ڄ
ڌيئن جا پيءُ، کُٽا کُٽَن جا پٽ. (چوڻي)
ڄٽ؛ جاهل، اجهل. سيٺ؛ سردار. ڳيهه؛ گيهه. کٽا؛ کٽل.
۱ - جاهل قوم جو سردار، سيٺيو ٿئي ته ڄٽ کانئس ڌن دولت اوڌر تي جام وٺن ۽ موٽائڻ جي وائي ئي نه وراينس. اهي ڄٽ، نه ڪمائين نه قرض لاهين. نتيجي ۾ سيٺ وڃي ڏينهون ڏينهن کوٽ ۾ پوندو.
۲ - آڳاٽي دور ۾، سچي گيهه رکڻ لاءِ، اسٽيل، شيشي، گلٽ يا چينيءَ جا ٿانءَ نه هوندا هيا. جنهنڪري چمڙيءَ جي دٻين ۾ رکڻ جو رواج هيو. جيئن اڄڪلھ پلاسٽڪ جون ٿيلھيون اچن ٿيون، جن جي اندران قلعي ٿيل آھي. غريب غربي وٽ ته چمڙي جي ٿانءَ رکڻ جي سگهه به نه هوندي هئي. تنهنڪري ٺڪر جي ٿانون ۾ گيهه وجهي رکندا هيا. جڏهن گيهه چڱي مقدار ۾ ڪٺو ٿيندو هين ته، آئيءَ ويل لاءِ، گيهه جو مٽ ئي زمين ۾ پوري ڇڏيندا هيا. ٺڪر جي پَوري هئڻ سبب، پوريل ٿانءَ مان گيهه سمي، زمين ۾ جذب ٿي ويندو هيو. جڏهن سال کن کان پوءِ، ضرورت پوڻ تي، کوٽي ڪڍندا هيا ته ٿانءُ وڃي اڌيڪو بچندو هين. ٺڪر جو ٿانءُ، اڌ تي اڌ، گيھ چٽي ويندو ھيو.
۲ - هندن ۾ ڌيءَ کي شاديءَ وقت، گهڻو ڏاج ڏيوڻ ڏيندا آهن. جنهنڪري ڌيءُ جو پيءُ، ڌيءُ شينهن ڪلهي چاڙهڻ سبب، کٽل ئي هوندو آهي.
مطلب: ۱ - مسلمانن جو سيٺ پڪائي نه ڄاڻڻ سبب، سدائين کوٽ ۾. مٽ ۾ رکيل گيھه سمي سمي نيٺ کٽي. هندو ڌيءَ اٿارڻ وقت وڏو خرچ ڪن، جنھن ڪري کٽي پون.
۲ - جاهلن جو سردار، ٺڪر جي ٿانءَ ۾ رکيل گيهه ۽ ڌيءُ جو پيءُ، سدائين کٽل هوندا آھن. (۵)
262. ڄيٺو گهر گهي نه رکيئي، ڀادروو ڪپاس،
ڌيئان گهر، بهوئان پِيهر، اِتني رکئي وڻاس. (چوڻي)
ڄيٺو؛ ڄيٺ جي مهيني ۾. ڀادروو؛ بڊي جي مهيني ۾. ڪپاس؛ ڪپهه.
بهوئان؛ نُهر. پيهر؛ پيڪاڻي گهر. وڻاس؛ نقصان.
۱ - ڄيٺ جو مھينو؛ مئي-جون ڌاران اچي. ان هندي مهيني اندر، ساوا گاهه جام ٿيندا آهن، جنهن سبب مال ۾ کير مکڻ پڻ جام ٿيندو آهي. نتيجي ۾ گيهه به جام جڙندو آهي. رکڻ سان، گهڻي گرميءَ جي شدت سبب، خراب ٿيڻ جو انديشو هوندو آهي. بهتر آهي ته ترت کپائي ڇڏجي.
۲ - بڊي جو مھينو؛ آگسٽ-سيپٽمبر ڌاران اچي. ان هندي مهيني ۾ وونئڻ پوکجي ويندا آهن. اڳئين سال واري ڪپهه، وڌيڪ وقت رکڻ سان ڀتي ٿيڻ ۽ ڪيڙي لڳڻ جو گهڻو انديشو آهي. ترت تازي ڦُٽي به لهي ميدان ۾ ايندي. اڳلي سال واري ڪپهه جو اگهه ويتر ڪرندو. بهتر آهي ته بڊي جي مهيني کان اڳ، اھا نيڪال ڪري ڇڏجي.
۳ - ڌيءُ سامائجي ته، ٻين جي گهُرڻ کان اڳ، اٿاري ڇڏجي. وڌيڪ وقت ويهارڻ سان، وڏا مسئلا پيدا ٿيندا. چوندا آھن؛ ڌيون ۽ مڇيون، ناهن رکڻ جون شيون.
۴ - نياڻيءَ کي، شادي ٿيڻ کان پوءِ، مڙس جي گھر کي پنھنجو گھر سمجھڻ گھرجي ۽ اتان ھيڏي ھوڏي نڪرڻ نه گھرجي. حتانڪ پيڪن ۾ به گهڻو وقت نه رھڻ گھرجي. ائين ڪرڻ سان، سڄي عمر، گهر نه ڪري سگھندي. ان جا برا اثر سندس اولاد، خاص ڪري ڌيئن تي پوندا.
مطلب: مٿيون چار ئي شيون، گهڻو وقت رکڻ نه گهرجن. (۱۲) ص ۱۴۰.
263. ڄيٺو مينھن، پڻيٺي پٽ ۽ نيري وهانءُ،
ڪن سڀاڳن سامھون. (چوڻي)
ڄيٺو مينھن: ڄيٺ جي مھيني ۾ وسندڙ مينھن، بھار جي شروع ۾ پوندڙ مينھن. پوڻيٺو پٽ: پھريٽو پٽ، پيءُ ماءُ کي اڪيلو ٻار سو به پٽ، مومڀي. نيري وھانءُ: ھڪ ماڻھوءَ کي فقط ڌيءَ ھجي ۽ ٻئي کي فقط پٽ ھجي. انھن ٻنھي نوجوانن جو پاڻ ۾ پرڻو ٿئي ته ان کي نيري وھانءُ چئبو.
۱ - ڄيٺ مھيني اندر پيل برسات پڻ مندائتي ۽ فصل لاءِ ڪارائتي ٿئي ٿي. ان سان بھار جي آمد پڻ ٿئي ٿي.
۲ - مومڀي پٽ، ماڻهوءَ کي جوانيءَ اندر ڄمي ٿو. جيستائين ماڻهو، پاڻ ڪراڙو ٿئي تيستائين پٽ جوان ٿي وڃي ٿو ۽ پيريءَ ۾ سھارو ٿئي ٿو. اگر ان جي جاءِ تي ڌيءَ ڄائي ته به ماءُ کي مددگار ٿيندي. جڏھن ته پيءُ لاءِ پھرين ڌيءُ، پُٽ برابر هوندي آھي. اھا سندس پيڙهي، پٽجڻ جو سبب ٿيندي. دل کي آٿت پيو ايندو. پر جھڙو آٿت پھرئين پٽ جي ڄمڻ تي ٿئي ٿو، تھڙو پھرين ڌيءَ جي ڄمڻ تي نه ٿو ٿئي.
۳ - نيري وهانءَ ۾/ اڪيلي ڌيءَ سان وهانءَ ۾، گهوٽ سالن ۽ سالين جي جهنجهٽ کان ۽ ڪنوار ڏيرن ۽ نڻانن جي آزار کان آجا هوندا آهن. اهي ڳالھيون ڪن ڀاڳن وارن کي نصيب ٿينديون آهن. ھونئن به ڪنوار کي اھا ئي ڳالھ ته وڻندي آھي، جيڪا سھيليون ۽ ڀينر مائر چونديون اٿس؛ ”سس نه نڻان، موجان ويٺي ماڻِ!“
مطلب: ۱ - ڄيٺ مھيني جو مينھن، پھريٽو پٽ، سڪيلڌي وهانءَ، ڪن سڀاڳن سامھون. (هندي)
۲ - ڄيٺي مينھن ۽ پڻيٺيءَ جا پٽ، ڪن ڀاڳ وارن کي ملن. (لاڙ)
۳ - پھريٽو پٽ ۽ ڄيٺو مينھن، ڪن ڀاڳ وارن کي ملن.
۴ - پھريون ٻار پٽ ۽ ڄيٺ مھيني جو مينھن، ڪارائتا آهن.
۵ - پٽ ته پڻيٺي، مينھن ته ڄيٺي.
۶ - ڀيٽيو: مينھن ۽ پٽ، قسمتي.
264. ڄيٺ-ويساک جي تتي ڏينهن،
ساوڻ-بڊي جي وسندي مينهن،
پوه-مانگهه جي آڌيءَ رات،
شال نه پوي هنگڻ تات. (چوڻي)
جڏهن ڪاڪوس، گهرن ۾ ٺهيل نه هوندا هيا، تڏهن جهنگ جي خيال سان، گهرن کان ٻاهر وڃڻو پوندو هيو. اهو اهڙو ويلو آهي، جو ڪير ٽاري به نه سگهي ۽ نه ئي پنهنجي وڃڻ بدران ٻئي جي معرفت جان آجي ڪري سگهي. اھي ٽئي ويلا/ وقت، وڃڻ واري کي اهنجا لڳندا آهن. هڪ آرهڙ يا ڄيٺ جو مهينو، جنهن ۾ سخت گرمي ۽ ڪاڙهو هوندو آهي. ان ۾ به خاص طور تي منجهند وارو وقت ڏاڍو ڏکيو ھوندو آهي. ٻيو سانوڻ- بڊي يا جولاءِ آگسٽ مهيني اندر، جڏھن گهڻي برسات جهور ٻڌي بيهندي آهي ۽ بس ٿيڻ جو نالو ئي نه وٺندي آهي. ڪلاڪن جا ڪلاڪ پئي هلندي آهي. ان وقت به ٻاهر نڪرڻ ۽ کلئي آسمان هيٺ، وسندي مينهن ۾ ڦسندي، ڪاڪوس ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو لڳندو آهي. ٽيون سياري جي راتين ۾- پوه ۽ مانگهه (ڊسمبر ۽ جنوريءَ) جي مهينن دوران- سيءُ تمام گهڻو پوندو آهي. ان وقت به ڀلي ڪمبل ۽ کٿا ويڙهي گهران نڪرجي پر جهنگ جي خيال سان ويهڻ لاءِ، کلئي آسمان هيٺ اهي هٽائي، پوءِ ڪاڪوس ڪرڻ تمام اهنجو لڳندو آهي.
مطلب: ۱ - گهر کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ ٽي ويلا اهنجا آهن؛ گرمين ۾ منجهند ٽاڪ جو، چؤماسي اندر مينھن وسندي ۽ پاري/ تهه سياري ۾ اڌ رات جو.
۲ - آرهڙ جي تتي ڏينهن، سانوڻ جي وسندي مينهن،
سياري جي آڌي رات، شل نه پوي هنگڻ تات.
۳ - جيٺ ڪو دپهريا، ڀادو ڪو انهريا،
پوس ڪي ڀن لهرا، آڀاگا کام ڪريلو. (ڀوڄپوري)
۴ - ڄيٺ مهيني ۾ منجهند وقت، بڊي ماھ جي اونداهي رات ۾،
پوه مهيني ۾ صبح سوير جو، اڀاڳو ماڻهو ئي ڪم ڪندو. (۱) ص ۲۶۷.