سنڌ ۾ پهريون عَلَمُ پاڪ
اهو علم شنسب عراق کان واپس اچي پنهنجي تخت تي نصب ڪيو. پوءِ هڪ مسجد تعمير ڪرايائين ان ۾ حضرت علي ابن ابي طالب کان مليل سَند وارو پروانو لڳائي ڇڏيائين. شنسب جي اهڙي عمل سان سنڌ ۾ معرفتِ اهلبيت جو پيغام پکڙيو جنهن سان محبانِ اهلبيت ۾ اضافو آيو. ائين سنڌ تي پرچمِ اسلام کان عَلم عباس عه جي ڇانوَ رهي آهي. هن عَلم جي شروعاتي تاريخ بابت محقق زوار عبدالستار درس پنهنجي ڪتاب’عزاداري اور غير مسلم اقوام‘ ۾ لکي ٿو ته: ”عَلم پاڪ، ان اسلامي پرچم کي چيو وڃي ٿو جيڪو حضور اڪرم ﷺ پنهنجن هٿن سان تيار ڪري اسلامي لشڪر جي حوالي ڪيو. اهو پرچم ڪڏهن امير حمزه عه جي هٿ ۾ رهيو، ڪڏهن حضرت طيار عه، ڪڏهن علي ابن ابي طالب عه جي هٿن ۾ ته ڪڏهن ميدان ڪربلا ۾ حضرت عباس ابن علي عه جي هٿ ۾ رهيو. سانحي ڪربلا کانپوءِ هي پرچم حضرت عباس علمدار عه جي نالي سان منسوب ٿي ويو. مولا علي عه جي خلافت واري زماني ۾ شنسب بن حريق سنڌ کان ڪوفي پهتو ۽ ان حضرت علي عه جي هٿ تي بيعت ڪري اسلام قبول ڪيو. سنڌ اچڻ مهل مولا علي ان کي پرچم اسلام ۽ پنهنجن هٿن سان لکيل عهد نامو عطا ڪيو. سانحي ڪربلا کانپوءِ اهو اسلامي پرچم (علم پاڪ) حضرت عباس عه جي نالي سان منسوب ٿي ويو. انهيءَ ڪري سنڌ ۾ اسلامي پرچم (علم پاڪ) کي سانحي ڪربلا جي جي ياد ۾ نصب ڪرڻ جو سلسلو شروع ٿي ويو.“[173]
سنڌ ۾ معرڪي ڪربلا کانپوءِ پهريون عَلم حضرت عباس عه نصب ڪرڻ جو اعزاز سيستان جي سرزمين تي ڪلهوڙا حڪمران ميان غلام شاهه ڪلهوڙي کي حاصل ٿيو. جڏهن ته ان کان اڳ هتي سومرن ۽ سمن جي دور ۾ به ننڍا ننڍا علم حضرت عباس عه محرم الحرام جي ڏهاڙن ۾ سينگاريا ويندا هيا. سنڌ ۾ پهريون علم عباس عه شهباز قلندر رح جي درگاهه تي نصب ٿيو. جنهن بابت ’تاريخ مظهر شاهجهاني‘ ۾ يوسف ميرڪ ’نمڪين‘ لکي ٿو ته: سنڌ جي واليءَ ميان غلام شاهه ڪلهوڙن جي زماني ۾ خانقاه اندران هڪ ڏيڍي ٺهرائي ويئي ۽ هڪ انگاس (عَلم) پڻ پيش ڪيو ويو، جنهن جو ذڪر هيٺين ڪتبي ۾ آيل آهي.“ [174]
چو خوش جناب مبارک که نور حقاني،
ز روضه است عيان ظاهري و پنهاني،
قلندري و سخي و کام بخش اهل يقين،
ولي و سيد عثمان پير نوراني،
به خاص و عام که مشهور لعل شهباز است،
بپادشاهه گدا باز داد سلطاني،
باين جناب هر آنکس که اِرادتي دارد،
بکام مي رسد از دولتِ فراواني،
غلام شاه ميان صاحبِ سعادتمند،
نشانِ حضرت عباس کان احساني،
سخي و غازي و فياض معدنِ الطاف،
چو سرفراز از لطف و بود رباني،
ز خاص نيت خود کرد تازه خوش تعمير،
که فرش و صحن در روضه شد گلستاني،
قبول حضرت مخدوم شد نشاني کو،
ز رحمت نبوي و علي عمراني،
هر آنکه ديد و بيند زشوق نور ظهور،
شود دو چشم ودلش روشن و درخشاني،
هزار يک صد و هفتاد و سه ز هجري بود،
ز کارداريء باقر نشان شد ارزاني،
قبوليت که ز تعمير چستم از هاتف،
ندا بگوش من آمد ز لطف سبحاني،
زيمن مصرع تاريخ خوش بگو صابر،
”قبول باد نشان در جناب شاهاني“
1173 هجري.
انهيءَ مٿئين ڪتبي ۾ ڪيل علم پاڪ جي ذڪر بابت امام علي بيگ افسر پنهنجي ڪتاب’سنڌ جي عزاداريءَ‘ ۾ وضاحت سان لکي ٿو ته: ”ڪلهوڙن جي دور ۾ پهريون علم عباس عه ميان غلام شاهه ڪلهوڙي سنه 1173 هجري ۾ قلندر شهباز جي مزار اڳيان بلند ڪرائي سادات سان پنهنجي عقيدت جو اظهار ڪيو. جنهن جي تاريخ فقير صابر ان شعر مان ڪڍي آهي.
ڪلهوڙن کانپوءِ سنڌ ۾ ٽالپرن جي صاحبيءَ ۾ علم عباس عه وڏي تعداد ۾ نصب ٿيڻ شروع ٿيا. ميرن جي حڪومت ۾ سنڌ ۾ پهريون علم پاڪ نصير خان ٽالپر قلعي جي اندر نصب ڪيو. جنهن کي انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ کانپوءِ لاهي ڇڏيو. جنهن بابت مرزا امام علي بيگ پنهنجي ڪتاب’ سنڌ جي عزاداريءَ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”مير نصير خان قلعي اندر عَلم لڳرايو جيڪو انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ کانپوءِ لاهي ڇڏيو. وري جڏهن مير صاحب سنڌ ۾ واپس موٽي آيا ته تڏهن وري مير صاحبن عَلم لڳرائڻ شروع ڪيا. 1909ع ۾ مرزا فتح علي بيگ جي فرزند مرزا ٻڍل بيگ پونا منجھان 100 فوٽ ڊگھي ڪاٺي گھرائي ان کي علم عباس عه جي صورت ۾ تيار ڪري علم نشان بلند ڪيو. هن وقت پوري سنڌ ۾ اهي ٻه قديم علم آهن. هڪ قلندر لال شهباز رح تي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جو لڳرايل عَلم ۽ ٻيو ٽنڊي آغا حيدر آباد ۾ مرزا فتح علي بيگ جي قائم ڪيل امام بارگاهه ۾ لڳل عَلم. اهي ٻئي علم پنهنجي قدامت ۽ مقبوليت جي ڪري سڄي سنڌ ۾ مشهور آهن. 1910ع ۾ راقم الحروف جي جَدِ اعلى ميرزا امام علي بيگ علم پاڪ کي خوبصورت بڻائڻ جي لاءِ ان ۾ ڪاٺ جا مور ۽ ڊيلون ٺهرائي انهن تي بهترين نقش و نگاري جو ڪم ڪري عَلم جي خوبصورتي ۾ چار چنڊ لڳائي ڇڏيا.“[175]
سنڌ ڏانهن حضرت علي عليه السلام پاران تحفي طور اماڻيل علم بابت بيدار جعفري پنهنجي محرم جي هڪ اخباري ڪالم ۾ لکي ٿو ته: ”سنڌ ۾ جيڪي ٽي ڪُنڊا علم پاڪ گھرن ۽ امام بارگاهن ۾ سجھايا ويندا آهن روايت مطابق: اهو علم پاڪ حضرت علي عه پاڻ ڪوفي جي درٻار ۾ سنڌ کان ان دور ۾ (39 _ 40 هجري) ۾ آيل آلِ شنسب جي گھراڻي جي سنڌي عزادارن کي تحفي ۾ ڏنو هو. 72 ڄڻن جو وفد وڃي ڪوفي ۾ حضرت علي عه سان مليو هو. ساقيءِ ڪوثر پهريان انهن سان سنڌي ۽ بعد ۾ هندي ۾ ڪلام ڪيو هو.“[176]
اتر سنڌ ۾ جديد عزاداريءَ جا بنياد ميرن جي دورِ حڪومت ۾ پيا، جنهن ڪري ڪوٽ ڏيجي ۽ خيرپور رياست عزاداريءَ جو مرڪز سڏجي ٿو. عزاداري پهرين ڪوٽ ڏيجي پوءِ خيرپور ۾ شروع ٿي. (ٽالپر اصل بلوچ آهن. پر، سنڌ ۾ سماٽ سڏجن ٿا.) مولائي شيدائي پنهنجي ڪتاب: ’تاريخ سکر‘ ۾ لکي ٿو ته: ”ٽالپر مير بلوچ ڪلهوڙن جا مريد ۽ فوج ۾ ملازم هئا. 1783ع ۾ هنن ڪلهوڙن کي هالاڻيءَ جي جنگ ۾ شڪست ڏيئي سنڌ تي قبضو ڪيو. مير فتح علي خان سنڌ کي ٽن حصن ۾ورهايو. (1) شهداداڻي سرڪار _ جنهن جو تختگاهه حيدرآباد هو. (2) ماڻڪاڻي سرڪار، جنهن جو سربراهه مير ٺارو خان هو. هن جو تختگاهه ونگيءَ ۾ هو: کانئس پوءِ، پُٽس مير علي مراد خان ميرپورخاص جو شهر اڏائي ان کي تختگاهه ڪيو. (3) سُهراباڻي سرڪار، جنهن جو سربراهه مير سُهراب خان هو. جنهن سهراب پور جو شهر اڏايو، جو پوءِ خيرپور سڏجڻ لڳو. هن ڪوٽ ڏيجيءَ واري ٽڪريءَ تي قلعو اڏائي، ان تي احمد آباد نالو رکيو، پر پوءِ پنهنجي اصلي نالي سان سڏجڻ لڳو. ٽالپر به ڪلهوڙن وانگي ڪابل کي ڍل ڀريندا هئا. “[177]
سنه 1783ع ۾ هالاڻيءَ جي جنگ ۾ ڪلهوڙن کي شڪست ڏئي سنڌ فتح ڪرڻ کانپوءِ ميرن پاڻ ۾ ويهي سنڌ ورهائي. جيڪا پهرين چوياري سڏبي هئي. جنهن ۾ اتر سنڌ مير سهراب خان جي حصي ۾ آئي. جنهن اِنَ فتح جو عَلم خيرپور ۾ بلند ڪيو. جنهن بابت امام علي بيگ ڪتاب:’سنڌ جي عزاداري‘ ۾ لکي ٿو ته: ”جيئن ته خيرپور جا مير، حيدرآباد جي مير جي طرح شيعا هئا، تنهن ڪري مير سهراب خان اِنَ فتح کانپوءِ خيرپور ۾ اِن فتح جو عَلم، حضرت عباس عليه السلام جي نالي سان نصب ڪيو. جيڪو اڄ به ”مير جي انگاس“ جي نالي سان سڏجي ٿو. رياست جي دور ۾ هن عَلم کي چاڙهڻ وقت خاص اهتمام ڪيو ويندو هو ۽ عَلم جي نصب ٿيڻ وقت نَوَن توبن جي سلامي ڏني ويندي هئي“.[178] خيرپور رياست کان اثر وٺڻ کانپوءِ محرابپور ۾ پهريون عَلم حضرت عباس عه ميرن جي پِڙَ تي مير باغ علي خان بلند ڪيو. جيڪو ميرن جي وڏي عَلم جي نالي سان سڏجي ٿو. ان بعد محرابپور ۾ علم عباس عه نصب ٿيڻ جي شروعات ٿي. اهو ئي سبب آهي جو اڄ گھر گھر تي عَلم عباس عه بلند ٿيل آهي. جنهن ڪري هي شهر ساهتيءَ ۾ عَلمَنِ جو شهر سڏجي ٿو.
اَڄُ گھـر گھـر علـم عـباس عه جـو آ، اهـا آهـي محنت زينب صه جـي،
شبير عه کي هرڪو پيو روئندو، پر هئي هئي قسمت زينب صه جي.
(سيد افضل شاهه)