ماتمي جلوسن ۽ پِڙن تي واڄو ڪندڙ مڱڻهار
آيـا هـي ڪـربـلا مين غـريـب الـوطـن ڪـوئـي،
سڀ ڪچهه هئي اس دنيا مين، ليڪن ميري ڪريم،
ڀائي ڪـو ذبـح هـوتـي نه ديـکـي هين ڪـوئـي.
هر سال بنارس ۾ گنگا جي ڪناري تي 8 محرم جي ڏينهن بسم الله خان جي شرناءِ ٻڌڻ لاءِ تقريبن سڀني مذهبن جا ماڻهو ايندا هئا. پنهنجو پاڻ کي شيعو چوڻ وارو بسم الله خان هندو مذهب جي موسيقي ۽ تعليم جي ديوي ”سرسوتي“ جي پوڄا به ڪندو هو.“[249]
سنڌ جي ساهتي علائقي جي شهر محرابپور ۾ به محرم الحرام ۽ ٻين شهادتن جي ڏهاڙن تي امام بارگاهه ۽ ماتمي جلوسن ۾ دهل، شرناءِ ۽ مُتي تي واڄو ڪيو ويندو آهي. جنهن ۾ ڇهه تارُ وڄا يا ويندا آهن. جنهن بابت: فقير گلاب ۽ ”فقير عبدالله سمو“[250] چوي ٿو ته، پهريون تارُ ياحسين عه، ٻيو: شاهه پنجتن، ٽيون: ڍنڍ، چوٿون: ٽاهو، پنجون: حسن عه _ حسين عه، ڇهون: نولي، وڄائي اختتام ڪيو ويندو آهي. هر تارُ چئن ماترائن جو هوندو آهي. هي ڇهه ئي تار جِھمر، شادمانو ۽ ٽاهوءَ تي ترتيب ڏنل آهن جيڪي هونءَ تي خوشيءَ جي موقعي تي وڄايا ويندا آهن. پر، هتي انهن جو انداز عزاداراڻو ٿي ويندو آهي. ايام عزا جي ڏهاڙن ۾ دهل، شرناءِ ۽ مُتي تي ’هن ’تارُ‘مان هتي چيون ويندڙ ڌُنن جو تخليقڪار فقير علي ڏنو مڱڻهار هيو. جنهن اهو فن پنهنجي والد فقير موريل مڱڻهار کان سکيو. فقير موريل مڱڻهار جيڪو پنهنجي وقت جو وڏو موسيقار ۽ ان فن جو وڏو ڄاڻو هيو. فقير علي ڏني مڱڻهار جون ترتيب ڏنل ڌنون اڄ تائين امام بارگاهن ۽ ماتمي جلوسن ۾ چيون وڃن ٿيون. هتي امام بارگاهن ۽ ماتمي جلوسن ۾ دهل ۽ شرناءِ تي واڄي جي ابتدا علي ڏني مڱڻهار ڪئي. جنهن جو نسل هن مهل تائين ان سلسلي سان نڀائيندو اچي ٿو. جنهن جي فهرست ڪجھ هن ريت آهي.
فقير علي ڏنو مڱڻهار: هي پهريون فقير هيو جيڪو پڙن، جلوس ۾ واڄو ڪندو هلندو هو. هن اهڙو فن پنهنجي اولاد کي به ڏنو. سندس وفات کانپوءِ اها ذميواري خانداني ورثي طور سندس اولاد فقير محمد يوسف مڱڻهار (جوسن فقير)، سنڀالي. جيڪا اڄ ٽين پيڙهيءَ تائين سندس خاندان ڏيندو اچي ٿو.
محمد يوسف مڱڻهار، (جوسن فقير)
محمد يوسف مڱڻهار (جوسن فقير) جو جنم: 4 ، 12 ، 1904ع تي علي ڏنو مڱڻهار جي گھر محرابپور ۾ ٿيو ۽ سندس وفات: 16 جنوري 1998ع، 17 هين رمضان المبارڪ 1418 هه محرابپور ۾ ٿي. هن فن جي سکيا محرابپور مان ئي پنهنجي والد فقير علي ڏنو مڱڻهار کان ورتي، هن فن جي اهڙي سکيا پنهنجي گھراڻي جي ٻين فردن کي به ڏني، جن ۾ سندس پٽ محمد يعقوب مڱڻهار، لال بخش مڱڻهار (لالو فقير)، منظور علي مڱڻهار (پٽ) ۽ محرم علي مڱڻهار (سندس نياڻو) ۽ سندس هڪ عزيز بشير علي مڱڻهار جن شامل آهن. يوسف فقير جي شاگردن ۾ ٻه پٽ، هڪ نياڻو ۽ هڪ عزيز سميت ڪل چار شاگرد شامل آهن.
يوسف فقير، اڻ پڙهيل هيو، سندس ڪٽنب ۾ چار پٽ جن ۾، موريل فقير مڱڻهار، محمد يعقوب، منظور حسين، لال بخش مڱڻهار (لالو فقير)، ڇهه نياڻيون ۽ هڪ زال شامل آهن. سندس پيدا ڪيل شاگرد ساڻس گڏ عزاداريءَ ۾ ڊيوٽي ڏيندا، واڄو ڪندا هيا ۽ سندس وفات کانپوءِ به پنهنجي سڄي حياتي پنهنجي والد، استاد جيان، غمِ حسين عليه السلام جي ڏهاڙن ۾ عزاداريءَ ۾ ذميواريءَ سان نوڪري ڏيندا رهيا. اهو فن ۽ اها ڊيوٽي خانداني ورثي جيان پنهنجي اولاد ۾ منتقل ڪندا اچن ٿا. جيڪي اڄ تائين ان ڊيوٽيءَ کي ذميواريءَ سان نڀائيندا اچن پيا. محمد يوسف کانپوءِ سندس پٽ يعقوب فقير اها ذميواري سنڀالي .
فقير محمد يعقوب مڱڻهار: محمد يوسف مڱڻهار (جوسن فقير) جي گھر ۾ جنم ورتو (وارثن کان سندس ڄمڻ جي تاريخ نه ملي سگھي آهي) هن فن جي سکيا پنهنجي والد جوسن فقير کان ورتي، تعليم، سنڌي پنج درجا پاس هيو. هڪ زال هيس جنهن مان اولاد ڪونه ٿيس، پاڻ 13- 6 - 2006ع 17 هين جماد الثاني تي محرابپور ۾ وفات ڪيائين. هن فن جي دنيا ۾ هڪ شاگرد: (پنهنجو ڀاڻيجو) طارق علي مڱڻهار (بَبلو) ولد محرم علي مڱڻهار کي تيار ڪيو، جيڪو ننڍ پڻ کان ئي ساڻس گڏ عزاداريءَ ۾ ڊيوٽي ڏيندو هيو. طارق علي (ببلومڱڻهار) عزاداري امام حسين (عه) ۾ هن مهل تائين ڊيوٽي ڏئي پنهنجي فن ۽ خاندان کي ذڪرِ حسين عه سان زندهه رکيو اچي پيو.
فقير مجاهد حسين مڱڻهار، سندس جنم: 1984ع ۾ فقير غلام رسول مڱڻهار جي گھر محرابپور ۾ ٿيو، سندس تعليمي قابليت: مئٽرڪ پاس آهي، ضمير حسين ولد غلام رسول مڱڻهار فقير جن عبادت خاطر هن عزاداريءَ ۾ پنهنجو حصو شامل ڪندا آهن. هتي مڱڻهارن فقيرن کان علاوه ماتمي جلوسن ۾ دُهل واري عبادت ڪندڙ عزادار دُهلارين ۾ لطف علي شيدي (عرف لُطو شيدي)، جيئند علي شيدي (جيندو شيدي)، ولي محمد شيدي (استاد ولو) پروفيسر سليم رضا ملاح، عنايت علي ٻرڙو، دلاور حسين ٻرڙو ۽ عابس حسن ٻرڙو، نويد علي سهتو ۽ فرهاد حسين سهتو، مير حبيب الله خان ٽالپر (مير ڏاڏو) ۽ مير ڪاشف حسين ٽالپر (مير دادا) جن شامل آهن جيڪي محرم ۽ چهلم جي ماتمي جلوسن ۾ دُهل وڄائي پنهنجي آقبت سنواريندا آهن. هتي محرم الحرام جي ڏهاڙن ۾ عزاداري ڪرڻ لاءِ ٻين شهرن کان به مڱڻهار فقير ايندا هيا، جن مان ڪي دهل ۽ شهنائيءَ تي ڊيوٽي ڪندا هيا.
ٻين شهرن کان ايندڙ مڱڻهار
علي حسن مڱڻهار (ڳوٺ پير وسڻ)، ڪانڊيرو فقير (ڳوٺ پير وسڻ)، معشوق علي مڱڻهار (ڳوٺ ٽنڊو ميرعلي)، احمد حسن مڱڻهار ولد محمد بخش مڱڻهار (ڳوٺ پير وسڻ)، غلام مصطفى (پَرو) ولد الاهي بخش مڱڻهار (پير وسڻ) جن محرم جي ڏهاڙن ۾ هتي اچي ماتمي جلوسن ۾ پنهنجي حصي جي نوڪري پيش ڪندا آهن.
مُتو وڄائيندڙ پِسَندُ فقير ۽ سندس ساٿي
شرناءِ: هن کي اردو ٻوليءَ ۾ شهنائي ۽ سنڌيءَ ۾ شرناءِ چيو ويندو آهي. هتي ماتمي جلوسن ۾ پهرين شرناءِ ۽ هاڻ مُتو وڄايو ويندو آهي. هتي پهرين فقير علي ڏنو مڱڻهار سان دهل تي سندس وڏو پٽ محمد يوسف مڱڻهار (جوسن فقير) ۽ شرناءِ تي سندس ننڍو پٽ فقير امير بخش مڱڻهار ساٿ، جوڙ ۾ هوندو هيو.
فقير اميربخش مڱڻهار: ڪورڪيءَ ويٺل هو. عزاداريءَ جي ڏهاڙان ۾ هتي اچي پنهنجي والد ۽ ڀاءُ سان گڏ جي اهڙي عزاداري ڪندو هيو، ڪورڪيءَ ۾ ئي وفات ڪيائين، اتي ئي دفن آهي. ان کانپوءِ اها ڊيوٽي سندس ئي خاندان جو نوجوان فقير پِسَندُ علي مڱڻهار (پِسو)، ڏيڻ لڳو. جيڪو اڄ تائين وڏي عقيدت ۽ احترام سان نڀائيندو اچي پيو.
فقير پسند علي مڱڻهار
فقير پسند علي مڱڻهار ولد سومر فقير مڱڻهار، 1969ع محرابپور ۾ جنم ورتو، تعليمي قابليت: انٽر، ڊگري ڪاليج ڪنڊيارو مان پاس ڪيائين. هن ”دهل“ جي فن جي سکيا فقير سومر خان مڱڻهار ڳوٺ ( ٽوٻا ) کان ورتي ۽ ماتم جي شرناءِ جي سکيا پنهنجي ڏاڏي صوفن فقير کان ورتائين، ماتمي جلوسن ۾ باقاعدي ابتدا ڇهين محرم کُهنبي جي جلوس سنه 1986ع ۾ ڪيائين. ان وقت شرناءِ تي صرف پاڻ اڪيلو هيو، پوءِ آهستي آهستي هن ان فن کي پکيڙيو ۽ ڪيترائي نوجوان شاگرد پيدا ڪيا. سندس شاگردن جو ڳاڻيٽو ججھي تعداد ۾ آهي. جن مان ڪجهه شاگرد محرم الحرام جي ماتمي جلوسن ۾ سندس پيڇو (ساڻس گڏ، هم آواز ٿي) وڄائيندا آهن. سندس شاگردن ۾، شير محمد مڱڻهار ولد خير محمد مڱڻهار، مراتب علي ولد قادربخش مڱڻهار (ٽنڊو ڪرم خان نظاماڻي) حبدار علي ولد حاجن فقير مڱڻهار (پڊعيدن) حاڪم علي ولد غلام حسين مڱڻهار (گلو) ۽ جاويد علي ولد غلام رضا مڱڻهار شامل آهن. سندس سڀ شاگرد عزاداريءَ ۾ شامل ٿي سندس پيڇو، سندس آواز سان آواز ملائي وڄائيندا آهن.