٻڌائجي. ٻئي کي ٻڌائڻ سان پنھنجون اکيون ڏکوئـڻيون آهن.
64. انڌو ھنگي نِه ڏونيئه ڪي کوٽي ڪري. (ڪڇي، چوڻي)
ڏونيئه؛ ٻه ڄڻا. ٻن ڄڻن کي.
انڌو ماڻھو، اکين کان وڏو ھئڻ سبب، رستو ڳولڻ يا منزل تي رسڻ لاءِ، ٻين جو محتاج آھي. ٻيا کيس رستي ڏيکارڻ جھڙا ڪم ته ڪري سگھن ٿا، البته کائڻ پيئڻ، ھنگڻ مٽڻ ۽ وھنجڻ جھڙا ڪم کيس پنھنجي ھٿن سان ئي ڪرڻا آھن. سندس بدران، ٻيو ڪري ڪين سگھندو.
پُئيءَ يا ڪاڪوس تائين وٺي وڃڻ لاءِ، ٻيا ته کيس رستو ڏيکارڻ لاءِ وٺي ويندا آھن. پنھنجي ڪم کان ته سيڙبا آھن، پر سندس پيٽ ۾ پيل پرائي بلا کان آجو ڪرڻ ۾ مدد نه ڪري سگھندا آھن. ان لاءِ، منھن مالڪ کي ڏيڻو آھي، جنھن جي پيٽ ۾ اھا بلا آھي. فراغت بعد، پاڻ ئي استنجا وغيرھ ڪرڻي اٿس. طھارت ڪندي، انڌي ھئڻ سبب، سندس ڪپڙا لٽا، ھٿ يا ٻيا عضوا، گونھن ۾ لڦجي پوڻ جا امڪان پڻ آھن.
مطلب: ۱ - انڌو ھنگي، ٻه سيڙائي، پوءِ به گونھن ۾ ھٿ.
۲ - انڌو ھنگڻ ۾ ٻيا به سيڙائي ۽ ڪم به صفائيءَ سان نه ڪري سگھي.
۳ - جاھل ماڻھو، ھر ڪم ۾ ٻيا به سيڙائي ۽ ڪم به پورو نه ڪري. (۱) ص ۱۷۴.
65. انڌي جي مونءَ تي انڌو نه چاجي. (ڪڇي، پھاڪو)
مونءَ تي؛ منھن تي، آمھون سامھون. چاجي؛ چئجي.
انڌو ھجڻ، ھڪ معذوري ۽ عيب آھي. اکين ھوندي به انڌائپ وارو ڪم ڪرڻ ھڪ عيب آھي. اھي عيب ڌارڻ، ڪنھن جي به پنھنجي وس ۾ ناھن. قدرت واري طرفان کيس وديعت ٿيل آھن. بندو، انھن جي آڌارڻ ۾ بيوس آھي. جيڪڏھن منھن سامھون ڪنھن جو به عيب اگھاڙبو ته نه سھي سگھندو. اھڙيءَ طرح، انڌو پڻ، انڌو ڪوٺڻ تي ناخوش ٿيندو ۽ نفرت پڻ ڪندو. رب جو ناراضپو تھان سواءِ آھي.
ڪنھن ٻئي کي نفرت آميز جملا چئبا ته پنھنجا رستا وڃائبا. ان ڪري بھتر آھي ته اھڙي ڪم کان پاسو ڪجي.
مطلب: ۱ - انڌي جي منھن تي، کيس انڌو نه چئجي.
۲ - چور کي چور نه ڪوٺبو آھي.
۳ - ڪاڻي کي ڪاڻو، منھن تي نه چئبو آھي.
۴ - عيب-جوئي، منھن سامھون ته ڇا پرپٺ ڪرڻ به چڱي ناھي.
۵ - ٻين جا عيب نه اگھاڙجن.
۶ - نفرت آميز حرڪتن کان پاسو ڪجي. (۱) ص ۱۶۶.
66. انڌي ڏري، نِه ڪُتو کايئهِ. (ڪڇ، پھاڪو)
ڏري؛ ڏڏري، پينھين. کايئهِ؛ کائي ويٺي.
مشيني دور کان اڳ، اناج وغيرھ جنڊ تي پيسندو ھيو. جند جي ھيٺئين پڙ جي مرڪز منجھ لوھي ڪير لڳل ھوندو ھيو، جنھن مٿان، مڪڙيءَ جي مدد سان، مٿيون پڙ ھٿئي ذريعي ڦرندو ھيو. مڪڙيءَ وٽان ئي منجھس، ڏرڻ يا پينھڻ لاءَ، ان جي ٻڪي وجھبي رھبي ھئي. پيسڻ کان پوءِ، اٽو پاسن کان وھندو ۽ ھاربو رھندو ھيو. پيٺل اٽي کي، ترت گڏ ڪرڻ لاءِ، جنڊ ئي ٺڪر جي ٺھيل، ٿالھ نما تنئور ۾ رکبو يا لِنبي ڦاسائبو ھيو.
انڌي، جڏھن جنڊ تي ويھندي ته اکين سان نه ڏسڻ سبب، اندر جي سڄائيءَ يا ڌيان سان ڪم ڪرڻ سبب سندس ڌيان، جنڊ گھمائڻ ۽ منجھس اَنَّ وجھڻ ڏانھن ھوندو. يا وڌ ۾ وڌ، اَنَّ پيل ٿانءَ ڏانھن ھوندو.
تنئور ۾ اٽو سنھو ٿو پيسي يا ٿلھو، اھو به ھٿ لائڻ سان معلوم ڪري سگھندي. ڀر ۾ ويٺل ڪتي ٻلي ڏانھن ڌيان گھٽ ويندس. جنھن ڪري سندس انھيءَ انڌي محنت منجھان ڪتا ٻلا به پيا ناجائز فائدا وٺندا. پاسو ڏيئي پيا، اٽو نُوسيندا ۽ لُٻيندا آھن.
مطلب: ۱ - انڌي پينھين ويٺي ۽ ڪتي اٽو چٽي ويٺي.
۲ - انڌي ھنگي ٻه سيڙائي، وري به گونھن ۾ ھٿ.
۳ - انڌن جي محنت مان، گھڻا لالچي غلط فائدو وٺي ويندا آھن. (۱) ص ۱۴۴.
67. انڌي ۽ جنڊ، واري ۽ پنڌ، نه کٽي نه جان ڇٽي. (پھاڪو)
۱ - جنڊ اندر، انُ پيهبو آهي. پيهڻ واري کي، پيسجندڙ اٽي تي به نظر رکڻي آهي ته جيئن سنهو ۽ سٺو پيسجي. انڌي عورت اگر جنڊ تي ويهاربي ته کيس ٻُڪيءَ جي خبر نه پوندي. ڪجهه ڪڻا، پيهڻ واري جاءِ تي وجهندي ته ڪجهه ائين ئي تنئور واري اٽي ۾ شامل ٿي ويندس. نتيجي طور، اٽو وري به انَ-گاڏئون هئڻ سبب ڪارگر نه ٿيندو، جيستائين ٻيهر نه پيھجي. انڌيءَ کي ساڳئي ڪم لاءِ ٻيڻي محنت ڪرڻي پوي ٿي.
۲- واريءَ تي، پانڌڙوءَ جو پير ڦٻندو ناهي. هيٺ لهي وڃڻ سبب، وک کڻڻ ۾ اهنجائي ٿي پوندي آهي. هڪڙي وک کڻڻ سان، جسم جو سارو وزن ٻيءَ تي اچي ويندو آهي. نتيجي طور اهو پير اڃا واريءَ ۾ دٻجندو آهي. جنھنڪري اڳين وک کڻڻ ۾ اهنجائي ٿي پوندي آهي. ان ڪري واريءَ تي هلندڙ کي ساڳئي پنڌ طئي ڪرڻ ۾ ٻيڻو وقت لڳيو وڃي.
مطلب: ۱ - انڌي ۽ جنڊ، ڏهه پاٽيون ڏوڪڙ.
۲ - اندي هنگي ٻه سيڙائي، وري به گونهن ۾ هٿ.
۳ - ڇڳل جتي، ڪراڙي عورت ۽ واريءَ جو پنڌ، جا وک هڻ سا پوئتي.
۴ - ڀيٽيو: انڌو ھنگي نِه ڏونيئه ڪي کوٽي ڪري.
68. انسان چمڙيءَ ۾ ساڳيا، پر دمڙيءَ جو فرق. (چوڻي)
چمڙي؛ بماشبه ظاھري رنگ روپ جي آھي. دمڙي؛ بماشبه ڌن، دولت جي آھي.
ھر انسان ماءُ جي پيٽان، ساڳيا عضوا کڻي ٻاھر نڪري ٿو. رنگ روپ به ڀائرن جو ساڳيو ھوندو آھي، گھر به ساڳئي ۾ پلبا آھن. جڏھن ته ڌن دولت جي حساب سان ھر ڪنھن جو نصيب، ڀاڳ ۽ ڪمائي وغيرھ مختلف ھوندي آھي. (۳۵) ص ۲۶۱
مطلب؛ ۱. ڪلي ڪلي ڀاڳ، ڪاٺيءَ ڪاٺيءَ لڇڻ.
۲. ماءُ ڄڻيندي پٽڙي، ڀاڳ نه ڏيندي ونڊ.
69. اڻ ڦيٽي چمڙي، ڪيهي نه ڪم ري. (پهاڪو)
جيڪو ماڻهو اس ۾ ڪم ڪندو، ان جو رنگ اڇي مان ڦري ڪارو ٿيندو. جيڪو اس وغيره ۾ محنت وارو ڪم نه ٿو ڪري، اهو فارمي مرغيءَ وانگر ٿلهو ٿنڀرو ۽ اڇو ته رهندو پر منجهس نه طاقت رهندي، نه سهپ.
جيڪو زماني جي حالتن سارو، لوچي ٿو ۽ هٿ پير هڻي ٿو، سو جسماني طور تندرست به رهي ٿو ۽ چنهنب سان چڳڻ سبب، ٻين جو محتاج به نه ٿو رهي. ٿوري گهڻي تڪليف ۾ نه دلبرداشته ٿيندو ۽ نه ئي مشڪل حالتن ۾ پاڻ کي ڦاسائيندو.
ان جي برعڪس هڏ-رک ماڻهو، سست ۽ ڪاهل هئڻ سبب نٻل، نڪمو هوندو. پنهنجو پيٽ ته نه پاليندو، ھٿائين ٻين تي ٻوجهه پيو ٿيندو. ھر ڪو کانئس، نفرت ڪرڻ سبب، ونءُ پيو ويندو.
مطلب: ۱ - ماڻهوءَ کي، هر حال ۾ محنت ڪرڻ گهرجي.
۲ - محنت ۾، شان مان آهي.
۳ - سهڻا ته ٽوهه به پٽن تي پيا آهن. (۶) ص ۸۰.
70. اوڀر جي ھوا، کوھ سڪايو ڇڏي. (چوڻي/پھاڪو)
جڏھن اوڀر جي ھوا لڳندي آھي، تڏھن مينھن وسڻ جو مانڊاڻ، ڊھي ويندو آھي. جنھن سال مينھن نه وُٺو، ان سال کوھن اندر پاڻي سڪي ويندو آھي. ڀرپ نه ٿيڻ سبب، اھي خالي پيا ھوندا ۽ ڏڪر منھن ڪڍندو آھي. ٻن ڄڻن جي وچ ۾ جھيڙو يا کيٽو به اوڀر جي ھوا مثل آھي، جڏھن ٿيو ته محبت جا کوھ سڪيو ٺوٺ ٿيو وڃن ۽ جھيڙو فساد منھن ڪڍي، جنھن سان لڏ پلاڻ شروع ٿيو وڃي. (۳۵) ص ۲۴۶
مطلب؛ اوڀر جي ھوا، ڏڪار جي نشاني ۽ ناخيري آھي.
71. اوتاري ۾، ماني گھربي ناھي. (چوڻي)
اوتارو؛ اوطاق، ڪوٽ يا ڪوٽڙي، ٻھراڙيءَ اندر ڪچھري ڪرڻ يا مھمان/ مسافر ٽڪائڻ جي جاءِ.
اڳي جڏھن سفر سڻائو نه ھيو ۽ گاڏين جون ايتريون سھوليتون نه ھيون ته شام ڌاري ھر مسافر ڪنھن نه ڪنھن اوطاق تي، پڇائي وڃي، ترسندو ھيو. اتي کيس رھڻ لاءِ، کٽ بسترو ۽ ماني ٽڪي اڻ گھريو ملي ويندي ھئي. ڇو جو ان وقت، اوطاقي مڙس، ان ڳالھ ۾ پنھنجي ڪمي محسوس ڪندا ھيا جو مھمان سندن اوطاق تي لڙي اچي ۽ کيس ماني تڏھن ملي، جڏھن ھو زبان سان گھري. ان ڪري مھمان کي پري کان ڏسندي ئي گھر ڏي مانيءَ لاءِ، نياپو ڪري ڇڏيندا ھيا. (۳۵) ص ۲۲۲
مطلب؛ اوطاق تي ماني گھرڻ، ميزبان جي گلا آھي.
72. اوجڙ گانؤ ۾، ايرنڊيو رونک. (راجسٿان، پهاڪو)
اوجڙ: اجڙيل، ويران. گانؤ: گاؤن، ڳوٺ، هنڌ. ايرنڊيو: ڪانڊيرو.
رونک: رونق، ويءَ Oasis
ڌرتي، سائي چادر ڍڪڻ کان پوءِ، پاڻ منجهه وڏي ڪشش رکندي آهي. ڇو جو ساوڪ، پاڻيءَ ھجڻ جي نشاني يا اھڃاڻ آهي. پاڻي، حياتيءَ جو سرچشمو آهي. جتي پاڻي ۽ ساوڪ هوندي، اتي پکي ۽ پکڻ، جانور ۽ مرون وغيره لڙي ايندو.
جيڪا زمين ٺوٺ ۽ اوڀڙ کان عاري آهي، تنهن تي نه ساوڪ آهي ۽ نه ئي پاڻي. ڏانهنس، ساهدار ڇڪجي نه ٿا اچن. هٿائين کانئس، ٽاهه کائي، ڇرڪي ڀڄن ٿا. جنهن علائقي ۾ وڻ نه هجن بلڪ ڪانڊيرا وغيره ئي هجن ته به ساهدار، ڏانهنس ڇڪجي ايندا. ڇو جو ڪانڊيرو به آلهه/ آلاڻ يا پاڻياٺ هجڻ جي نشاني آهي. ان سان به ڄڻ، ويران علائقي ۾ هڪڙي قسم جي رونق نظر ايندي آهي.
مطلب: ۱ - جتي سڀ انڌا هجن، اتي هڪ-اکيو به بادشاهه آهي.
۲ - جتي وڏين ڊگرين وارا نه هجن، اتي ٿورو پڙهيل به وڏو مانُ ماڻين ٿا.
۳ - جتي وڻ ناهي، اتي ڪانڊيرو به درخت.
۴ - انڌن ۾ ڪاڻو، راجا. (۱) ص ۱۸۵.
73. اوجهڙ ڪڏهن نه پاڌرو، ونڪي ڪڏهن نه واٽ،
سکيو ڪڏهن نه ساٿرو، ڏکي ڪڏهن نه کاٽ. (چوڻي)
اوجهڙ: جهنگ. پاڌرو: پڌر، ميدان، رستو. ونڪي: ڏنگي، ڦير-واري.
ساٿرو: هيٺ سمهڻ. کاٽ: کٽ، منجو.
۱ - جهنگ مان گذرندڙ پيچري کي، ڪڏهن به وهندڙ واٽ يا سلامتيءَ وارو رستو تسليم نه ڪبو. ان کان علاوھ، جهنگ کي به ميدان ڪڏهن تسليم نه ڪبو.
۲ - ڦڏي ۽ ور وڪڙن واري واٽ کي، ڪڏهن به محفوظ تسليم نه ڪبو.
۳ - هيٺ سمهڻ به اهنجو ۽ موذين جي ايذاءَ کان غير محفوظ هئڻ سبب، سٺو ناهي. ان جي ڀيٽ ۾ ڀڳل ٽٽل کٽ تي سمهڻ، بهتر آهي. اتي اهنج گهٽ آهن ۽ آرام/ قرار چڱو آهي.
مطلب: جهنگ کي پڌر جهڙو، ور وڪڙ واري واٽ کي رستي جهڙو ۽ هيٺ سمهڻ ۾ کٽ تي سمهڻ جهڙو، سک نه ٿو ملي. (۲) ص ۸۴.
74. اونچاپن، اٺن ڇڏيا آھن. (پھاڪو)
اونچاپن؛ وڏائي، فخر، تڪبر، ڊگھو ھجڻ.
وڏائي ماڻھوءَ کي مٿي ته کڻندي آھي پر ڪيرائڻ وقت وري اوترو مٿان کان ڪيرائيندي به آھي. ان ڪري انسان کي وڏائي ۽ تڪبر نه ڪرڻ گھرجي. اٺ ڊگھا آھن، جڏھن پھاڙ جي آڏو ايندا آھن ۽ ان تي چڙھڻ جو پنڌ ڪرڻو ھوندو اٿن ته سندن اھا ارڏائي ڪافور ٿي ويندي آھي. (۳۶)
مطلب: ۱- بيوس بار، اٺن به ڇڏيا آھن.
75. اونگهه، آرس، اوٻاسي، تيني روڳ ري ماسي. (چوڻي)
اُونگهه: ننڊ، گهڙي گهڙي ننڊ اچڻ، ڍڪر اچڻ، گهڻي ننڊ اچڻ. آرس: سستي چڙهڻ، ڪم لاءِ عضوا نه ورڻ، ٽوٽي ٿيڻ. روڳ: مرض، بيماري.
۱ - اونگهه يا ڍڪرن ۾ رهڻ وارو ماڻهو به ڪو ڪم پوريءَ طرح سرانجام نه ڏيئي سگهندو آهي. ڍڪريل هئڻ سبب، سدائين بيمار پڻ رهندو آهي. ننڊ کي ته موت جي ڀيڻ سڏيو ويو آھي.
۲ - هر ڪم ۾ سستي ڪرڻ وارو به آخر روڳي ۽ بيمار ٿئي ٿو. هر ڪم ۾ ٻئي جو محتاج رهي ٿو.
۳ - اوٻاسي به ننڊ جي نشاني آهي. اوٻاسي آئي، ننڊ نياپو موڪليو. نينڊي ماڻهو به، بيمار جي مترادف آهي.
مطلب: مٿي ٻڌايل ٽئي ڪيفيتون/ حالتون، بيماريءَ جو بنياد آهن. جيترو ٿي سگهي، کانئن ڀڄجي. (۱۲) ص ۱۳۸.
76. اونگ نه جوئي اوڇڻ، بک نه جوئي اولڻ. (پھاڪو)
اونگ؛ ننڊ. اوڇڻ؛ بسترو. جوئي؛ ڳولھي. اولڻ؛ ڳنڌڻ، ٻوڙ.
ننڊ، بسترو نه پڇندي آھي. جھڙي کٽ يا رلي ملي، يا نه ملي، ننڊ اچي ويندي. ڇو جو ننڊ ته سوليءَ تي به اچي ويندي آھي. بک ٻوڙ لاءِ نه واجھائيندي آھي. بک کي ذائقي سان نه پر پيٽ ڀرڻ سان مقصد ھوندو آھي. (۳۶)
مطلب: ۱ - ننڊ نه پڇي اوڇڻ، بک نه ڏسي ڳنڌڻ.
77. اوڻويهه ڏينهن چور جا، ويهون ڏينهن ساڌ جو به آهي. (پھاڪو)
پرائو مال، کسڪائي ڪڍڻ وارو چور، پنھنجي جان جي حفاظت خاطر، لڪي چوري ڪندو آهي. جنھن ڪري، اڪثر ڀاڳين جي نظر کان نڪري ويندو آهي. تاڙي ڌڪ هڻندو آهي ۽ ڀڄڻ وقت لِڪُ ڪندو آهي.
ڦٻڻ بعد، ٻيهر سِٽ سٽي، نئين سر نئين نموني سان، واردات ڪندو آهي. ائين وري ڀاڳين کي اکين ۾ سرمو وجهي ويندو آهي. ڀاڳيا به پنھنجي مال جي وڃڻ تتان هوشيار ٿي ويندا آهن. اوجاڳا ڪري به پيا چور کي جاچيندا آهن. هڪ دفعو، ٻه دفعا حتى ڪه اوڻويهه دفعا چور، کانئن نڪري ويندو آهي، نيٺ ويهين دفعي کيس سوگهو ضرور ڪندا آهن.
مطلب: ۱ - اوڻٽيهه راتيون چور جون، ٽيهين ساڌ جي به آهي. (سنڌ)
۲ - اوڻٽيهه ڏينھن چور جا، ٽيهون ڀاڳئي جو به آهي. (سرو)
78. ائٽ را ٻارنھن ماس، اٺي ري اڪ گھڙي. (چوڻي)
ائٽ؛ چرخو، سٽ ڪتڻ جو اوزار.
ائٽ، ڌنڌي ڪاروبار جو اوزار آھي، جيڪو ھلائي، ڪاتياريون سٽ ڪتينديون ھيون ۽ ھڪ ٻئي سان ڏک سور اورينديون ھيون. ائٽ تي ويھڻ سان ھڪ ته روزگار به ٿيندو ھيو ۽ ٻيو حال احوال اورڻ سان ھيانءَ جو بار به ھلڪو ٿيندو ھيو. جڏھن ته برسات وسڻ سان به روزگار ٿئي ٿو. اگر ٻنھي جي پاڻ ۾ ڀيٽ ڪجي ته پوءِ، ٻنھي جو فرق ائين بيھندو. يعني ائٽ تي سڄو سارو سال ويھجي، نه اوترو روزگار ٿيندو ۽ نه اوترو ھيانءَ جو بار ھلڪو ٿيندو، جيترو برسات جي ھڪڙي گھڙي وسڻ سان ٿئي ٿو. (۳۵) ص ۲۷۰
مطلب؛ ھٿن جي محنت کان رب جو ڏني ۾ وڌيڪ برڪت آھي.
79. ايڪ هَل هتيا، دو هل ڪاج،
تين هل کيتي، چار هل راج. (راجسٿان، چوڻي)
زمين کي هڪ هر ڏيڻ سان ڪو به فائدو ناهي. بلڪ خودڪشي ڪرڻ برابر آهي. هڪ هر ڏيڻ يا نه ڏيڻ، زمين لاءِ برابر آهي. هاريءَ کي حيراني پريشانيءَ کان سواءِ، منجهانئس ڪي ڪين ملندو.
زمين کي ٻه هر ڏيڻ سان، ڪم نڪري ويندو پر اپت اوترو نه ٿيندي. فصل به سٺو نه ڄاپندو ۽ گندگاهه به جام ٿيندو، جيڪو فصل کي اسرڻ ئي نه ڏيندو. تنهن هوندي به فصل ڄڻ نظر ايندو.
زمين کي ٽي هر ڏيڻ، کيتيءَ لائق بڻائين ٿا. تنهن هوندي به منجهس ٿورو ٿڪو گندگاهه رهندو. زمين منجهان، اڳئين فصل سبب آيل ساڻائي اڃا پوريءَ طرح نه مرندي آهي. فصل جي مجموعي اپت چڱي ته هوندي آهي پر مقابلي جهڙي نه هوندي آهي.
زمين کي فصل لاءِ ڏنل چار هر، تمام گهڻا مفيد آهن. ساڻائي ختم ٿيو وڃيس. گندگاهه پوريءَ طرح مريو وڃيس. زمين اندر، فصل لاءِ نقصانڪار جيت جڻيا مريو وڃن. ٺلهي ٻج ڪلر تي فصل زوردار ٿئي. نه گندگاهه ٿئي ۽ نه فصل کي جيت جڻيو لڳي. هاريءَ کي به سک ملي. ڇو جو نه کيس گُڏ ڪرڻي ٿي پوي، نه وري ڪينئان مار دوا ڇٽڻي ٿي پوي.
مطلب: ۱ - سٺي فصل حاصل ڪرڻ لاءِ، زمين کي گهٽ ۾ گهٽ چار هر ڏيڻ گهرجن.
۲ - جيترو هر، اوترو ڦر.
۳ - نه سؤ سينئر، نه ھڪ مند. (سرو)
۴ - ھريو؛ ڦريو. (۱) ص ۳۴۴.
80. ايها ڪم ڪريجي، جو آڇا ڏنتا ري پريت نه جاءِ. (چوڻي)
آڇا ڏِنتا ري: اڇن ڏندن جي، کلکل واري. پريت: محبت، ياري، دوستي.
اڇن ڏندن جي پريت: بنا لالچ جي دوستي، کِلکل واري سنگت.
سنگت ساٿ سان حال سارو نباهجي. نباهڻ، وَسَ/ وِتَ کان ٻاهر هجي ته به اخلاق سان پيش اچجي. اڇن ڏندن جي پريت ۾، ڪير ڪنهن لاءِ سر ته نه ڏيندو آهي پر احترام ڪرڻ کان به نه ڪيٻائيندو آهي. اها پريت وس ويندي ٽُٽڻ نه ڏجي.
مطلب: ۱ - اهو ڪم ڪجي، جو ٻِين ڏاندين هَرُ هلي.
۲ - اهو ڪم ڪجي، جو لعل به لڀي پريت به رهجي اچي.
۳ - اهو ڪم ڪجي، جو نانگ به مري، لٺ به نه ڀڄي.
۴ - اهو ڪي ڪجي جو، آئي ويل ڪم اچي.
۵ - اهو ڪي ڪجي، جيڪو وسندي مينهن ڪم اچي.
۶ - ڳل-لڳڻيءَ کان وڃجي ته، منهن-پکڻيءَ کان نه وڃجي. (۵)