اندر جو احوال ( پنهنجي پاران)
تاريخ ٽن حصن ۾ سهيڙي ويندي آهي. پهريون موجوده دور، جنهن کي مورخ پاڻ رقم ڪندو آهي. ٻيو روايتن جي آڌار ۽ ٽيون قديم آثار، ماڳ ۽ مڪانن جي آڌار تي جوڙي ويندي آهي. تاريخ جي سهيڙ مطالعي ۽ مشاهدي سان ٿيندي آهي. ان کان سواءِ تاريخ اڌوري هوندي آهي.
تاريخ تي ڪم ڪندي هڪ محقق کي هڪ ئي وقت ڪيترن ئي مسئلن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو. جنهن ۾ وقت ۽ پئسي سان گڏ ماحول ۽ موسم جي سختين کي برداشت ڪرڻو پوي ٿو. پنهنجي آس پاس جون سماجي حالتون اتساهه ڏيڻ بدران ماڻهن جي ننڍڙي سوچ سبب، سندن واتان نڪتل گاريون به گُلَ سمجھي گلي ۾ پائڻيون پون ٿيون.
تاريخي حوالي سان ڪنهن به شئي تي ڪم ڪرڻ ايترو سوکو ناهي. اهو ڪم اوترو ئي اوکو آهي جيئن ڪوهستان جي پهاڙن تي پيرين اُگھاڙي هلڻ. هن ڪم ۾ سڦلتان اهو ئي ماڻيندو جنهن ۾ حالتن کي سمجھڻ ۽ سهڻ جي سگھ هوندي. مستقل مزاجيءَ سان ڪم ڪرڻ جو حوصلو هجڻ سان ئي حالتن جي نَئين مان مقصد جي ناوَ کي سونهين مُهاڻي جيان منزل تي پُڄائي سگھندو. اهڙين اوکين گھڙين ۾ مطالعي ۽ مشاهدي جا اوکا لڪَ لتاڙي چڙهڻ ۾ هم خيال دوست ۽ رهنمائي ڪندڙ سڄڻ به وڏي وٿ بڻبا آهن.
منهنجو ڪيل هي پورهيو مڪمل ٿي نه سگھي ها جيڪڏهن هن سفر جي سونهين ڊاڪٽر الطاف حسين جوکيي جو ساٿ نه هجي ها. هڪ سال جي مسلسل هن سفر ۾ مان جتي به ٿڪ محسوس ڪري ويهڻ جي ڪئي، اتي ڊاڪٽر جوکيي جو ساٿ مون لاءِ ڀٽائيءَ جي هن بيت جهڙو رهيو ته:
ڇِڄُ مَ قَطارا، ساٿُ چَڙهندو لَڪِين.
ڪتاب جي پهرين پني کان آخري پني جي لکڻ ۽ ڇپائيءَ تائين، مون هي ڪتاب حالتن جي حوالي کان مسئلن جي مقتل مان نيزي جي نوڪ تي لکيو آهي. مون اڳيان گھر کان ٻاهر تائين حالتن جي رڪاوٽن جا ڪيترائي مسئلا پيش آيا. جن ۾ پنهنجي سڪيلڌي پُٽ قنبر عباس ملاح جو هر موڙ تي ڀرپور ۽ اُتساهيندڙ ساٿ رهيو. مان جڏهن زماني جي بي رُخي ۽ وسيلن جي آڻاٺ سبب مايوس ٿي ويندو هيس ته، قنبر منهنجي ڪيفيت ڏسي، مُرڪي ڀرسان ويهي حوصلو ڏيندي چوندو هو ته: ”يار! ابو ڏس، چڱي ڪم ۾ ئي ته رڪاوٽون اينديون آهن ۽ تڪليفون کڻڻيون پونديون آهن. ماڻهوءَ جو هر چڱو عمل مولا جي در تي قبول ئي تڏهن ٿيندو آهي جڏهن تڪليفن کي برداشت ڪبو آهي.
ابو! هنن ننڍڙين تڪليفن کي نه ڏسو، توهان همت نه هاريو، پنهنجي ڪم کي جاري رکو. مولا مالڪ آهي ڏکيو سکيو وقت گذري ويندو.“ قنبر، جي اهڙي آٿت کانپوءِ ڪجھ ساهيءَ بعد وري ڪمپيوٽر کولي پنهنجي ڪم ۾ جنبي ويندو هيس. نيٺ مشڪلاتن جا لَڪَ لتاڙي چڙهيا سين. اسانجو هي پورهيو سجايو تڏهن ٿيندو جڏهن اوهان پڙهندڙ، عزادار اسانجي هن پورهيي کي هانوَ سان هنڊائيندا.
عزادارو! محرابپور جي عزاداريءَ کي اوج ڏيارڻ ۾، هن هڪ صديءَ جي سفر ۾ ڪيترن ئي عزادارن جو اهم ڪردار رهيو آهي. جن کي سارڻ ۽ سنڀالڻ اسان سڀني جو فرض آهي. مون پنهنجي پاران هر ممڪن ڪوشش ڪئي آهي ته، اهڙن عزادارن کي تاريخِ عزاداريءَ جي هن ننڍڙي ڪتاب ۾ محفوظ ڪجي. ٿي سگھي ٿو ته مونکان متان به ڪٿي ڪو رهجي ويو هجي، ان کي هن ڪتاب جي ٻئي ايڊيشن ۾ ضرور ياد ڪبو. ان حوالي سان ڪو به مومن مايوس نه ٿئي. جيستائين حياتي آهي تيستائين عزاداري امام حسين عليه السلام جي هن سفر کي، سهيڙڻ وارو سلسلو جاري رکبو.
ٿورائتو: هن ڪتاب ۾ ساٿ ڏيندڙ سڀني دوستن جو ٿورائتو آهيان، جن مواد سهيڙڻ ۾ منهنجي مدد ڪئي. ان بعد دل جي اُٿاهه گهراين سان قومي دانشور سڄڻ سنڌي، ڊاڪٽر الطاف حسين جوکيي، زهير حسين حيدري ۽ نامياري ليکڪ بيدار جعفريءَ جو شڪر گذار آهيان، جن پنهنجين گوناگون مصروفيتن کي هڪ پاسي رکي، مونکي مهاڳ ۽ ٻه اکر لکي ڏنا. هن موڙ تي آئون پنهنجي پٽ قنبر عباس ملاح جي امڙ يعنى پنهنجي وَنيءَ کي ڀلا ڪيئن ٿو وساري سگھان، جنهن ڏينهن رات هر حال ۾ منهنجي همت افزائي ڪئي ۽ سدائين ساٿ ڏنو.
محترم نصير مرزا جا موڪليل مرثيا، سنڌي ادب جي خاموش خدمتگار سائين بشير احمد هيسباڻيءَ جا ڏنل مشورا ۽ ڪتابي صورت ۾ موڪليل محبتون وسارڻ جهڙيون ناهن. بيدار جعفريءَ جي فرزند موسى ڪاظم پٺاڻ، جابر عباس ملاح ۽ محسن رضا ملاح جا هن ڪتاب جي مواد ڪٺي ڪرڻ لاءِ مومنن جا ڪيل انٽرويوز ۽ مواد جا پرنٽ ڪڍي ڏيڻ واريون ڪاوشون هميشه ياد رهنديون. جنهن جي اُجرت اسان سڀني کي پاڪ سانئڻ ڏيندي. عزاداري امام حسين عه سان عشق ڪندڙ عزادار ۽ تاريخ عزاداري سان چاهه رکندڙ عالم، اسڪالر ۽ سُڄاڻ مومنن مان اها اميد آهي ته، اسانجو پيار سان ڪيل پورهيو پڙهي اسانجي رهنمائي ڪندا. هن ڪم ۾ اسان کان ڪيترن ئي هنڌن تي ڪي اوڻايون رهجي ويون هونديون جن جي اوهان پڙهندڙ ئي نشاندهي ڪري، اسانجي رهنمائي ڪري سگھو ٿا. اسانکي اوهان پڙهندڙن جي ڪارائتي راءِ جو اوسيئڙو رهندو.
آخر ۾ اوهان کان قرة العين حيدر جي سڀ کان سٺي ناول ’آگ ڪا دريا‘ جي ڪردار، چمپا پاران گوتم نيلمسبر کان موڪلائڻ مهل کيس ڏنل هن دعا سان موڪلائجي ٿو ته: ”ہمارے شہر کا دستور ہے دعا دیتے وقت کہتے ہین: سوا غمِ حسین ۴ کے خدا کو ئی غم نہ دے ،“
ساٿ ۾ ساٿ، سدائين گڏ
9 ذوالحج، سيپٽمبر 2017ع درِ حُسين(عه) جو منگتو
مولائي ملاح
3917651-0308