د
راجا اُتي رهاڻيون، مورک اتي بحث. (چوڻي)
داتا: ڏاتار، سخي . منگتا: مڱڻا، سوالي. رهاڻيون: ڪچهريون، ميڙاڪا، مجلسون. سروور: تلاءُ، پاڻيءَ سان ڀريل کڏ.
۱ - سوالي اتي وڃي سين هڻندا آهن جتي سخي مرد هجن ۽ سين سان سخاوت جا واهڙ وهائي ڇڏين. ٻئي هنڌ سوالي نه ويندو. سخيءَ جي سڃاڻپ اها آهي ته سوالي سندس در تي ويٺا هجن. مثال: جتي سخي، اتي سوالي.
۲ - سٺي پاڻيءَ سان ڀريل تلاءَ جي نشاني اها آهي ته اتي هنس پکي موجود هوندا.
۳ - راجا جي نشاني اها آهي ته وٽس، ڪچهرين جا ميلا لڳل هجن. ماڻهن جي مسئلن جا حل پيا ڳولجن. رس رهاڻ جي محفل متل هجي.
۴ - مورک يا بيوقوف، نه ڳالهائي ڄاڻي ۽ نه ئي ٻڌائڻ سان ڪا ڳالهه سمجهي سگهي. اجايو بحث ۽ گيڙ-بگيڙ پيو ڪندو، جيڪا بيوقوفيءَ جي نشاني آهي.
مطلب: ۱ - چار شيون، چئن هنڌن تي موجود هونديون.
۲ - ھر کجا بُود چشمهء شيرين، مَردم و مرغ و مور گِرد آيند. (فارسي)
۳ - جتي مٺي پاڻيءَ جو چشمو ھجي، اتي ماڻهو، پکي ۽ ڪوليون پيا ڦرن. (ترجمو) (۱۲) ص ۱۴۳.
300. دڙيليءَ ۾ دهل وڄي، ڍينگاڻ ۾ ڍيڍ نچي. (پھاڪو)
دڙيلي ۽ ڍينگاڻ، ٻن ڳوٺن جا نالا، جيڪي هڪٻئي کان وٿيرڪا آهن.
دهل جو وڄڻ: شاديءَ جو ڪاڄ يا منجهس ڀت وغيره جو سڏ.
ڍيڍ جو نچڻ: خوش ٿيڻ، جهمريون هڻڻ.
ڍيڍ يا ماڙيچا، مفت جا مال، خاص طور تي شادين مرادين منجهه تيار ٿيندڙ سڻڀا ڀت، پيا تاڙيندا آهن. جتي به ڀت هجي، سڏ هجين يا نه هجين، رڳو خبر پوين، ڪنين سُئي ڳالهه تي اعتبار ڪري، ڀت لاءِ پنڌ پوندا آهن. اهڙن ڀتو مڙسن کي اگر، دڙيلي جهڙي پرانهين ڳوٺ مان، ڊينگاڻ جھڙي ڳوٺ ۾، وڄندڙ دهل جو کڙڪو ڪنين پوي، تنھن کي به ڄڻ ڀت جي هجڻ جو ڄاڻُ پيا سمجهندا. منجهس تيار ٿيندڙ ڀت جي ملڻ جي خوشيءَ ۾ اڳواٽ اتي جو اتي، جهمرين پائڻ ۽ ڇيڄ وجهڻ ۾ کپي ويندا.
مطلب: ۱ - ڍيڍ کي شل نه ڪٿي ڀت جي ٻاٻور پوي. بوڇڻ ڪلهي تي هوندس.
۲ - گهرجائو ماڻهوءَ جي، خبر ٻڌندي ئي، رڳ ڦڙڪي پوندي آهي.
۲ - دليريءَ ۾ دهل وڄي، ڊينگاڻ ۾ ڍيڍ نچي.
۳ - ڀيٽيو: هريو ڍيڍ سهاڙين کائي، ڦريو ڦريو پڇون آئي.
301. دل درست، ته تن درست. (چوڻي)
جسماني صحت ۽ تندرستيءَ جو دارومدار، ماڻهوءَ جي ذھني نشو نما تي منحصر آھي. اگر ماڻھوءَ جو من يعني دل ۽ دماغ سالم ناھن، ته ٻيو سڄو تن يعني جسم پڻ نٻل ۽ لاغر ھوندس. جسماني تندرستي به تڏھن ٿي قرار بخشي، جڏھن دل صحتمند ۽ جوان آھي. (۳۵) ص ۲۶۳
مطلب؛ ۱. سالم جسم اندر، سالم دماغ ھوندو آھي.
ماڻھوءَ جي اندر جو ھڪڙو عضوو يعني دل سالم آھي ته جسم توانو آھي، اگر اھو بيمار آھي ته جسم بيڪار آھي.
302. دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي. (چوڻي)
دودو ۽ چنيسر، ٻه ڀائر هيا. سومرا قوم جو، تڏهن سنڌ تي راڄ هيو. پاڻ به سنڌ جا حڪمران هيا. چنيسر وڏو ڀاءُ هيو. کيس پڳ ٻڌرائڻ لاءِ، راڄ وارن چيو. پاڻ پڳ ٻڌڻ لاءِ، پنھنجي امڙ کان اجازت وٺڻ جو چئي، گهر ۾ اندر ويو. پويان راڄ ۾ وڳوڙ ڏسي، ننڍي ڀاءُ دودي، جيڪو بھادر به هيو ۽ چنيسر جي پيءُ کي ٻي زال مان هيو، پاڻ پڳ ٻڌي.
دودي جي انهيءَ اڍنگي چلت کي ننديو ويو آهي ته کيس وڏي ڀاءُ جي آڏو پڳ ٻڌڻ نه گهرجي ها. چنيسر، پڳ جي وڃڻ جو سور نه سهي سگهيو. جنھنڪري، دهليءَ جي حڪمران علاؤالدين خلجيءَ کي وڃي مدد لاءِ سڏيائين. خلجيءَ جڏهن سنڌ تي لشڪر ڪشي ڪئي ته ڏاڍي تباهي اچي وئي. چنيسر جي انهيءَ آڇ کي وري سنڌ وارن ننديو. تاريخ اندر، ٻئي سومرا ڀائر، حڪمرانيءَ جي حساب سان، حڪمت کان خالي، پنھنجي چالن سبب بدنام ئي رهيا.
مطلب: ۱ - نه هُن ۾ ڪا چڱائي آهي ۽ نه هِن ۾.
۲ - هڪڙو ڪلڇڻو آهي ته ٻيو به اھڙو ئي بڇڙو آهي.
303. دوست دشمن ڪو نه پرکڻا،
مِلئي وڏي رتبي سنگت ڪو نه سڃاڻڻا،
مايا آئي تو ڏکيا ڏينهن ڀولڻا،
ڪچهري وچ ننڍي وڏي ڪو نه ڏيکڻا،
وديا پاوڻ سين وڏي ڪو مورک سمجهڻا،
پنج ئي جڳائي مرڻا. (چوڻي)
مايا: ڌن دولت. وديا: علم. مورک: بيوقوف.
۱ - جيڪو دوست ۽ دشمن جو فرق نه ڪري سگهي، اهڙي ماڻهوءَ جو مري وڃڻ بهتر آهي.
۲ - وڏو عهدو ملڻ کانپوءِ، جيڪو سنگت کي نه سڃاڻي، سو به ڪم جو ناهي.
۳ - ڌن دولت اچڻ کان پوءِ، جيڪو ماڻھو ڏکيا ڏينهن وساري ڇڏي ۽ هٿ ڦاڙ ٿي ھلي سو به جلد ذليل ٿيندو. ڌڻي ڏئي ته کمي کائجي، لڙي لنگهجي.
۴ - ننڍن تي شفقت ڪرڻ ۽ وڏن جو ادب ڪرڻ، هر هڪ تي لازم آهي. ڪچهريءَ ۾ گفتو ڪڍڻ وقت، ننڍ-وڏائيءَ جو خيال رکڻ ۾ دانائي آهي. جيڪو اهو فرق رکي نه ٿو ڄاڻي، سو به جلدي رسوا ٿيندو.
۵ - ٿورو علم اچڻ کان پوءِ، جيڪو پنهنجن وڏن کي ڄٽ، جاهل ۽ گنوار سمجهي ٿو، تنهن جي هر ارادي ۽ عمل ۾، خدا تعاليٰ جي مدد شامل نه هوندي آهي. ڇو جو رب پاڪ، ھر ڳالھ جي مصلحت، فقط وڏن جي ادب ۾ رکي آهي.
مطلب: ۱ - مٿي ٻڌايل عيبن مان جنهن ۾ ڪو هڪ به هجي ته اهڙي ماڻهوءَ لاءِ ٻڏي مرڻ بهتر آهي.
۲ - دوست دشمن ڪُون نه پرکڻا، مان مرتبي ملي، سنگت ڪون نه سڃاڻڻا، مايا ملڪيت ملي، ڏکيا ڏينهن ڀلاوڻا، محفل وچ وڏي ننڍي ڪون نه ڏيکڻا، وديا پاوڻ سون، وڏي ڪون مورک سمجهڻا، پنج ئي جڳائي مرڻا. (۱۲) ص ۱۴۹.
304. ديس چوري، پرديس بِکيا. (پھاڪو)
بِکيا: پنڻ.
ٿر اندر، پنڻ کي معيوب سمجهيو ويندو آهي. ڪنهن آڏو جهول جهلڻ کي چڱو ڪم ته ڪٿي به نه ٿو سمجهيو وڃي پر ٿري ان سان اڃا وڌيڪ نفرت ڪن ٿا. ڀلي ڪيڏو به ڏڪر يا قحط پوي پر ٿر ۾ عام پينو فقير نظر نه ايندو.
ديس يا وطن اندر، جتي گهڻا واقفڪار ۽ ڄاڻو سڃاڻو هجن ٿا، تتي ڪو به عيب وارو ڪم جهڙوڪ؛ چوري يا پنڻ وغيره ڪين ٿو جڳائي. ڇو جو هر ڪو سڃاڻي ٿو. تن آڏو وري وري وڃڻ سان شرمساري پيئي محسوس ٿيندي. هر وقت سندن آڏو ڪنڌ جهڪيل رهندو.
ان جي برعڪس، پرديس ۾ واقفيت ۽ ڄاڻ سڃاڻ نه هوندي آهي. جتي ڪو واقفڪار نه هجي، اتي پنڻ وغيره ۾ مهڻو محسوس نه ٿيندو آهي. اتي جيڪڏهن ڪنهن جهول جهليو ته کيس ان ڪري شرمساري نه ٿيندي جو پاڻ پرديسي آهي. ائين ڪرڻ سان وري به گهٽتائي ديس وارن جي آهي، جو مسافر منجھن اچڻ کان پوءِ، پنڻ لاءِ مجبور ٿيو آهي.
مطلب: ۱ - چور، وطن کي لڄائي ٿو ۽ پينو پرديس کي.
۲ - پنهنجي علائقي ۾ چوري ڪرڻ، پرديس ۾ پنڻ وانگر عيب دار آهي.
۳ - مرڻ ناهي مهڻو، پرڻو ناهي گار.
۴ - هنگڻ ناهي مهڻو، پرڻو ناهي گار.
۵ - ڀيٽيو؛ اٺ ڀارتو کڻو، ٽٽا ڏيڻ ۾ ته ڪو نه گيو. (۷) ص ۳۵.