عشرا ۽ ان جا بانيڪار
عشرو فاطميه: هن عشري جي شروعات مولانا امداد حسين شجاعي سنه 2000ع کان ڪئي. جيڪو سيده فاطمه زهرا سلام الله عليها جي نالي سان منسوب آهي. سانئڻ جي شهادت جي سلسلي ۾ هن عشري جي شروعات جماد الاول جي 13 تاريخ کان ڪئي ويندي آهي. جنهنجي مُڪاڻي مجلس 23 جماد الثاني تي ٿيندي آهي. هن عشري جون 10 مجلسون شهر جي مختلف امام بارگاهن ۽ گھرن ۾ ٿينديون آهن. 2016ع کان هن عشري جون مجلسون 13 هن جمادالاول کان شروع ٿي 13هين جماد الثانيءَ تائين جاري رهيون. جن ۾ شهر جا ڪيترائي مومن حصو ورتو. هنن مجلسن کي خطاب ڪرڻ لاءِ شهر کان علاوه ٻاهران مقرر گھرايا ويندا آهن. بعد مجلس نوحا خواني تي عزاداري ڪئي ويندي آهي. جنهن ۾ شهر کان علاوه استاد ڪمن حاجاڻو ۽ ٻين کي نوحي خوانيءَ لاءِ گھرايو ويندو آهي.
مَجلَسِ حُسين عه جي ابتدا
سنڌي لفظ مَجلِس، عربي جَلَسَ _ جي معنى آهي هو ويٺو. ’جامع سنڌي لغات‘ موجب ”مجلس: (جَلَسَ _ هو ويٺو) ويهڻ جي جاءِ _ بيٺڪ، ماڻهن جي گڏ ٿيڻ جو هنڌ _ بزم _ سڀا _ انجمن _ سوسائٽي _ سماج _ اجلاس _ ڪونسل _ ڪانفرنس _ جلسو _ منڊلي _ جماعت _ ڪچهري _ ڪاچهري _ ريهاڻ _ رَس _ محفل _ ٽولي _ سڳر _ ساٿ _ مجموعو _ ميڙ _ دعوت _ کانو _ جُڃُ _ جھَڳلُ _ ضيافت _ (پرمانند). مَجَلِسِ ڪرڻ: ميڙ ڪرڻ _ جماعت ڪرڻ _ سَڀا ڪرڻ _ ملاقات ڪرڻ _ جلسو ڪرڻ _ اجلاس ڪرڻ وغيره.“[234] مجلس بابت سيد عبدالحسين موسوي پنهنجي عزاداريءَ جي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته: ”مجلس _ عربي ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنى ويهڻ جي جاءِ، هڪ هنڌ ويٺل ماڻهو، محفل ۽ ميڙ آهي، ليڪن شيعا اصطلاح ۾ عام ڪري ۽ سنڌ جي ماتمي ثقافت ۾ خاص ڪري لفظ ”مجلس“ غم حسين عه جي معنى ۾ مروج آهي. ٻين لفظن ۾ ويٺل ماڻهن جو اهڙو مِيڙُ جنهن ۾ سوز خواني، مرثيا خواني، روضه خواني ۽ ذاڪري ٿئي. ازانسواءِ اها تقرير جنهن ۾ اهلبيت جو شان، مان ۽ ارمان بيان ڪيو وڃي. ليڪن شرط اهو آهي ته مجلس آخر ۾ گريي ۽ بُڪا تي اختتام پذير ٿئي. ان جي مقابلي ۾ خوشيءَ جي اجتماع لاءِ ”محفل“ جو لفظ مستعمل آهي.“[235]
مجلس ۽ ماتم جي باقاعدي ابتدا زندانِ شام کان سنه 62 هجري ۾ ٿي. ان بعد 20 صفر ڪربلا ۾ چهلم امام حسين عه ڪرڻ لاءِ شام کان آيل قافلي، قبرِ حسين عه ترسي، تي ٽن ڏهاڙن تائين جاري رکي دنيا کي ان جو پيغام ڏنو. جيڪو سلسلو اڄ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ وڏي جوش جذبي، احترام ۽ عقيدت سان جاري آهي.
سيده زينب (س) مجلس ۽ ماتم جو زندانِ شام ۾ باقاعدي بنياد رکي، ڪربلا جي زمين تان ان جو دنيا کي پيغام ڏئي مديني پهتي. سوڳوار سادات سان جڏهن مديني جا ماڻهو (مرد ۽ عورتون) تعزيت لاءِ ايندا هيا ته، مرد ۽ مستورات ۾ ڪربلا جي قتل جي ڪهاڻي شروع ٿيڻ سان گريوزاري شروع ٿي ويندو هيو. آلِ نبي ﷺ جي نيڻن مان نيرَ هلاندا هيا. اها ئي مجلسِ حسين عه هئي جنهن جو پهريون ذاڪر مولاسجاد عه ۽ پهرين ذاڪرا سانئڻ زينب (س) بڻي. جن تعزيت لاءِ ايندڙ مدينه جي ماڻهن کي واقعي ڪربلا جي ڪوس جو ذڪر ڪري مجلس برپا ڪئي. سادات جي ٻيهر قيد ٿيڻ تائين مديني جو محلا بني هاشم عزاخانو رهيو. جتي روزانو ايندڙ عزادارن مستورات ۾ پهرين سيدا زينب (س) پوءِ سيده سانئڻ امه ڪلثو صه مَرثيو پڙهندي هئي.
واقعي ڪربلا بعد وطن مدينه ورڻ کانپوءِ چاليهن ڏهاڙن تائين، سادات جي گھرن ۾ دونهون نه دکيو، چلهه نه ٻري. سادات جو اهڙو حال ڏسي تعزيت لاءِ ايندڙ هر مستور هوش ۾ نه هوندي هئي. مرد توڙي عورتن ۾ ذڪر حسين عه، جي صورت ۾ مجلس برپا ٿيل هوندي هئي. مردن ۾ مولاسجاد عه ۽ مستورات ۾ سانئڻ زينب (س) ذڪر حسين عه بيان ڪندي هئي ۽ بعد مجلس مرثيو سانئڻ امه ڪلثوم (س) پڙهندي هئي. جنهن جو اثر شهر مدينه کان پوري عرب تائين پهتو. اها ڳالهه اموين کي ناگوار گذري، لڳي. انهن سادات جي گھرن مان مجلس عزا ۽ ماتمداري بند ڪرائڻ لاءِ ٻيو ڪوبه چارو نه ڏسي، بنا ڪنهن جرم جي کين ٻيهر زندانِ شام جو قيدي بڻايو.
’فاتح شام‘سيده زينب (س) جڏهن ٻيهر محبتِ حسين عه ۾ مديني کان شام جي زندان جي قيدياڻي بڻجي ته، ڪربلا، ڪوفه، شام دمشق ۽ جتي جتي به سندس قدم آيا اتي ذڪرِحسين عه کي جاري رکي مجلس ۽ ماتم جي صورت ۾ حُسينيت جو پيغام پکيڙيائين. زندانِ شام ۾’فاتح شام‘ جيترو به وقت زنده رهي، مجلس عزا، ذڪرِ حسين عه جاري رکيائين. دشمنِ اسلام ذڪرِ حسين عه کي جيترو به روڪڻ جي ڪوشش ڪئي هي ذڪر اوترو ئي تيزيءَ سان پکڙجڻ لڳو.
سنڌ ۾ ٿيندڙ ذڪرِ شبير عه ۾ سانئڻ زينب (س) جي مدينه کان ڪربلا، ڪوفي، دمشق جي بازار ۽ شام جي شهر تائين، ڪيل تبليغ جو اثر آهي. اُموين ۽ عباسين پنهنجي دورِ حڪومت ۾ ذڪر حسين عه تي پابندي مڙهڻ جي جيتري ڪوشش ڪئي هي ذڪر اوترو ئي گَهِرو ٿي عام ٿيڻ لڳو. ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾ مذهبي امور جي تعصبي وزير مولانا محمد هاشم ٺٽويءَ سنڌ ۾ ماتمداري، تعزيه داري بند ڪرائڻ لاءِ سرڪاري حڪم نامو جاري ڪيو. جنهنجي سنڌ جي سرتاج شاعر، شاهه عبداللطيف ڀٽائي ٻه قدم اڳتي وڌي عوامي سطح تي مخالفت ڪري نافذ ٿيڻ نه ڏنو. انهن ڏهاڙن ۾ ڀِٽَ جي بارگاهه عزاداريءَ جو کُليل مرڪز رهيو. ڀٽ ڌڻيءَ سُرُ ڪيڏارو، سهڻي، سسئي آبري ۽ سُرُ حُسيني لکي سنڌ ۾ مجلس عزا ۽ ماتمداريءَ کي ايترو عام ڪيو جو هي سلسلو ملتان تائين پهتو.
سنڌ ۾ برهمڻ جي حڪومت ۾ سادات ۽ ذڪر حسين عه جو احترام رهيو. جنهن ڪري واقعي ڪربلا پکڙيو ۽ ذڪر حسين عه کي اسرڻ جو موقعو مليو. ان بعد سمن، سومرن، مغلن ۽ ڪلهوڙن کانپوءِ ٽالپرن جي دور حڪومت ۾ ذڪر حسين عه بنا ڪنهن رڪاوٽ جي جاري رهيو. هونءَ ته هند، سنڌ ۾ تعزيه مغلن بادشاهه، تيمور لنگ ۽ پرچمِ عباس عه ڪلهوڙن جي دور ۾ عام ٿيا. درگاهه شهباز قلندر رحه تي پهريون وڏو علم حضرت عباس عه ڪلهوڙن جي دورِ حڪومت ۾ نصب ٿيو.( سمن ۽ سمورن جي دور ۾ به مٽيءَ جا ننڍڙا تعزيه ۽ علم ماتمي جلوسن ۾ نڪرندا هيا جيڪي شامِ غريبان کانپوءِ درياهه حوالي ڪندا هيا.)، ٽالپرن ذڪر حسين عه، عزاداريءَ کي عام ڪرڻ لاءِ ذاتي خرچ سان عزاخانه، تعزيه ۽ علم حضرت عباس عه نصب ڪري سنڌ ۾ ذڪرِ اهلبيت کي هٿي وٺرائي عام ڪيو. حيدر آباد ۾ مير فتح علي حيدرآباد قلعي اندر امام بارگاهه تعمير ڪرائي ۽ مير نصير خان قلعي اندر پهريون علم عباس عه نصب ڪيو. اتر سنڌ ۾ مير سُهراب خان کانپوءِ مير رستم خان ۽ مير علي مراد خان ان بعد محرابپور ۾ مير باغ علي ذڪرِ حسين عه کي عام ڪيو. جتان ساهتيءَ اثر ورتو جيڪو سلسلو هن وقت پنهنجي اوج کي رسي چڪو آهي.
سنڌ ۾ ذڪر حسين عه کي عام ڪرڻ لاءِ پهرين مجلس مير فتح علي جي ايام ڪاريءَ ۾ شروع ٿي. جنهن کانپوءِ سنڌ ۾ مجلس جو سفر شروع ٿي اتر سنڌ، خيرپور کانپوءِ محرابپور پهتو محرابپور مان سنڌ جي وچولي، ساهتيءَ اثر ورتو. محرابپور ۾ مجلس جي شروعات هڪ صدي کان اڳ جي ڏسجي ٿي. جنهن جي مڪمل عشري جي شروعات ڪجھ سالن بعد ٿي. هتي ٻيو عشرو 63/ 1962ع شروع ٿيو. ان بعد 1990ع ۾ واڌارو آيو. 2012ع کان هي سلسلو اوج ماڻي چڪو آهي. مومنن لاءِ مجلس حُسين عه اهڙي عبادت آهي. جنهن لاءِ ڪنهن شاعر هيئن چيو آهي ته:
صُحبتَ سُپيرين جي، اي پڻ وڏي حاج،
قـضا ڪـج نمـاز، وقـت ورائـڻ ويـجھـڙو.
قديمي مجلس عزا
محرابپور ۾ عشرو محرم الحرام کان علاوه، آڳاٽي دور کان وٺي هن مهل 2016ع تائين ٿيندڙ، قديمي مجلسن جي تاريخ ۽ ترتيب ڪجھ هن ريت آهي. مير غلام حسين ’المشهدي‘ جي گھر ۾ ٿيندڙ مجلسون: پنجين محرم الحرام جي رات، 28 صفر (هن مجلس تي مومنن لاءِ نياز ۾ ’ست رشي‘ ست طعام تيار ڪيا ويندا آهن.) ڇهين محرم، 10 محرم ۽ 20 صفر (چهلم) تي خون جي ماتمدارن لاءِ کير ۽ شربت جي سبيل جو انتظام ڪيو ويندو آهي. مستورات جون مجلسون 3 جمادالثاني، 21 رمضان، 9 ذوالحج، ۽ 19 صفر منعقد ڪيون وينديون آهن. 24 رمضان جي مجلس سبحان علي ٽالپر کان پوءِ پاڻ شروع ڪيائين جيڪا 1981ع تائين جاري رهي ان بعد 1982ع کان 7 شعبان جي مجلس شروع ڪيائين جيڪا منعقد ڪيل ٻين مجلسن جيان هن مهل تائين جاري آهي.
ڇهين محرم جي رات مجلس پهرين مير غلام عباس جي گھر ۾ ٿيندي هئي ان کانپوءِ مير غلام نبي ٽالپر پاران امام بارگاهه ۾ ڪئي وئي. ڇهين محرم ڏينهن جو ’پپر _ وڻ‘ وٽ ٿيندڙ مجلس پهرين سبحان علي ٽالپر پوءِ غلام صادق ٽالپر ان بعد غلام عابد ٽالپر (مولائي سائين)، زوار نوبت علي خاصخيلي ۽ صحبت علي خاصخيلي ان بعد سيد امير شاهه ڪاظمي برپا ڪئي. جيڪا اڄ تائين ٿيندي اچي ٿي.
ارڙهين محرم الحرام تي مير مولابخش ٽالپر پنهنجي گھر ۾ مجلس عزا جو اهتمام ڪندو هيو. ستين محرم: هيءَ قديمي مجلس پهرين خان محمد نوناريءَ (نوناري محله) پنهنجي گھر ۾ شروع ڪئي ان بعد رسول بخش نوناريءَ گھر ۾ ڪئي. 1970ع کان هيءَ مجلس ٻاهر امام بارگاهه ۾ ٿيڻ لڳي، اٺين محرم جي رات محمد تڳيل ۽ شمس الدين ساکاڻي بلوچ، گھر ۾ شروع ڪئي. ان بعد مختيار چانڊيو، ماجد چانڊيو ۽ عمران علي چانڊيو جن ڪندا اچن ٿا. اٺين محرم الحرام وڏيرو ٻِيلو خان عامُرُ (ڳهيري)، يارهين محرم الحرام ڏينهن ڳوٺ چاڪر خان مري (ڪوٽڙي محمد ڪبير) نائين محرم الحرام جي رات پڙ سيد احمد شاهه صفوي، (1950)، ٻارهين محرم الحرام جي رات ملاحن جي پڙ تي لال بخش ملاح، 10 محرم جي رات شيخن جي پڙ تي بانيڪار خميسو خان شيخ، پنجين محرم گھر ڊاڪٽر عاشق علي شاهه ’ترمذي‘، جي گھر ٿيندي آهي.
1970ع واري ڏهاڪي کان شروع ٿيندڙ مجلسون
ٻارهين محرم الحرام جي ڏينهن ڳوٺ واحد بخش نانگراج ۾ محمد ڇٽل نانگراج ۽ سندس عزيزن غلام حسين، محمد جمن، محمد سليمان، ذوالفقار علي ۽ غلام سرور نانگراج، وڏيرو لال ڏنو، نظر حسين نانگراج ۽ 21 صفر تي چهلم امام حسين عه جي مجلس محمد بخش نانگراج، ان بعد ساماڻو خان نانگراج کانپوءِ پرويز علي نانگراج منعقد ڪندو آهي. ٽين محرم الحرام (گھر) ماستر دلاور حسين ٻرڙو 1972ع ۾ ٿي. هيءَ مجلس ماستر دلاور حسين ٻرڙو جي نوڪريءَ جي باس هئي، جيڪا پهرين ٽنڊو ’ميرعلي مردان‘ ۾ ٿيندي هئي. 80 واري ڏهاڪي ۾ هتي لڏي اچڻ کانپوءِ 2007ع تائين سندس گھر ۾ ٿي.2008ع کان چئن سالن تائين امام بارگاهه انجمن نوجوانانِ ۾ ٿي، ان بعد 2012ع کان وري گھر ۾ صرف مستورات لاءِ منعقد ڪئي وئي جنهن کي 2016ع کان فيض علي ٻرڙي وري پُراڻي انداز ۾ شام جو 4 بجي کان شروع ڪيو آهي.
نائين محرم الحرام (منجھند) محمد بخش نانگراج، 1980ع، اٺين محرم ڏينهن امام بارگاهه انجمن قلندري (ٽنڊو ڪرم خان نظاماڻي) ۽ نائين محرم الحرام سيد غلام عباس شاهه (ڳوٺ سيد خدابخش شاهه)، چوٿين ربيع الاول ڪوٽو ڪنڀر (عزادار حسيني، هيءَ مجلس 1980ع کان شروع ٿي) هي مجلسون شروع کان وٺي هن مهل تائين ان ئي ترتيب سان پنهنجي مقرر وقت تي شروع ۽ ختم ٿين ٿيون. 7 شعبان. مير غلام حسين جي مجلس سنه 1982ع کان شروع ٿي. ڏهين صفر جي رات مير زاهد حسين جي گھر مجلس عزا ٿيندي آهي. ڏهين سفر تي امام بارگاهه انجمن نوجوانانِ ۾ قلندربخش سومرو (گگا سومرو) پاران مجلس منعقد ڪئي ويندي آهي.