مرثيا، نوحا ۽ قصيده ۽ سوز وَ سلام پيش ڪندڙ عزادار
جلوس پِڙن تي پهچڻ مهل، سيد ثابت علي شاهه جو هي مرثيو جڏهن پڙهيو ويندو هيو ته ان وقت هر دل اداس ۽ اک عشقبار هوندي هئي. جيڪو اڄ تائين بزرگ عزادارن کي ياد آهي. شاهه جي مرثيي عزادارن جي دلين تي ايترو ته اثر ڇڏيو جو هو اڄ به جڏهن ثابت علي شاهه جو اهو مرثيو ٻڌائين ٿا ته، سندن اکين مان نير وهي پون ٿا. حاجي نظر ڪلهوڙي روئيندين اکين سان مونکي هي مرثيو ٻڌيو، جنهن اسان کي به روئاري ان عظيم ثواب ۾ شامل ڪري ڇڏيو.
”ڪـربـلا جـي قتـل جـي ڪـر ڪـا خبـر اي آسـمـان،
ڪيئن ڏٺئي نيزن چڙهيا شاهن جا سرَ اي آسمان!“
(ثابت علي شاهه)
محرم جي ماتمي جلوس ۾ مرثيه پڙهڻ جو هي سلسلو ڪيترائي سال هلڻ کان پوءِ نغارن جي فن جيان آهستي آهستي ختم ٿيندو ويو، جنهن جي جاءِ ’نوحي‘ ورتي. جلوس ۾ باقاعدي نوحي پڙهڻ جي شروعات ملاحن جي پڙ کان سيد احمد حسين شاهه ۽ (سندس ننڍي ڀاءُ) سيد محمد حسين شاهه صفوي جن سنه 1945ع کان ڪئي.
ڏهين محرم جي رات وارو جلوس جڏهن صبح جو ملاحن جي پڙ تي پهچندو هيو ته، اتي دهل، شرناءِ بند ٿي، ياحسين عه ياحسن عه جي صدا بلند ٿيندي هئي، مومن صفن جي صورت ۾ نوحا خواني لاءِ ماتمي حلقو ٻڌي بيهندا هيا ته سيد احمد شاهه ۽ سيد محمد شاه جن نوحو پڙهندا هيا. هن عزادار گھراڻي ماتمي جلوسن ۾ جدت آڻي عزاداريءَ کي فروغ ڏنو. هڪ ڀيري هتي پاڪستان جي نامور شاعر سيد اختر حسين چنيوٽيءَ به ملاحن جي پڙ کان اڪيلي نوحو پڙهيو جنهن تي سيد ارشاد حسين شاهه (شاعر اهلبيت) اڪيلي بيهي ماتم ڪيو. ڪجھ وقت کانپوءِ هي سلسلو جڏهن وڌڻ لڳو ته، ملاحن جي پڙ کان نوحن تي شروع ٿيل عزاداري شيخن جي پڙ کانپوءِ ميرن جي پڙ تائين ٿيڻ لڳي. انجمن نوجوانانِ، جي وجود ۾ اچڻ کانپوءِ، اهو سلسلو هتان ختم ٿي. وڏيري جي پڙ کان شروع ٿي چاڪين جي چوڪ تي ختم ٿيو. هتان نوحا خوانيءَ جي ٻئي دور جي شروعات ٿئي ٿي.
نوحا خواني: نوحن تي حلقي جي عزاداري 1970ع واري ڏهاڪي کانپوءِ اُسرڻ لڳي، جنهن سان نوحن تي سينه زنيءَ جي ٻئي دور جي شروعات ٿئي ٿي. ڏهين، ڇهين، چهلم ۽ ٻاويهين رمضان (شهادت مولا علي عليه السلام) جي جلوسن جي ابتدا وڏيري جي پڙ (حسيني چوڪ) کان شروع ٿي چاڪين جي پڙ، چوڪ بازار تي ختم ٿي. جنهن ۾ پهرين صرف غلام جعفر شيدي، سڄي جلوس ۾ اڪيلو نوحو پڙهندو هو، ڪجھ وقت کان پوءِ مير علي بخش به ساڻس گڏيو. ٿوري وقت کانپوءِ مير حَسن بخش (مير شمن)، مير شوڪت، غلام جعفر فاضلاڻي (جابو)، سيد بهار شاهه جن گڏجي نوحا خواني ڪئي. ان بعد سيد ڪرم شاهه، سيد حسين شاهه، سيد بهار شاهه، خادم حسين کوکر (عطاءُ حسين بلاغيءَ جو ڀاءُ) جي جٿي جنم ورتو، جيڪو ٿوري وقت ۾ ختم ٿي ويو. ان بعد زوارنور محمد (نورو شيدي) مير اشفاق حسين (مير اشو) مير انور حسين، مير نياز حسين، ۽ استاد رياض حسين شيدي (استاد ريازڻ) جي نوحا خوان پارٽيءَ جنم ورتو جنهن جلوسن ۾ نوحا پڙهيا.
غلام جعفر فاضلاڻي (جابو) نبي بخش شيدي (استاد نبن) مير نياز حسين ٽالپر جن به نوحا پڙهيا. سيد محمد عباس شاهه صفوي، جي اڳواڻيءَ ۾ نوحي خوان پارٽي سنه 1972ع ۾ جنم ورتو جن 1985ع تائين نوحا خواني ڪئي، جنهن ۾ سيد قمر عباس شاهه صفوي، سيد ظفر عباس، غلام جعفر فاضلاڻي، نبي بخش شيدي، نظر حسين ڪلهوڙو (حاجي نجو) ۽ شاهنواز خاصخيلي جن شامل هيا.
انهن جي هوندي ئي مختيار حسين سومرو، محمد مٺل خاصخيلي، منظور حسين فاضلاڻي ۽ نذاقت علي فاضلاڻي جن نوحي خواني شروع ڪئي جن سان ٻئي سال 1970ع جي آخري ڏهاڙن ۾ مير فيض حسين ٽالپر (ميربگھڙ) گڏيو، 1980ع کان ساڻن محمد صديق ’موسيڪار‘(پنجاب)، بابو عبدالحميد ميمڻ (مامو حميد) هالاڻي، 1983ع کان اقبال حسين خاصخيلي (ڏاڏو اقبال) ۽ مولائي ملاح، سليم ملاح ۽ لونگ حسين شيدي جن شامل ٿيا. جن 1990ع تائين ساڻس نوحي خواني ڪئي. 1990ع کانپوءِ محبوب حسين شيدي، محمد علي شيدي، مشتاق حسين شيدي،(مُتو شيدي) مير امتياز حسين ٽالپر، مير آفتاب حسين ٽالپر (مير ٽوني) ڪاڪو واحد بخش چانڊيو، فقير گلاب علي مڱڻهار (ٽنڊو ڪرم خان) ۽ گلاب حسين مڱڻهار (موسيڪار)، 2000ع کان حاجي ڪوڙل خان خاصخيلي، استاد قادر بخش خاصخيلي، استاد اصغر علي خاصخيلي، درشن علي خاصخيلي(مرحوم) جن شامل ٿيا جيڪي هن مهل تائين سندس سٿ ۾ شامل آهن. ڀرپور نموني سنڌ، پنجاب نوحا خواني ڪري رهيا آهن.
1980ع واري ڏهاڪي ۾ سيد مجاهد علي شاهه ’ناشاد‘ ۽ اقبال خاصخيلي جن صرف ٻه ڄڻا پاڻ ۾ پڙهندا هيا. پوءِ زاهد حسين شيدي، رحم علي ٻرڙو، امداد حسين سومرو، رياض حسين شيدي (ريازڻ شيدي) غلام حيدر خاصخيلي، سيد امجد شاهه، فدا حسين شيخ، محبوب حسين شيدي، ولي محمد شيدي، مولائي ملاح، سليم رضا ملاح ۽ نثار حسين خاصخيلي سٿ ۾ شامل ٿيا. ان بعد سيد حسنين شاهه، فدا حسين کوکر، نياز حسين چنه، استاد ذوالفقار سومراهه جن رهيا. 1990ع کان وٺي هن مهل تائين سندس سٿ ۾ کوڙ سارا سُريلا، آوازي ساٿي رهيا. هن وقت سندس سٿ ۾ سيد امجد شاهه بخاري، سيد تصور حسين، سيد مصور حسين، سيد مطهر حسين، سيد مدبر حسين، سيد فخر عباس نقوي، سيد ڪامرا علي شاهه، ۽ سيد عرفان علي شاهه ۽ ٻيا شامل آهن؛ جيڪي سڄو سال سنڌ پنجاب جي پروگرامن ۾ ساڻس گڏ هوندا آهن. سيد مجاهد شاهه ’ناشاد‘ نوحا خوانيءَ جي دنيا ۾ سنڌ ۽ پنجاب ۾ کوڙ سارا شاگرد، شاعر ۽ پنهنجا پرستار پيدا ڪيا آهن. تبليغ جو اهڙو سلسلو جاري آهي.
سنه 1982ع ۾ ملاح برادريءَ جي نوجوانن زاهد ملاح جي اڳواڻيءَ ۾ صرف هڪ سال چهلم جي موقعي تي محرابپور ۽ ڪنڊيارو جي بازار ۾ نوحي خواني ڪئي. جن ۾ زاهد ملاح، روشن ملاح، رضا ملاح، آفتاب ملاح، مهرعلي ۽ رحم علي ٻرڙو شامل هيا.
1985ع ۾ شمن علي خاصخيلي (شمون ڪارو) جي اڳواڻيءَ ۾ ولي محمد شيدي، (ولو) علي ڏنو شيدي (ڏنو شيدي) محمد علي شيدي جن ٿوري وقت تائين نوحي خواني ڪئي. جن محرابپور ۽ سيٺارجه جي جلوس ۾ نوحا پڙهيا.
1990ع کان ملاحن جي ٻن نوجوانن سليم رضا ملاح ۽ مولائي ملاح، نوحي خوان پارٽي کي جنم ڏنو جن ۾ سيد حسنين رضا شاهه زيدي، رحم علي ٻرڙو، فيض علي ٻرڙو، عنايت علي ٻرڙو، عمار قمر جوکيو ۽ علي زر شاهه ’ترمذي‘، شامل هيا جن پروفيسر سليم رضا ملاح جي اڳواڻيءَ ۾ 2007ع تائين نوحا خواني ڪئي.
هن وقت نوجوانن ۾ ذوالفقار شيدي (جُڙيل شيدي)، بشارت علي مڱڻهار، فقير ملازم حسين مڱڻهار، سيد ناظم شاهه، سيد جاني شاهه جن پنهنجن ساٿين سان گڏ تمام سهڻي انداز ۾ پنهنجي نوڪري پيش ڪري ذڪرِ حسين عه کي عام ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهيا آهن.
فقير ملازم حسين مڱڻهار ۽ سندس ساٿي: استاد خير محمد فقير، فقير ڪرم حسين، شير محمد فقير، فقير عقيل محمد، فقير طالب حسين، فقير آفتاب حسين، فقير زوار حسين، فقير فياض حسين ۽ فقير سجاد علي مڱڻهار، فقيرعادل حسين، فقير بابر علي، فقير عاشق حسين ۽ فقير ظهير حسين مڱڻهار شامل آهن.
سيد ناظم حسين شاهه ۽ سندس ساٿي نوحا خوان: سيد جمن شاهه ’نقوي‘، سيد ڪاظم شاهه، سيد اطهر علي شاهه، سيد ضياءُ عباس شاهه، سيد وزير حسين شاهه، سيد ارشاد حسين شاهه ’نقوي‘، عبداللطيف سومرو ۽ عدنان اقبال نوناري شامل آهن، جيڪي 1995ع کان نوح خواني ڪندا اچن ٿا. سيد ناظم حسين شاهه نقوي جن 1990ع کان شاعري شروع ڪئي آهي جنهن کي سنڌ جي نامور نوحا خوانن پڙهيو آهي.
ذوالفقار علي شيدي (جڙيل شيدي) ۽ سندس ساٿي: عامر حسين شيدي، ياسر حسين خاصخيلي، محرم علي شيدي، افتخار علي شيدي، ساجد حسين چنه، (بجو) حق نواز شيدي، مشتاق حسين شيدي، آصف علي شيدي ۽ قمر عباس کوکر شامل آهن.
بشارت علي مڱڻهار ۽ سندس ساٿي: شهباز علي مڱڻهار، غلام مرتظى مڱڻهار، ظهير علي مڱڻهار، ظهير حسين مڱڻهار، ساجد علي مڱڻهار، عمران علي مڱڻهار، عاشق حسين مڱڻهار، رياض علي مڱڻهار، مظهر حسين مڱڻهار، سڪندر علي خاصخيلي. بشارت علي مڱڻهار 2005ع کان نوحا خواني شروع ڪئي.
سيد جاني شاهه ۽ سندس ساٿي: نانو سُڌير ڪيريو، شاهد حسين ڪيريو، حُبدار حسين لنڊ، مشتاق حسين رند، محسن علي ملاح، ساجد حسين سهتو، وقار سهتو. سيد جاني شاهه 2008ع کان مجاهد شاهه ’ناشاد‘ کان الڳ ٿي نوحا خواني ۽ شاعري ڪئي، سندس استاد مجاهد شاهه ’ناشاد‘ آهي.
محرابپور جي سڀني نوحا خوانن مان هي ٻه نوحا خوان سيد مجاهد شاهه’ناشاد‘ ۽ سيد اشرف شاهه ’شرف‘ ڏات جي حوالي سان مالامال آهن. جيڪي هڪ ئي وقت شاعري به ڪن ٿا ته انهن تي طرزون به پاڻ رکن ٿا.
قصيده خوان: امداد حسين سومرو، ڏاڏو اقبال حسين خاصخيلي، سيد مجاهد شاهه ’ناشاد‘، نياز حسين چنه، سيد اشرف شاهه (جاني شاهه) سيد تصور حسين، سيد مصور حسين، سيد مطهر حسين، سيد مدبر حسين، سيد فخر عباس نقوي، فقير گلاب علي مڱڻهار، فقير ملازم حسين مڱڻهار، استاد خير محمد فقير، فقير ڪرم حسين، شير محمد فقير، فقير عقيل محمد، فقير آفتاب حسين، فقير زوار حسين، فقير فياض حسين ۽ فقير سجاد علي مڱڻهار، فقيرعادل حسين، فقير بابر علي، فقير عاشق حسين ۽ فقير ظهير حسين مڱڻهار، فقير بشارت علي مڱڻهار: شهباز علي مڱڻهار، غلام مرتظى مڱڻهار، ظهير علي مڱڻهار، ظهير حسين مڱڻهار، ساجد علي مڱڻهار، عمران علي مڱڻهار، عاشق حسين مڱڻهار، رياض علي مڱڻهار، مظهر حسين مڱڻهار، عاشق علي مڱڻهار، زوار ساجد حسين چنه (بِجُو) عامر حسين شيدي، سيد ناظم حسين شاهه ۽ ٻيا جشن جي موقعي تي قصيدا پڙهندا آهن.
سوز، سلام: مجلس شروع ٿيڻ کان پهرين هتي نغارن پوءِ دهل شرناءِ تي واڄو ڪيو ويندي هيو. سلام پيش ڪرڻ جي شروعات زوار پيراڻي جي امام بارگاهه مان سنه 2000ع کان ٿي. جيڪو سلسلو ان ئي امام بارگاهه ۾ اڄ تائين جاري آهي. هتي مجلس کان پهرين فقير شهباز علي مڱڻهار، فقير بشارت علي مڱڻهار ۽ ٻيا نوجوان سلام پڙهندا آهي.