چ
هڪڙي هڪڙي، ايڪويهه تاڻيا. (پھاڪو)
آڳاٽي دور ۾ هڪ دفعي، چوراسي کن واڻيا، پاڻ ۾گڏجي واپار جو وکر وٺڻ ويا. واپسيءَ تي، سامان گڏهن ۽ خچرن تي کڻايو پئي آيا جو واٽ تي ڪن لَڪَن ۾ لڪل چورن اچي کين ورايو. چور هيا ته چار ڄڻا پر وٽن هٿيار پنھوار هيا ۽ اوچتو خوفناڪ نموني سان حملو ڪيو هيائون. جنھنڪري واڻين کي باقاعده ڦُري، پوءِ گهٽ مان ڇڏيائون. اڳتي هلي، ڦريل واڻين جڏهن، چورن جي تعداد ۽ پنھنجي تعداد تي نظر ڦيرائي ته حيرانگي ٿين ته هڪ چور، ايڪويهن واڻين کي ولو چاڙهيو هيو.
مطلب: ۱ - دڪاندار، دڪان جي وکر سبب ايترو ڪمزور هوندو آهي جو هڪڙو چور به ويهن واڻين کان واڌو هوندو آهي.
۲ - ڀيٽيو: باڻيا، بيس تو ئي ھيکلا.
269. چار مليا ته چؤسٺ کليا، ويس ڪريو جوڙ،
سڄڻ سڄڻ سين مليا، مليا لاک ڪروڙ. (چوڻي)
عام ماڻھن منجھان، اگر چار ڄڻا، پاڻ ۾ چوياري ڪري اٿن ته اھا ڪچھري يا ان جوڙ/ ڪٺ ۾ ٿيل ڳالھيون، ٻين چوھٺ ماڻھن تائين پنھنجو اثر ڇڏين ٿيون. ان جي بر عڪس اگر ٻه سڄڻ پاڻ ۾ ويھي ڪچھري ڪن يا ناز انداز سان حال احوال اورين ته، سندن ويھڻ جو غوغاءُ، لکين ڪروڙين ماڻھن جي زبانن ۽ دلين تائين پھچي وڃي. ان دؤر جي ماڻھن جي زبانن تي ته چڙھي پر ايندڙ وقتن جي ماڻھن جي زبانن تي پڻ جاري ٿي وڃي. (۳۵) ص ۲۳۵
مطلب؛ ۱. سڄڻ سڄڻ سان ملي ته زمين جي ستين پتر ۾ ڳالھ ھُلي وڃي.
270. چار ئي واهون چڪن، تڏهن سوڍا سيڻ ڪجن. (پھاڪو)
واهون: رستا. چُڪن: پورا ٿين، کٽن. سيڻ: مٽ عزيز، رشتيدار.
سوڍا، ٿر جي بھادر ۽ اڻانگي ذات آهي. ڏاڍ-مڙسيءَ جا منجهن وڏا اکر هوندا آهن. ساڻن سڱ سياپو، پنھنجي حالت کي ڏسي پوءِ ڪجي. هونئن به ڪمزور ماڻهو، ڏاڍي سان مٽي مائٽي ڪرڻ کان پاسو ڪري ته بھتر آھي.
جڏهن مٽي مائٽيءَ لاءِ، سمورا رستا ۽ راهون بند نظر اچن. پنھنجن ويجهن توڙي پري جي مٽن ۾ ڪٿي آسرو نظر نه اچي. اوري پري ڪنھن پاڻ جھڙي قوم ۾ به ڳٿو نه کلي ته لاچار پوءِ سوڍن کي سيڻ ڪجي. ٻي صورت ۾ ڏاڍن کان پاسو ڪجي ته بھتر.
مطلب: ۱ - وس ويندي، ڏاڍي ماڻهوءَ جي آڏو، پاسو ڏئي به نه لنگهجي.
۲ - جڏهن ٻي ڪا واه نظر نه اچي ته لاچار، ڏاڍي سان سڱ ڪجي.
271. چانديءَ جو رپيو ٿر ۾ ويو ته مُٺو، ٿيو زمين حوالي.
(چوڻي)
پراڻي زماني ۾ ٿر جا ماڻهو، بئنڪن جي سهوليت نه هئڻ سبب، پنهنجو ناڻو گهڻو ڪري زمين ۾ پوري رکندا هيا. انهيءَ جاءِ جو ڏس به ڪنهن کي نه ڏيندا هيا. وڏي ضرورت کان پوءِ مشڪل سان ڪڍندا هيا. سالن پڄاڻان جڏهن ڪڍڻو هوندو هين، تڏهن کانئن به هنڌ وسري ويندو هيو. يا ته ڪڍڻ کان اڳ، جاءِ جو ڄاڻو، جنھن ھٿن سان ڌن پوريو هوندو، مري ويندو هيو. اگر جيئرو ھوندو ھيو ته وري پوريل ھنڌ کانئس وسري ويل ھوندو ھيو. ان صورت ۾ ته ڌن ٿيو ئي زمين جي حوالي. ھاڻي وري جڏهن ڪنهن کي نصيب سان هٿ اچي.
مطلب: ۱ - اڻ پڙھيل ۽ بي پھچ ماڻھو، موقعي مان وقت سارو فائدو وٺي ڪين سگھندا آھن.
۲ - چاندي جو رپيو ٿر ويو، ته ٿيندو زمين جي حوالي. (۳۵) ص ۲۶۲
۳ - ”کڏ!“ چي؛ ”جيءُ سڏ!“
۴ - ڀيٽيو؛ مٿو ڀاڳو ساڄو ٿئي، روپيو ڀاڳو ساڄو نه ٿئي. (۱) ص ۲۷۹.
272. چتر تو چار ئي ڀلا، مورک ڀلا نهين ساٺ،
چندن ڪا ڪُٽڪا ڀلا، گاڏين ڀريا ڪاٺ. (ڍٽ، پهاڪو)
چتر؛ سگهڙ، عالم، عاقل، پڙهيل، پارکو، سمجهدار، سڄاڻ، عقابر، ٻاون وير. مورک؛ بيوقوف، جاهل، ڄٽ، بي عقل، بي علم. چندن؛ خوشبودار وڻ/ ڪاٺي. ڪُٽڪا؛ ڳٽڪو، ٽُڪر.
۱ - عقل وارا ماڻهو ڪنهن به ڪم واسطي، فقط چار ڄڻا ھجن ته به ڪافي آهن. جڏهن ته بيوقوف، ڀلي سٺ هجن ته به ٺهيل ڪم بگاڙيو وجهن. ڪم جي ڪرڻ لاءِ ماڻهن جي گهڻائي نه بلڪ هنر ۽ ظرافت (Skillness) جي جھجهائي ضروري آهي.
۲ - خوشبوءِ حاصل ڪرڻ لاءِ، چندن جي ڪاٺ جو ٽڪر به ڪافي آهي. ان جي ڀيٽ ۾ ٻين ڪاٺين جو ڀريل گاڏو به بيڪار آهي. انھن مان ڪا به خوشبوءِ نه ايندي.
مطلب: ۱ - ڪم لاءِ ٿورو عقل ۽ خوشبوءِ لاءِ ٿورو چندن ڪافي آهي.
۲ - ڀيٽيو؛ چتر ڪا چٽڪا ڀلا، مورک ڪا جمارا،
چندن ڪا ڪٽڪا ڀلا، اور ڪاٺ ڪا ڀارا. (۲) ص ۶۲.
273. چتر تو چوريا ڀلا، اڻ چوريا اڄاڻ،
کوئا ٻوها ڀلا، ڀريا ڀلا نياڻ. (ڍٽ، چوڻي)
اڄاڻ؛ اڻ ڄاڻ، جاهل. کوئا؛ کوه. نياڻ؛ ترائي. ٻوها؛ مٺو پاڻي.
۱ - سگهڙ يا عاقل کان، عقل جون ڳالهيون نصيب ٿينديون. کيس جيترو چوربو، اوترو سياڻپ جا نقطا کانئس جام ملندا.
۲ - اڻ ڄاڻ ماڻهوءَ مان ڪا به ڏاھپ يا دانائيءَ جي ڳالهه نصيب نه ٿيندي. کيس چوربو ته سواءِ گارين جي ڪجهه پلئه نه پوندو. بهتر آهي ته کيس چورجي ئي نه.
۳ - کوھ اهو ڀلو آهي جنهن جو جر مٺو هجي. ڇو جو مٺي پاڻيءَ جي چشمي تي ماڻهو ۽ مرون، ڪوليون ۽ ماڪوڙا پيا ڍرڪندا آهن. ٻاڙي/ کاري جر واري کوھ تي اچڻ ڪير به پسند نه ٿو ڪري.
۴ - ترائي يا ڍنڍ ۾ پاڻي جام هوندو ته منجهانئس فائدو وٺي سگهبو. جڏهن پاڻي کٽي ته بيٺل پاڻي ڌپ ڪري ويندو. منجهانئس اٿندڙ اونهي بڻاس سبب ڪير به ڀرسان لنگهڻ پسند نه ڪندو.
مطلب: ۱ - سگهڙ سان ڳالهائجي، بيعقل سان نه. کوه، مٺي پاڻيءَ واري هنڌ کوٽجي ۽ ترائي به اتي ٺاهجي جتي برساتي پاڻي جام اچي ڪٺو ٿئي. (۲) ص ۶۰.
274. چتر سين چتر مليو، هوگئي رس ڪي لُوٽا لُوٽ،
مورک سين مورک مليو، هوگئي پوري ماٿا ڪوٽ.
(چوڻي)
لوٽا لوٽ؛ مٿان پاڻ لٽائڻ، پاڻ نڇاور ڪرڻ. ماٿا ڪوٽ؛ مٿو ڪٽڻ، يڇيون ۽ ڏھڙون ڏيڻ، مٿو کائڻ. ڍينڪ؛ مُڪون. ڏوئي؛ ٻيو. لات؛ لتون.
۱ - عقل وارا جڏهن پاڻ ۾ ويهندا ته هڪٻئي کي ڏاهپ جا ڏس ڏيندا. رس رهاڻ ڪندا ۽ هڪٻئي جي تعظيم ڪندا. هڪٻئي جو قدر ڪرڻ سبب، پنهنجو مان مرتبو به پيا وڌائيندا ۽ خوش پيا گذاريندا.
۲ - بيوقوفن کي، نه پاڻ ۾ ڳالهائڻ جي خبر، نه ئي وري معاملي فهميءَ جو ڍنگ. ملڻ وقت سلام بدران ڀونڊن سان هڪ ٻئي جو آڌر ڀاءُ ڪندا. کيڪر به گارين سان ڪندا ته موٽ به گارين سان ڏيندا. هُڏيون ڏئي پيا ڳالهائيندا ۽ تڏرون/ اڇلون ڏئي پيا ڪچھري ڪندا. يڇيون ڏئي پيا ھڪٻئي کي معاملا سمجهائيندا ۽ مڃرائيندا.
مطلب: ۱ - سڄاڻ جي ڪچهريءَ ۾ رس، اڄاڻ جي ڪچهريءَ ۾ ڪس.
۲ - چتر سين چتر مليو، ڪهي گيو من ڪي بات،
مورک سين مورک مليو، ايڪ ڍينڪ، ڏوئي لات. (۲) ص ۶۲.
275. چتر ڪا چُٽڪا ڀلا، مورک ڪا جمارا،
چندن ڪا ڪٽڪا ڀلا، اور ڪاٺ ڪا ڀارا. (پهاڪو)
چتر؛ سگهڙ. چُٽڪا؛ رتيءَ رهاڻ، گهڙي گذارڻ. مورک؛ بيوقوف. جمارا؛ ڄمار. چندن؛ خوشبودار وڻ. ڪٽڪا؛ ڳِٽي، ٽڪر. ڪاٺ؛ سادو ڪاٺ. ڀارا؛ ڀريل گاڏو.
۱ - جاهل سان پوري زندگي گذارجي پر منجهانئس ذري جو به نفعو نه ملندو. جڏهن ته عاقل سان ٿوري ذري گذارڻ به ڀلي آهي. کانئس مليل ذري نصيحت به زندگيءَ لاءِ ڪارائتي رهي ٿي.
۲ - ڪاٺين جي ڀريل اٺ مان، ٽڪي جي به خوشبوءِ/ واس نه وٺي سگهبو. ان جي برعڪس، چندن جي ڳٽيءَ مان به چڱي خاصي خوشبوءِ، چڱي خاصي وقت لاءِ، وٺي سگهجي ٿي.
مطلب: ۱ - عقل وارن سان گهاريل گهڙي، بيوقوف سان گهاريل عمر کان ڀلي.
۲ - يک ساعت صحبتي با اوليا، بہ از صد صاله عبادت بي ريا. (فارسي)
۳ - ڪامل وليءَ سان گهاريل هڪ گهڙي،
سؤ ساله بي ريا بندگيءَ کان ڀلي آهي. (ترجمو)
۴ - ڀيٽيو؛ چتر تو چار ئي ڀلا، مورک ڀلا نهين ساٺ،
چندن ڪا ڪُٽڪا ڀلا، گاڏين ڀريا ڪاٺ. (۲) ص ۶۲.
276. چتر منک را روسڻا ئي ڀلا، کوهي مورک ري ٻيل،
نيڻين ڏٺا گيهه ڀلا، ڪيا مک کائي ئي تيل. (پهاڪو)
چتر: سگهڙ. منک: ماڻهو. روسڻا: رسڻ، رٺل هئڻ. کوهي: بڇڙي، کوھ، کڏ ۾ پوي. مورک: بيوقوف. ٻيل: سنگت. نيڻي ڏٺا: اکين سان ڏسڻ. مَک: مَکڻ، مٽهڻ. ڪِيا: جو.
۱ - عقلمند ماڻهوءَ مان فائدو ئي فائدو پهچندو آهي. وٽانئس نصيحت آميز ۽ دانائي جا مليل نقطا، زندگي ڀر ڪارگر رهن ٿا. جيڪڏهن عقلمند ڪنهن سبب تي ڪاوڙيو ته سندس ڪاوڙ ۾ به ڪا حڪمت سمايل هوندي. ان مان به فائدو ئي ملندو. ان جي برعڪس بيوقوف دوست سان زندگي ته ڇا بلڪ هڪ اڌ گهڙي گهارڻ به عذاب آهي. پنهنجي بيوقوفين سبب وڏا اهنج کڙا ڪندو. سندس مھربانيءَ ۾ به عذاب ڇپيل ھوندو آھي. تنهنڪري کانئس ڀڄي جان ڇڏائجي.
۲ - تيل، گيھ جي ڀيٽ ۾ گهٽ ڪارائتو آهي. گيهه جي خوشبوءِ، پري کان اچي سا به تيل مکڻ کان چڱي آهي. تيل ۾ اهو سڻڀ ۽ سواد ناهي، جيڪو سچي گيهه ۾ آهي.
مطلب: ۱ - جاهل کان عاقل ڀلو ۽ نقل کان اصل ڀلو آهي.
۲ - نادان دوستن کان، داناءُ دشمن ڀلو.
۳ - ڀاڙيءَ جي ڀاڪر کان، مڙس ماڻهوءَ جو ڀونڊو به ڀلو. (سرو) (۲) ص ۶۲.
277. چڙهئي رو سڀا ڪو ئي، ڪِرئي رو ڪير ڪونهي.
(پھاڪو)
چڙهئي رو: چڙهئي جو، عهدي ماڻڻ واري جو. سڀا ڪوئي: سڀڪو.
جيڪو ماڻهو ڪنهن عهدي تي ويٺو آهي ۽ وٽس ورهائڻ لاءِ چڱو خاصو مال ملڪيت آهي ته ساڻس رابطو رکڻ ۽ منجهانئس فائدو وٺڻ لاءِ هر ڪو جتن ڪندو آهي. رستا واسطا جوڙڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. سورس-سفارش هٿ ڪرڻ لاءِ، هٿ پير هڻندو آهي. تعلق جوڙڻ لاءِ، تحفا تحائف ۽ سوکڙيون پاکڙيون موڪلڻ ۽ پڄائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. اڳلي وٽ، ملڻ وارن ماڻهن جي پيھ هوندي آهي ته اھا چيري، وٽس ويجهو ٿيڻ ۽ کيس پاڻُ ڏيکارڻ لاءِ جدوجُهد ڪندو آهي. مائٽ نه هوندي به کيس چاچو-مامو ڪوٺيندو آهي. پاڻ کي ان جو مٽ عزيز سڏرائيندو آهي. کيس ته کائيندو آهي، پر سندس نالي تي به کائيندو آهي.
ان جي برعڪس جيڪو غريب ۽ نادار آهي، جنهن وٽ نه عهدو آهي نه مال، تنهن سان ڪير به تعلق نئين سر نه جوڙيندو آهي. گهرڻ جي ڀَوَ تتان کانئس ڀڄندو وتندو آهي. ڀلي سوٽ ماسات هجي پر سندس مائٽ نه هجڻ لاءِ دليل پيو گهڙيندو آهي. پاڻ ته سندس عزت ۽ مالي مدد نه ڪندو آهي پر ٻين کي به ائين ڪرڻ کان پيو منع ڪندو آهي. کيس لالچي، ڪريل ۽ گيدي سڏي، خوار ڪرڻ جي ڪوشش پيو ڪندو آهي.
مطلب: ۱ - هر ڪو چڙهندي سج جو پوڄاري آهي.
۲ - چڙهئي سج جا، سَوَ سلامي.
۳ - چڙهئي جا سَوَ سلامي، ڪرئي کي ڪو کنگهي ئي نه.
۴ - شاهوڪار جا سالا به گهڻا، غريب جو ڀيڻيويو به ڪو ڪو نه. (۵)
278. چڪر، ڪم دلن جو. (چوڻي)
چڪر: چڪربازي، هٿ چراند. دلن: دلا يا دلو ۽ دَلَ جو جمع آھي.
دل: سنڌ جي ذات آهي. ان ذات جو جمع ۽ دلي يا دلو جو جمع پڻ ساڳئي اچار ۾ اچي ٿو. جيئن چنڊ ذات جو جمع ۽ چنڊي يا چنڊو جو جمع پڻ ساڳيءَ طرح لکجي ٿو. جيڪي جملي ۾ ڪتب آڻڻ وقت ذو معنى ٿين ٿا. جيئن ھڪ مثال مشھور آ:
هڪڙو همراه صبح جو چنڊ ذات وارن جي ڳوٺ ويو. اتان منجهند ڌاري دل ذات وارن جي ڳوٺ پھتو. ٻنهي جڳهن تان سندس ڪم نه ٿيو. ملول ٿي نيٺ شام ڌاري پنھنجي ڳوٺ پهتو. ڳوٺ وارن سفر جو حال احوال پڇيس ته کين ڇوڪارو ڀري ٻڌايائين: ”ڪهڙي ٿا ڳالهه پڇو. صبح جو چنڊن جي ڳوٺ پھتس، اتي ڪم نه ٿيو ته دلن جي ڳوٺ پھتس، اتي به ٿي ساڳي ڪار. موٽي گهر پهتو آهيان.“
اهڙا کوڙ ذو معنى جملا، پڻ ٻين قومن ۽ ذاتين تي چٿر ۽ چيڙ طور جڙيل آهن. تن مان ڪي ته ڪڏهن ڪڏهن قوم جي ڪنهن هڪ اڌ ماڻهوءَ جي حرڪت سبب، ساڀيان لڳن. جنهنڪري، سڄي قوم پڻ پئي لوئجي.
مطلب: ۱ - ٺولهو کڻي هڪڙو، ٺڪر ڀڄي سڀني تي.
۲ - دل، ذات وارن لاءِ، چٿر يا چيڙ.
۳ - ڀڏا ڪم، بدمعاش ۽ بدچلن ماڻهو ئي ڪندا آهن.
279. چمار ڪي آنگن چندن اُگا، نِت نِت ٽنگيا چام،
چندن بِچارا ڪيا ڪرتا، پڙيا نيچ سي ڪام. (پهاڪو)
چمار: موچي. آنگن: اڱڻ. اُگو: ڦٽو، اڀريو. چندن: صندل. چام: چمڙو.
مينگهواڙ/ موچيءَ جي گهر جي اڱڻ تي، صندل/ چندن جو وڻ ڦٽو. مينگهواڙ پنهنجي ضرورتن آهر منجهانئس ڪارج حاصل ڪرڻ خاطر، مٿس ڪِنا ۽ ڌپيارا چمڙا پيو ٽنگي. چمڙا به حرام جانورن جا يا مئل ڍورن جا. انهيءَ صورت ۾ چندن ويچاري جو ٻيو قصور ناهي، فقط چھڙي سان صحبت وارو ڏوھ اٿس. ڪنهن چڱي جي گهر پيدا ٿيڻ بدران، چھڙي جي گهر ڄائو آھي. اھا لوڙ پيو لوڙي.
مطلب: ۱ - تخم جو تاثير ته ٿئي ٿو پر ان ۾، اتي ڄاول جو ڪهڙو قصور؟ پنهنجي قسمت تي صبر ڪرڻ کان سواءِ ٻيو چارو ئي ناهي.
۲ - چورن سان چاھ پئي، جي من ميڙ ڪيائين،
پوندو ته ڪاٺ، نه ته ڪوٺائبو ته سھين. (۲) ص ۲۶۶.
280. چندن اُپني، سک اُپنو، کِلي سڀ وڻراھ،
ھيءُ وڻ سڀاڳو اُپنو، جنهن واسي سڀ وڻراھ. (پهاڪو)
چندن: خوشبودار وڻ. اُپنو: اڀريو، پيدا ٿيو. واسي: واسڻ، خوشبوءِ پکيڙڻ.
چندن؛ صندل، خوشبودار وڻ آهي. منجهانئس ٿيندڙ ڪاٺ مان اکٽ خوشبوءِ نڪرندي آهي. خوشبودار شربت ٺاهڻ ۾ به، روح (essence) طور ڪتب ايندو آهي. اهو وڻ جڏهن ڪنهن گهٽيءَ يا وڻراھ ۾ پيدا ٿيندو آهي ته اها گهٽي ئي خوشبوءِ سان واسجي ويندي آهي. رهواسين کي ته خوشبوءِ پئي ملندي آهي پر لنگهندڙن کي به پئي واسيندي آهي. انهيءَ سبب ڪري، اها وڻراھ به پئي ناز ۾ ٻهڪندي ۽ کلي خوش ٿيندي آهي.
مطلب: ۱ - چڱن جي صحبت، رڱي ڇڏيندي آهي.
۲ - چڱن سان چاه پئي جي من ميڙ ڪيائين،
رڱجي ته لال ٿيندو نه ته ڪڪوربو ته سهين.
۳ - ٿڌو گهڙو، پنهنجي تعريف پاڻ ڪرائي.
۴ - ڀيٽيو: ونجهه اُپني، دک اپنو، رُني سڀ وڻراه،
هيءُ وڻ اڀاڳو اُپنو، جو ڄيرو سڀن لاهِ. (۲) ص ۶۱.
281. چندن پاسي رکڙا، سو ڀي چندن هوئي. (هندي)
چندن: صندل، خوشبودار ڪاٺ جو قسم.
چندن/ صندل جي ڪاٺ ۾، قدرتي طرح اها صلاحيت آهي ته منجهانئس ساري عمر لاءِ وڻندڙ خوشبوءِ پئي ايندي آهي. جڏهن به ٿورو گَهِبو اٿس ته نئينءَ طرح، نئين نکار سان، خوشبوءِ نڪرندي اٿس. جيڪا آس پاس جي ماحول کي معطر ڪري ڇڏيندي آهي.
چندن مان نڪرندڙ خوشبوءِ وارو هڳاءُ، وڻندڙ ۽ مؤثر پڻ هوندو آهي. ڀر ۾ رکيل شين تي پڻ اثر ڪندو آهي. چندن/ صندل جي ڀرسان رکيل شيءِ مان به، واسجڻ سبب، ساڳي خوشبوءِ پي ايندي آهي.
مطلب: ۱ - چڱن جي صحبت جو اثر پڻ چڱو پوندو آهي.
۲ - چڱن سان چاه پئي جي من ميڙ ڪيئي،
رڱجي ته لال ٿيندو نه ته ڪڪوربو ته سهي. (۴)
282. چور ري من ۾ چڙي. (پهاڪو)
ري: جي. من: دل، دماغ. چِڙي: جهرڪي، کٽڪو.
چور کي ڪيل چوريءَ جو، من ۾ هميشه کٽڪو ضرور رهندو آهي. هر وقت چوري پئي کُکندس. مثال ڏيندا آهن ته هڪڙي وڏيري، چوري ٿيڻ پڄاڻان، تَرَ جي سمورن ڪاٽڪن/ چورن کي سڏائي چيو؛ بس! چور پڌرو آهي! چور جي ڏاڙهيءَ ۾ ڪک، هتان پيو نظر اچي. جنهن تي اصل چور/ ڏوهاريءَ، ڪنڌ لاڙي، يڪدم پنهنجي ڏاڙهيءَ کي ڇنڊڪو ڏنو ته جيئن پاڻ به بي ڏوهين جهڙو نظر اچي. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهيءَ حرڪت سان ئي، پاڻ کي ظاهر ڪري وڌائين.
مطلب: ۱ - چوري/ ڏوهه، چئبو ئي ان فعل کي آهي، جيڪو دل ۾ کٽڪي.
۲ - جا شيءِ دل ۾ کٽڪي سا چوري آھ. جيڪا نه کٽڪي سا چوري ناھ.
۳ - چور ڪيڏي به مهارت سان چوري ڪري، نشانات ضرور ڇڏي ويندو آهي. (۵)
283. چور نا ڪهين چوري ڪر، ڌڻي نا ڪهين هوشيار. (پھاڪو)
چور ۽ ڀاڳيو، هڪ ٻئي جا دشمن ٿي پون ٿا. چور، مال چوري ڪري ٿو ۽ ڀاڳئي جو مال چوري ٿئي ٿو. چور، تڪليف ڪري، مال چورائي ٿو. رات جي بيگاھ وقت ۾، ننڊ آرام ڦٽائي، گهوٻاٽا ۽ لوڙهيون، ٽارچون ۽ بندوقون ساڻ ڪري، هيڪل-وسلو يا ٻيجل چوريءَ تي نڪري ٿو. ان کان اڳي، چوريءَ واري مال جي تاڙ- توڙ، پهچڻ جا گهٽ گهيڙ، جاچي ٿو. تھان پوءِ سر تريءَ تي رکي، ڀاڳئي جي گهر کي کاٽ هڻي ٿو. چوري ڪندي پڪڙيو ته ڀاڳيا کيس ماري سگهن ٿا. اهڙي قسم جو ڀؤ به سندس اندر ۾ موجزن رهي ٿو.
ان جي برعڪس، ڀاڳيو مالوند آهي. مال کي سنڀالڻ لاءِ، چوڪيدار ۽ عالم- پناهون وٽس آهن. چور سان مقابلو ڪرڻ لاءِ هٿيار ۽ هلائڻ لاءِ هوشيار مڙس ساڻ اٿس. چوري ٿيڻ جي صورت ۾، چورن جو پيرو کڻڻ لاءِ واهرو ۽ پيري، هٿيار ۽ ڪتا هڪيا حاضر اٿس.
ٻنهي ڄڻن جو پاڻ ۾ ڪئي-ٻليءَ وارو وير آهي. اهڙي صورت ۾، هڪڙو ماڻهو چور سان به ياري رکي چاپلوسي ڪري، کيس چوريءَ جا ڏس-پتا ڏئي ۽ وري ڊڪي ڀاڳين کي به هوشيار ڪري. اهو ٻه-وڙهائو، ظاھري دشمن کان به وڌيڪ خراب آهي. سندس تعلقات، چور سان به آهن ته ساڌ سان به. اشراف سان به آهن ته ڪميڻي سان به. نه سندس دوستيءَ تي اعتبار آهي، نه دشمنيءَ جي پڪ آهي.
مطلب: ۱ - ٻه-رخو ماڻهو، منافق ۽ ٻيائي-خور آھي. اھو جاني دشمن کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي.
۲ - چور کي چوي؛ چوري ڪر! ڌڻيءَ کي چوي؛ مال سوگهو ڪر.
۳ - چور کي چوي؛ ”مال چورائينس“، ڀاڳئي کي چوي؛ ”گهر تي پهرو ويهار!“
284. چور نِه ڌڪو ٻو، باڻيا مرڳو شؤ. (پھاڪو)
نه؛ ۽. ڌڪو؛ گھوٻاٽو، لٺ. ٻو؛ ٻه. باڻيا؛ واڻيا، سوداگر، دڪاندار، واپاري. شؤ؛ سؤ.
آڳاٽي دور ۾، جڏهن لاريون موٽرون ايجاد نه ٿيون هيون، تڏھن سفر پيدل ۽ وهٽن تي ٿيندا هيا ۽ سي به ضرورت آهر. اڄڪلهه وانگر، شيل شڪار جي بهاني يا گھمڻ ڦرڻ لاءِ ورلي ٿيندا هيا. گهڻو ڪري، سوداگر قسم جا ماڻهو قافلا ٺاهي، وکر وٺڻ يا وڪڻڻ لاءِ، ساڻ کڻائي نڪرندا هيا.
ٿري واڻين جو اهڙو هڪ قافلو، وکر وهٽن تي لڏائي، ڪنھن طرف کان آيو پئي جو کين واٽ تي، تاڙ ۾ ويٺل هڪڙي چور هڪڙي وڏي ڏانگ/ لٺ جي زور تي اچي وراڪو ڏنو. لٺ ڏيکاري، دڙڪا شڙڪا ڏيئي، کانئن مال ڦري، روانو ڪري ڇڏيائين.
ڦُريل واڻين جو ولر، جڏهن هڪڙيءَ وسنديءَ وٽان گذريو ته اتان جي رهاڪن کانئن حال احوال ورتو. کين ڦرجڻ بابت ٻڌايائون. ڳوٺ وارن کين حيرت مان ڏسندي چيو؛ ”اوهان به لڳ ڀڳ لشڪر جيترا هيا، اوهان کي هڪڙو ڄڻي ڦري ويو؟“
”چور نه ڌڪو ٻو، باڻيا مرڳو شؤ!“ کين دليل طور، پنھنجي ڪمزوري ۽ چور جي ڏاڍ بابت ٻڌايائون. ”چور ۽ ڌڪو ٿيا ٻه، واڻيا مورڳو سؤ!“
مطلب: ۱ - واڻيا گهڻا هوندي به ڪمزور، چور اڪيلو هوندي به زور.
۲ - واڻيو وڙهي ويسيءَ سان.
۳ - واڻيو تمام ڊڄڻو ۽ گيدي ٿيندو آھي.
۴ - واڻيا رات جو ٻاھر نڪرندي به ڊڄندا آھن.
۵ - ڀيٽيو: چار چور چوراسي واڻيا، ھڪ ھڪ ايڪويھ تاڻيا. (۶) ص ۸۸.
285. چيٽ چٽيا، ويساک ورهايا. (چوڻي)
چيٽ: مند جو نالو، ڪتيءَ کان پوءِ ٿئي، ڊسمبر کان اپريل تائين هلي.
چيٽ: هندي مهينو، مارچ- اپريل ڌاران اچي. چٽيا: شروع ڪيا.
ويساک: هندي مهينو، اپريل- مئي ڌاران بيهي. ورهايا: ورسائڻ، اپت ملڻ.
سنڌ اندر ٻه موسمون ٿين ٿيون، جن اندر پوک راهجي ٿي. هڪ ربيع، ٻي خريف. ھڪ کي چيٽ ۽ ٻيءَ کي ڪتي به سڏجي ٿو. ڪتي، هڪ نکٽ پڻ آهي، جيڪو جون ڌاران آسمان تي اڀري ٿو ۽ ڊسمبر ڌاري لهيو وڃي. ان سموري عرصي کي ڪتيءَ جو عرصو ۽ منجھس ٿيندڙ فصل کي ڪتيءَ جو فصل سڏجي ٿو. ڪتيءَ پويان ايندڙ مند کي چيٽ ۽ منجھس ٿيندڙ فصل کي چيٽ جو فصل سڏبو آهي.
چيٽ ۾ ڪڻڪ جو فصل راڌيو ويندو آهي. جيڪو ماڻهو، محنت ڪري، سيءَ ۽ پاري جو خيال نه ڪندي پوکي ٿو، سو گرمين ۾، چار ڪڻا گهر کڻي اچي ٿو ۽ ويساک جي مهيني اندر ٿيندڙ بسنت بهار ۽ ويساکيءَ جي ميلن جا مزا ماڻي ٿو.
چيٽ ۾ پيل برسات تي ٿر اندر، خاص طور تي پائر ۽ پارڪر ۾، پيرون پچي لال ٿيندا آهن. وڻ وڻ هيٺ، وهانءَ لڳي ويندا آهن. مارو ماڻهو، ساڏوهين ۾ سيڙهڪن جي ڏنگڙن ڏارن تي چڙهيو ۽ لامن ۾ لڙڪيو، پيا ڏيهاين کي ڏورڪيون ڏيندا آهن؛ “پيلوُ پڪا لامان لڙيان، آءُ ته ملون چن يار!” ان مند ۾، ساڻيهه جو سائو سڱر به خوب سيڪي کائيندا آهن.
مطلب: ۱ - چيٽ ۾ برسات پوي ۽ ڦوڳ ڦلارجي. ڦوڳيءَ مان ڦڪ ڀري کائجن ٿا.
۲ - چيٽ اندر جيڪي فصل يا ڪم شروع ڪيا وڃن ٿا، ويساک ۾ تن جي اپت ملي ٿي. (۳) ص ۱۶۳.
286. چيٽ تتو ڀلو، ويساک لڳو ڀلو. (چوڻي)
چيٽ؛ سنبت وڪرمي سال جو مهينو جيڪو اپريل ڌاران اچي. ويساک؛ ھندي مھينو جيڪو مئي ڌاران ٿئي.
اگر اپريل وارا ڏيھاڙا، سج ۾ تاءُ ھوندو ته سمنڊ مان آبي بخار، ڪڪرن جي صورت ۾ جڙندا ۽ مٿي زمين تي به ايندا. اھي به تڏھن ڪارائتا ٿيندا جڏھن مئي مھيني منجھ ھوائون لڳن. اپريل ۾ سج جي تپش ۽ تاءُ، چؤماسي اندر برسات وسڻ جو اھڃاڻ آھي. جڏھن ته مئي منجھ لڳندڙ لڪون، وسڪاري جو پڪو پيغام آڻيندڙ آھن. (۳۵) ص ۱۹۸
مطلب؛ ۱. برسات ته وسندي جولاءِ ۽ آگسٽ ۾، پر مارو ماڻھن کي ان جا پرون اپريل ۽ مئي جي ڏينھن ۾ پئجي ويندا آھن.
287. چيٽ چمڪيو نه ڀلو، وٺو ڀلو نه ڄيٺ،
راجا رٺو نه ڀلو، سرتو ڀلو نه سيٺ. (چوڻي)
چيٽ ۽ ڄيٺ: هندي مهينن جا نالا. سرتو: سرچيو، پرتو، پرتل، پرچيل.
۱ - چيٽ جي مهيني ۾، آسمان ۾ بادل اچن ۽ کنوڻ کنوي يا بجلي چمڪي ته برسات جي لاءِ سٺو سنؤڻ ناهي.
۲ - ڄيٺ يا ويساک جي مهيني ۾ پيل برسات، ڏاڍو نقصان ڪندي.
۳ - راجا، جيڪڏهن رُسندو ته فائدي بجاءِ، نقصان ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو.
۴ - سيٺ راضي هوندو ته وڏو نقصان آهي. ڇو جو ناراض هوندو ته فقط قرض تي سامان نه ڏيندو. ان صورت ۾ ڏکيو سکيو وقت گذري ويندو. جيڪڏهن راضي هوندو ۽ گهڻي اوڌر ڏيندو ته وياج چاڙهي تھ-بارون ڪڍي ڇڏيندو. (۳) ص ۱۶۳.
مطلب: ۱ - مٿي بيان ڪيل چار ئي ڳالھيون، ڪنهن به صورت ۾ ڀليون ناهن.
۲ - چيتر چمڪيو نه ڀلو، ويساک وٺو نه ڀلو، سيٺ ٽوٺو نه ڀلو، راجا رٺو نه ڀلو. (۳۶).
288. چيٽ، لڱن ميٺ. (چوڻي)
چيٽ، هندي مھينو، مارچ-اپريل ڌاري اچي. ان وقت موسم ۾ نه سردي هوندي آهي ۽ نه گرمي. نه رات جو ٿڌ پوندي آهي ۽ نه ڏينھن کي تِکُ هوندو آهي. موسم معتدل هئڻ سبب، ان وقت جي ھوا، وڻندڙ ۽ فرحت بخش هوندي آهي. گرمين ڌاران، ماڻهو بت مان بيزار هوندو آهي. لڱن ۾ سڙانڊ ۽ تپش پئي محسوس ٿيندي آهي. سياري ۾ سرديءَ-پئي، پيو ڏڪندو ۽ پاڻ کي ڪمزور ڀانئيندو. وچ-ٿري موسم ۾ عضوا، ميٺ يا قرار ۾ هوندا آهن ۽ بيزار ڪندڙ نه هوندا آهن. بلڪ ماٺ ميٺ ۾ ۽ وڻندڙ هوندا آهن.
مطلب: ۱ - چيٽ؛ انبن ميٺ.
۲ - چيٽ دوران؛ لڱن ۾ نه ساڙو، نه سيءُ.
۳ - چيٽ؛ لڱين ميٺ. (۳۵) ص