ڪڇ ۾ ذڪرِ حسين عه
ڪڇ جي والار بابت جيمس برنس پنهنجي ڪتاب ’سنڌ جي درٻار‘ ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”انگريزن جي فوج سنه 1819ع ۾، ڪڇ کي آخري طرح والاريو.“[135] ڪڇ جي جاگرافي ۽ تهذيب بابت گريگوري ايل. پوسيل پنهنجي ڪتاب: ”سنڌو سڀيتا جا سوراشٽر وارا ماڳ“ ۾ لکي ٿو ته: ”جاگرافيءَ جي نقط، نظر کان ڪڇ سنڌ ۽ گجرات کي پاڻ ۾ ملائيندڙ علائقو آهي.“[136]جڏهن واقعي ڪربلا پيش آيو، ته ان جي دانهن سنڌ جيان ڪڇ جي علائقي مان به بلند ٿي. جڏهن ڪڇ رڻ ۾ قتل حسين عه جي خبر پهتي ته، اتان جي شاعرن به ذڪرِ حسين عه جي صدا بلند ڪئي.
گھڻو گمان آهي ته، ڪڇ جي شاعرن ۽ سگھڙن وقت جي راجائن جيڪي ’شاعرن ۽ اديبن جا وڏا قدر دا هيا‘ تن جي محفلن ۽ مجلسن ۾ پنهنجي شاعريءَ وسيلي ذڪر حسين عه کي زنده رکيو جيڪو سلسلو ورهاڱي تائين جاري رهيو. جنهن جي شاهدي ڪڇيءَ جا هي شاعر الهڏنو شاهه پڇمي، ميون ملوڪ کوڙ ۽ عبدالرزاق کٽي ”رازق ڏنو“ جن پنهنجي لکيل مرثيي، بيت ۽ ڪافيءَ جي صورت ۾ ڏئي رهيا آهن.
ڪڇي راجائن جي سهپ، سخاوت ۽ قدر بابت محمد سومار شيخ پنهنجي ڪتاب ’ڪڇين جا قول‘ ۾ لکي ٿو ته: ”ڪڇ جا سخي راجا شاعرن ۽ اديبن کي هر وقت همتائيندا ۽ ڏان ڏيندا پئي آيا. ان ڪري شاعر پنهنجي فن کي ذوق شوق سان وڌائيندا رهيا. ان سلسلي ۾ نه فقط راءِ صاحب شاعرن ۽ اديبن کي همتايو، پر شاعرن کي اميرن، رئيسن، پيرن ۽ فقيرن پڻ عزت جي نگاهه سان ڏٺو ۽ نوازيو. جنهنڪري ڪڇ جي شعر و شاعري ۽ علم و ادب ۾ شاعرن ۽ اديبن هڪ ٻئي کان وڌيڪ پنهنجا جوهر ڏيکاريا.
مڙني کان مهند جنهن ۾ ڪڇ جي سخي راجا جو نالو اچي ٿو،سو ڦل وڏو آهي، جو شاعرن ۽ اديبن کي لکين روپيا انعام ڏيندو هو. ان ڪري نه فقط ڪڇ جا شاعر انهيءَ سخا مان فيضياب ٿيندا هئا، سنڌ ۾ بهاولپور جا ڀانَ ۽ ڀَٽَ به سنڌي شعر پڙهي انعام حاصل ڪندا هئا.
پڇاڙيءَ وارن راجائن مان راجا ڏيسر به شاعرن، اديبن ۽ راوين جو وڏو قدر دان هو. جيتوڻيڪ هندو ڌرم جو مڃيندڙ هو، پر جڏهن ميانجي الهڏني جو ”جوڙيل“ ”ڌُٻ جو بيان“ ميانجي حسن جي واتان سندس اڳيان پڙهيو، جنهن ۾ بُتن جي سخت گلا ۽ اسلام جي واکاڻ لکيل هئي، تڏهن به راجا ٻڌندو رهيو ۽ خاموش رهيو، آخر ۾ کيس انعام به ڏنائين. ڪڇ جا راجا شاعرن کي عزت جي نظر سان ڏسندا هئا.“[137] ڪڇ مان ٻُرَندَڙَ غمِ حسين عه جي صدا جي صورت ڪجھ هن ريت آهي. جيڪا ’ميون ملوڪ کوڙ‘ هن مرثيي ۾ پيش ڪئي آهي.
ڪـربــلا ۾ ڪــاري هـئــي،
حسڻ حسيڻ يا علي شير ملهايو.
اڄ امامن تي اوکي آئي،
آگي ان جا نام وڌائي،
دين ان جا درست رکائي،
مٿي تي رڪ رئي،
نام مولى جي سر لٽايو.
کوسي مان اچي خيما کوڙئون،
جونش مان تن جنگ جوڙئون،
]مصيبت کان منهن نا موڙئون[
هيبت مان اُنين هاڪ هنئي،
دشت مان ان جا ڌڙ ڌٻايو.
ڏوهه ڏينهن سختيون ڏٺائون،
ويل وچينءَ جي، امر مڃيائون،
’کوڙ ملوڪ‘ چئي رب رضائون،
سوين ملائڪن سيڄ کنئي،
جنت ۾ ان جا هنڌ جوڙايو.“ [138] (ميون ملوڪ کوڙ)
عبدالرزاق کٽي ”رازق ڏنو“ غم حسين عه ۾ هنجون هاري پنهنجي بيت ۾ ذڪر حسين عه هيئن ڪري ٿو ته:
عليءَ جي اولاد سين، ڪئي حرامين هِيس،
هي اڳي رضا تي راضي، هئا. پر پليدن ڪيا ڪيڏا ڪِيس،
’رازقڏني‘ کي روئڻ جي، آهي راتو ڏينهان رِيس،
احمق اُهي ابليس، جي منڪر ماتم کان مُڙيا.“[139] (عبدالرزاق کٽي)
الهڏنو شاهه ’پڇمي‘ پاڻ اصل ڳوٺ اندو لڳ (پڇم) جو رهاڪو هو، جنهن ڪري ’پڇمي‘ سڏائيندو هيو. جنهن مٿي ۾ مٽي وجھي (خاڪِ ڪربلا) سيني تي ٻئي هٿ هڻي ابهم علي اصغر عه جي درد ناڪ شهادت جو پنهنجي بيت ۽ ڪافيءَ ۾ اظهار هيئن ڪيو ته:
بيت
حرمل حرامي حادثي، خارجي خنزير،
طفل کي تير هنئين، ڪري پٽ پيو به پير،
حضرت سندي هنجھ ۾، ڏنو ساهه صغير ،
رت وهيو ريلا ٿيا، جت تازي پئي تڪبير،
الهڏنه شاهه کي ان ڏينهن، پئا چهڪ اندر ۾ چير،
طرف سندي تقدير، جنهن هيڏو قهر ڪرايو.
***
ڪافي
تقدير مڃي مير، شاهه شبير ڪربل ۾،
لڏيا لال، بي مثال، پارس پير ڪربل ۾،
اُڃيا آب، بي حساب، وڍيا وير ڪربل ۾،
آيا ميدان منجھ بيبان، ساري خيما بيٺا سو،
سامئا شمر، ٻڌي ڪمر، جنبي جوان بيٺا سو،
جھليئون جان تي نشان، تفنگ تير ڪربل ۾،
”الهڏنو شاهه،“ بي پرواهه، احمد الله ئي آهي،
عجب انسان، اعلي شان، ڇڏئين ڪربلا ۾ ڪهائي،
وهي رت جا هليا ريلا، ندين جيئن نير ڪربل ۾.“[140]
(الهڏنو شاهه)
سنڌ جي قديم عزاداري جيڪا پهرين ياحسين عه جي بلند صدائن سان شروع ٿي، تنهن ڪلهوڙن جي دور ۾ درگاهن ۽ پِڙن تي پڙهي ويندڙ شاهه ڀٽائيءَ جي وائي کانپوءِ سيد ثابت علي شاهه جي مرثين سان ميرن جي دور ۾ جدت وارو اوج ماڻيو. ان بعد طرزن تي نوحا خواني تي جديد عزاداريءَ ۽ محرم الحرام جي پهرين ڏهي ۾ امام بارگاهن ۾ عشرن جي شروعات ٿي. جنهن ۾ ايران ۽ عراق جي عالمن جي آمد جو سلسلو شروع ٿيو. جنهن سان جديد عزاداريءَ جي اوج وارو سلسلو اتر سنڌ کان شروع ٿي سنڌ جي ساهتي علائقي محرابپور ۾ پهتو، جتي عزاداري جي ابتدا ان ئي انداز سان ٿي. محرابپور مان تاريخي شهرن بهلاڻي، هالاڻي، درٻيلو، هنڱورجا، ڪوٽڙي محمد ڪبير، ڀريا، نوشهرو فيروز ۽ مورو کان علاوه ساهتيءَ جي ٻين ڪيترن ئي شهرن ۽ ڳوٺن اثر ورتو.