عزاداري ۽ گريوزاري
جنهن هستيءَ جا غم گُسار ڪل انبياءَ عليهُم َ سلام هجن ۽ عزادار زمين و آسمان جي ڪل مخلوق هجي. ان جو پيغام ڪيئن ٿو رُڪُ جي سگھي. دنيا ترقيءَ جي راهه تي گامزن آهي، وڌندڙ شعور سبب معرقي ڪربلا کي سمجهڻ بعد دنيا ڪربلا ڏانهن قدم وڌايا آهن. اڄ چهلم امام حسين عه تي، ڪربلا ۾ عزادارن جي آمد تي يزيديت جا ڳلا خشڪ آهن. ڪربلا جيڪا دنيا جي درس گاهه آهي. اهو وقت پري ناهي جنهن لاءِ اقبال چيو ته:
سَرِ حُسين عه ڪي اگر تفسير هوجائي،
زمـانـي ڪــا قِبــلا، ڪـربــلا هــو جـائي.
(اقبال)
سنه 61 هجري کان اڄ تائين يزيديت خلاف، عزاداريءَ جي صورت ۾ ٿيندڙ احتجاج کي، بند ٻڌڻ جون ڪوششون جاري آهن. عزاداري جيڪا ظلم جي خلاف پر امن احتجاج آهي.
اي دين ڪي مفتي تو عقيدي ڪا سفر ديک،
هـر مـاتمـي ڪـي خــون سـي آلـوده ڪمر ديک،
جـس نـي جـهـان پـي روڪــنـا چـاهـي عـزاداري،
تـاريـخ ۾ ان ڪُتون، ڪَمينون ڪا حشر ديک،
هر سمت سي ماتم ڪي صدا آئيگي تجھ ڪو،
تـو فـاطـمه زهـرى ڪـي دعـائـون ڪــا اثـر ديـک
حضرت امام حسين عليه السلام جي مصيبت تي گريوزاري ڪرڻ ۽ بي گناهه قتل تي عزاداري ڪرڻ جي حوالي سان، حُجت الاسلام و المسلمين علامه سيد صالح شهرستاني پنهنجي سهيڙيل ڪتاب: تاريخچه عزاداري حسيني، ۾ لکي ٿو ته: ”حضرت آدم عليه السلام عرش جي ڪناري نظر ڪئي ته ڏٺائين رسول اڪرم ﷺ ۽ آئمه معصومين عه جا نالا درج آهن ۽ جبرائيل امين ابوالبشر کي فرمايو ته، هن طرح الله تعالى کي پڪاريو: ’يا حميد بحق محمد، يا عالي بحق علي يا فاطر بحق فاطمه يا محسن بحق الحسن والحسين و منک الاحسان‘ ۽ حضرت آدم عليه السلام جيئن ئي حضرت امام حسين عليه السلام جو نالو پنهنجي زبان مان ڪڍيو ته اکين مان ڳوڙها جاري ٿي پيس ۽ دل مغموم ٿيو. ابوالبشر فرمايو اي ڀاءُ جبرائيل! ان پنجين نالي تي منهنجو دل ڇو ايترو غمگين ٿيو ۽ اکين مان لڙڪ وهي آيا؟
جبرائيل امين عرض ڪيو ته: ’اي ابوالبشر توهانجو هي فرزند (حضرت امام حسين عليه السلام) سخت مصيبت جي عالم ۾ مبتلا هوندو پر خوشنودي الاهيءَ جي مقابلي ۾ اها تڪليف ان جي نظر ۾ ڪائي شئي نه هوندي.“ حضرت آدم عليه السلام پڇو اي ڀاءُ جبرائيل! اها مصيبت جي گھڙي ڇاهي؟ جبرائيل امين چيو، اها بک، اڃ، پرديس ۾ بي يارو مددگار ماريو ويندو، اي آدم! اگر تون هن کي ان حال ۾ ڏسين جڏهن هو فرياد ڪري رهيو هوندو، ”واعطشاه واقلته ناصره“ هن ۽ آسمان جي وچ ۾ دونهين وانگي تشنگي حائل هوندي، پر هن جي دشمنن مان ڪير به تير ۽ تلوار جي جواب نه ڏيندو هوندو. ڇو ته هو ان کي قتل ئي ڪرڻ چاهيندا هوندا. کيس گردن کان ذبح ڪندا، هن جا دشمن هن مظلوم جي اهل و عيال جي سامان کي لُٽي وٺندا، پاڻ ۽ سندس دوستن ۽ احبابن جي سرن کي نوڪ نيزي تي سوار ڪندا، ۽ شهر به شهر گھمائيندا ۽ خدا وندِ عالم جي علم ۾ هي سڀ اهڙي طرح سان آهي.“ ان وقت حضرت آدم عليه السلام ۽ جبرائيل امين ائين رنا جيئن ڪائي ٻڍڙي ماءُ پنهنجي جوان پٽ جي لاش تي روئيندي آهي.“[93]
حضرت آدم عليه السلام کان آخري نبي اڪرمﷺ تائين مولا حسين عه جي مصيبت ڀري ڪهاڻيءَ تي هر نبي عه رُنو ۽ قاتلن تي لعنت ڪئي آهي. حضرت امام حسين عه جي قاتل تي لعنت جي حوالي سان شهرستاني تاريخچه عزاداري حسينيءَ ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”حضرت نوح عليه السلام سڄي دنيا جي چڪر لڳائڻ کانپوءِ جڏهن زمين ڪربلا تي پهتو ته سندس ٻيڙيءَ کي ٻڏڻ جو خطرو محسوس ٿيو. ته پاڻ الله تعالى کان مدد گھريائين. جنهن تي جبرائيل امين نازل ٿي فرمايو: اي نوح هن زمين تي امام الانبياء جو نواسو ۽ خاتم الانبيا جو فرزند حسين شهيد ڪيو ويندو. حضرت نوح عليه السلام جن فرمايو اي جبرائيل! ان جو قاتل ڪير هوندو؟ جبرائيل فرمايو، ستن زمين و آسمان جا رهڻ وارا (حسين جي) قاتلن تي لعنت ڪن ٿا. ان وقت حضرت نوح عليه السلام امام حسين عه جي قاتل تي چار دفعا لعنت ڪئي ته سندس ٻيڙي آرام ۽ سڪون سان پنهنجي منزل طرف رواني ٿي ۽ ڪوهِ جودي تي وڃي بيٺي.“[94]
شهادت امام حسين عه ۽ معرڪي ڪربلا بابت امام الهند مولانا ابو الڪلام آزاد پنهنجي ڪتاب ’انسانيت موت جي دروازي تي‘ ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”هڪ ٻئي پويان سڀ اصحاب قتل ٿي ويا. هاڻي بني هاشم ۽ نبوت واري خاندان جو وارو هو. سڀ کان پهرين سندس پٽ علي اڪبر ميدان ۾ آيو ۽ هن دشمن تي حملو ڪيو، سندس زبان تي هي شعر هئا.
انا علي بن حسين بن علي نحن ورب البيت و اولى بالنبي (مان علي رضه بن حسين رضه بن علي رضه آهيان، ڪعبي جي رب جو قسم، اسان نبي ﷺ جي قرب جا وڌيڪ حقدار آهيون.)
تا الله لايحکم فينا ابن الدغي.
(خدا جو قسم نامعلوم پيءُ جو پٽ اسان تي حڪومت نه ڪري سگھندو!)[95]
حضرت امام حسين عه جي شهادت تي گريوزاريءَ بابت امام الهند مولانا ابوالڪلام آزاد پنهنجي ۾ اڳتي لکي ٿو ته: ”ڪنهن مبالغي کانسواءِ چئي سگھجي ٿو ته، دنيا جي ڪنهن المناڪ حادثي تي انساني نسل ايتري قدر ڳوڙها نه وها يا هوندا، جيتري قدر ان حادثي تي وهي چڪا آهن. تيرهن سئو ورهين جي اندر تيرهن سئو محرم گذري چڪا آهن، ۽ هر محرم ان حادثي جي ياد تازي ڪري ٿو. حضرت امام حسين رضه جي جسم مان جيتري قدر رت وهيو هو، ان جي هڪ هڪ ڦڙي جي بدلي دنيا ڳوڙهن، ماتم ۽ ڏک جو سيلاب وهائي چڪي آهي.“[96]
شهداءِ ڪربلا جي 72 لاشن جي پائمالي، خيمن جي لُٽَ بعد سڙڻ وارن واقعن کان وٺي، شامِ غريبان تائين؛ لشڪرِ يزيد جا ڪيل سڀ ظلم سهندڙ آلِ نبي ﷺکي، يارهين محرم تي ٻن پهرن کانپوءِ، هٿن ۾ رسيون وجھي قيدي بڻائي بن پلاڻن (بغير ڪجاون جي) اٺن تي سوار ڪري جڏهن شام نيو ٿي ويو ته، ان مهل سانئڻ زينب (س) سجاد عه امام کي چيو ته:’اسان کي مقتل مان لاشئه حسين عه کان گذاريو وڃي.‘ قيدين جو هي قافلو مقتل ۾ جڏهن پٿرن جي ڍير ڀرسان لاشئه حسين عه تي پهتو ته، سيدا زينب (س) اٺ تان عباس عه جي انداز ۾ لهي ڀاءُ جي لاش تي بيهي اهڙا درديلا پارَ ڪڍيا جو پٿر دل قاتلن جي اکين مان به لڙڪ وهي آيا. سانئڻ زينب (س) ڪُٺل ڀاءُ جي لاش تي بيهي ماتم ڪري مرثيو پڙهيو جيڪو حجته الاسلام والمسلمين سيد صالح شہرستاني ڪتاب: تاريخچه عزاداري حسيني، ۾ هيئن لکيو آهي ته: ”وا محمدا، وا محمدا،“ اي نانا محمد ﷺ اوهان تي آسمان جا فرشتا صلوات، سلام پڙهن ٿا ۽ توهانجو هي پُٽ حسين عه خاڪ ۽ خون ۾ غلطان، گرم زمين تي پيو آهي، جسم ٽڪڙا ٽڪڙا ٿيل آ، اي نانا سائين! اوهانجي ذريت کي قتل ڪيو ويو آهي. ۽ توهانجون نياڻيون قيدي بڻايون ٿيون وڃن.“[97] مقتل ۾ سانئڻ زينب (س) جي ڪيل ماتم، عمر ابن سعد جا حوصلا خطا ڪري ڇڏيا، جنهن لاشئه حسين عه تان بي پرده نبي زادين کي وڏي ظلم، تشدد سان هٽائڻ جو حڪم ڏنو. شهيدن جي لاشن تا اٿڻ مهل هر مستور جي پٺي شمر ملعون جي (تازيانن جي) ظلم سان رنگين بڻيل هئي. جيڪا سنت عزادار زنجير زني ڪري ادا ڪندا آهن. سانئڻ زينب (س) شهيدن جي لاشن تان، مقصدِ حسين عه جي تڪميل خاطر ڪربلا کان قيدي بڻجي شام آئي.
خبر کرو اھلِ جور کو اب حسینیت انتقام لے گی،
یزیدیت سے کہو سنبھل جائے آ گئی ھے علی کی بیٹی ۔[98]
)محسن نقوی(
سادات جو قيدي قافلو، مختلف منزلون ڪندو، ڪربلا کان شام پهتو. جتي يزيد (لعين) پاڻ کي دنيا اڳيان ديندار ۽ آلِ نبي ﷺ کي باغي ثابت ڪرڻ ٿي چاهيو. ان خوشيءَ ۾ هن شام جي بازار ۽ درٻار عرب جي ڪل بدمعاشن ۽ تماشائين سان سينگاري ڇڏي. درٻار ۾ يزيد لعنتيءَ جي ڪردار تي غلام رباني آگرو پنهنجي ڪتاب: ’سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ‘ ۾ پنهنجي انداز ۾ لکي ٿو ته: ”پيغمبر ﷺ جو ڏوهٽو پاڻيءَ جي هڪڙي ڍُڪَ لاءِ سِڪي سِڪي، اُڃيو، ماندو شهيد ٿي وڃي ٿو ۽ يزيد انگوري شراب جو جام مٿان جام پيئندو رهي ٿو!“[99]
مولا سجاد عه ۽ سانئڻ زينب (س) جي ڏنل خطبن سان، قتل حسين عه جي حقيقت عيان ٿي ته درٻار جو رنگ تبديل ٿي ويو.يزيد (لعين) جا دنيا ۽ درٻارين اڳيان سڀ ظلم پڌار ٿي پيا. جنهن تي پردو رکڻ لاءِ هن سادات کي هڪ سال تائين شام جي زندان ۾ قيد رکيو.
شام جي باشندن، ماڻهن آلِ رسول ﷺ جي بيگناهه قيد کي جڏهن محسوس ڪيو ته، انهن سادات جي آزاديءَ لاءِ سوچڻ شروع ڪيو. اهڙي خبر جڏهن يزيد تائين پهتي ته هن عوامي بغاوت جي ڀوَ کان بچڻ لاءِ رات جي وڳڙي ۾ قيدي امام سجاد عه کي درٻار گھرائي آزاد ڪرڻ جي خبر ٻڌائي. ان شرط تي ته کيس ڪربلا جي شهيدن جو خون معاف ڪيو وڃي. جنهن تي مولا سجاد عه صاف انڪار ڪيو. امام جي اهڙي انڪار يزيد کي حيرت ۾ وجھي ڇڏيو. پوءِ هن سادات جا شرط مڃي کين رها ڪيو. مقتول جي وارثن آزادي ماڻڻ کان اڳ هي شرط رکيا ته: پهرين لُٽَ ڪربلا، خالي گھر ۽ ڪارو لباس، 10 محرم تي ڌڙن کان ڌار ڪيل شهيدن جا سِرَ مبارڪ ۽ بشير ابن يزلم مهاري ملي. اهو واضع رهي ته شرط هميشه فاتح ئي مڃرائيندا آهن. شرط قبول ٿيا. سيدن کي ڪارو لباس، خالي گھر، شهيدن جا سِر مبارڪ ۽ بشير ابن يزلم مهاري مليو. فاتح شام سيدا زينب (س) ڪارولباس پهري، شام جي عورتن کي زندان گھرائي، شهيدن جون بيواهه مستور گڏ بيهاري ماتم شروع ڪيو. اهڙي طرح شام جي زندان ۾ ظلم خلاف انقلابي احتجاج جو بنياد رکيو جنهن دنيا ۾ يزيد لعين جا بنياد اُکيڙي ڇڏيا. زندانِ شام ۾ مولا حسين عه جي اها پهرين مجلس ۽ عزاداري هئي جنهن سان حاڪم الوقت يزيد لعين جي نظرئي کي سندس ئي دارالحڪومت ۾ دفن ڪري، قصرِ يزيد تي مقصدِ حسين عه جي تڪميل جو پرچم بلند ڪري، فاتح شام بڻجي ڪربلا آئي.
سنه 62 هجري 20 صفر تي سانئڻ زينب (س) زندانِ شام مان آزادي ماڻي فاتح شام بڻجي، ڀاءُ جو چهلم ڪرڻ ڪربلا آئي، جتي ٽن ڏهاڙن تائين عزاداري ڪري دنيا کي حسين عه جي مظلوميت جو پيغام ڏنائين. ان ڏهاڙي کانپوءِ دنيا ۾ حُسينيت عزاداريءَ جي انداز ۾ عام ٿيڻ لڳي. سانئڻ زينب (س) ڪربلا جي سرحد کان قبرِ حسين عه تائين پنڌ پهتي. جيڪا سُنت اڄ هر مومنا مستور ’مَشي‘ جي صورت ۾ ادا ڪندي آهي.
ڪربلا، قبرِ حسين عه تي سادات جي قافلي پهچڻ کان پهرين اصحابي رسول ﷺ حضرت جابر بن عبدالله انصاري پنهنجي ساٿي ’عطا _ عطيه،‘ سان گڏ ۽ ”سنڌ جا حسيني برهمڻ،“[100] ۽ ڪجھ ٻيا محبانِ اهلبيت پهتل هيا. جن ٽن ڏهاڙن تائين مولا سجاد عه جي موجودگيءَ ۾ عزاداري ڪئي. سادات جو هي قافلو ڪربلا ۾ ٽي ڏهاڙا قيام ۽ عزاداري ڪرڻ کانپوءِ 8 ربيع الاول تي (اتي پهتو جتان سنه 60 هجري ۾ 28 رجب جي رات سومَهڻيءَ مهل نڪتو هو.) مدينه منوره پهتو؛ جتي مدينه جي رهواسين، سادات کان قتل حسين عه جي ڪهاڻي ٻڌي گريوزاري ڪئي. وقت گذرڻ سان دنيا کي قتل حسين عه جي ڪهاڻيءَ جي ڄاڻ ملندي وئي ته شهرن ۽ ڳوٺن ۾ سوڳ ملهائجڻ لڳو. سنه 63 هجري کان هن مهل تائين؛ ڪربلا ۾، قبرِ حسين عه تي حاضري ڏيڻ لاءِ، مختلف ملڪن مان ايندڙ عزادار (مَشي) ڪري، پيادل پهچي عقيدت ۽ يڪجھتيءَ جو اظهار ڪن ٿا. جتان کين انسانيت جي آجپي ۽ ظالم جي ظلم خلاف احتجاج ڪرڻ جو درس ملي ٿو.
ڪربلا! بنو اميه جي نفساني خواهش تي ٻڌل نظام کي نافظ ٿيڻ نه ڏنو. جنهن بابت مولانا ابُوالڪلام ’آزاد‘ پنهنجي مضمونن جي ڪتاب: ’اَلِهلال‘ ۾ محرم الحرام جي مضمون ۾ بنو اميه جي جابراڻي ۽ ظالماڻي نظام بابت لکي ٿو ته: ”بني اميه وارن جي حڪومت هڪ غير شرعي حڪومت هئي، اها حڪومت جنهن جو بنياد زور زبردستي ۽ شخصيت تي رکيل هوندو سا ڪڏهن به اسلامي حڪومت نٿي ٿي سگھي. بني اميه وارن آزاد ۽ جمهوريت جي روح کي ختم ڪري امت جي اصلاح مشوري واري اجماع جي جاءِ تي خالص جابرانه غلبي، مڪر ۽ دغابازيءَ تي پنهنجي شخصي حڪومت جو بنياد رکيو. سندن حڪومت جو نظام خدائي شريعت وارو نه، بلڪ خالص نفساني خواهش ۽ سياسي مقصدن وارو هو. اهڙي حالت ۾ ضروري هو ته ظلم ۽ زبردستيءَ جي مقابلي ۾ هڪڙو مثال قائم ڪجي ۽ حق و حريت جي راهه ۾ جهاد ڪيو وڃي. حضرت سيد الشهدا پنهنجي قربانيءَ جو مثال قائم ڪندي، بني اميه جي ظلمن خلاف جهاد حق جو بنياد رکيو ۽ جنهن حڪومت جو بنياد ظلم ۽ زبردستي تي هو انهيءَ جي اطاعت ۽ وفاداريءَ کان بلڪل انڪار ڪري ڇڏيائين.“[101]
ڪربلا جي سرزمين تان انسانيت جي آجپي، محبتِ اهلبيت ۽ عزاداري اهلبيت جو ملندڙ پيغام پوري دنيا تائين پهتو. جنهن جي موجد سانئڻ زينب (س) هئي. جنهن زندانِ شام کان عزاداري امام حسين عه جي صورت ۾ احتجاج جي ابتدا ڪئي. جنهن جي پکيڙ جو سلسلو قبرِ حسين عه کان شروع ٿي دنيا تائين پهتو.
دنيا تائين پهچندڙ عزاداريءَ جو هي سفر ڏاڍين ڏکين حالتن سان پهتو آهي. جنهن ۾ آلِ رسول ﷺ ۽ مُحبانِ اهلبيت کي جان جا جوکم کڻڻا پيا. قتل حسين عه بعد به سادات لاءِ حالتون پر سڪون نه رهيو. اهڙين سخت حالتن ۾ به سادات ۽ محبانِ حسين عه عزاداري امام مظلوم کي زنده رکيو ۽ حسينت جو پيغام عوام کي حالتن مطابق گھرن ۽ مخصوص هنڌن تي فرش عزا وڇائي ڏيندا رهيا. بني اُميه ۽ بني عباس جي حڪومتي دور ۾ سندن ڪارندا آسمان تي محرم الحرام جو دردن ڀريو چنڊ چڙهڻ سان سادات ۽ محبانِ حسين عه کي ڳولڻ لاءِ شڪاري ڪتن جيان نڪري پوندا هيا، سڃاڻپ ٿيڻ کانپوءِ انهن کي تلوار سان قتل ڪندا هيا. تاريخ شاهد آهي ته قتل عام جو اهڙو سلسلو بني اميه ۽ بني عباس جي دورن ۾ جاري رهيو. هنن حڪمرانن آلِ رسول ﷺ ۽ عزادارن جي قتلام کي عروج تي پهچايو، جيڪو سلسلو عباسي خليفن جي ڏهاڙن ۾ جھڪو ڏسجي ٿو. جنهن بعد ڪجھ وقت لاءِ سادات سُکَ جو ساهه کنيو ۽ محبانِ اهلبيت کي کلئي نموني عزاداري ڪرڻ جو موقعو مليو ۽ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين مذهبِ اهلبيت ۽ عزاداريءَ جو پيغام پکڙجڻ لڳو.
دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين ڏکين حالتن ۾ عزاداريءَ جي پيغام پهچڻ بابت ڊاڪٽر امام علي بيگ پنهنجي ڪتاب ’سنڌ جي عزاداري‘ ۾ لکي ٿو ته: ”اهو سلسلو بني اميه ۽ بني عباس ٻنهي جي دور ۾ جاري رهيو ۽ بني عباس جي حڪومت ۾ منصور دوانيقي ۽ هارون رشيد ان کي عروج تي پهچايو. مامون جي پاليسي اِنهن ٻنهين کان ڪنهن قدر مختلف هئي مگر ان کانپوءِ اسلام جي پاليسي ۽ جڏهن کان متوڪل فقه حنفيه کي سرڪاري مذهب قرار ڏنو هو اُن وقت کان ته شيعن جو خون ايترو ته سستو ٿي ويو جو ڄڻ پاڻيءَ جي قيمت هئي. مگر اِهو خون مفت وهايو ويندو هو. پوءِ عشره محرم ۾ هر بيبي شمعون ٻاري فرش ماتم وڇائيندي هئي ۽ پنهنجي ٻارن کي ڪربلا جا واقعا ضرور ٻڌائيندي هئي.
شيعن کي ذڪر حسين عه جي کُلي آزادي ته آلِ بويه جي اقتدار ۾ ملي ۽ معزالدوله ته کُلي شيعت جو اعلان ڪيو. عباسي خليفا بويهي سلطان جا تابع هئا. چيو وڃي ٿو ته ان زماني ۾ ڪجھ خليفا پڻ اهلبيت عه جي محبت جا قائل ٿي ويا.“[102] سنڌ ۾ عزاداريءَ جي اهڙي سخت دور بابت شاعر ۽ اديب سيد منظور نقوي پنهنجي ڪتاب:’سنڌ جي مدنيت‘ ۾ لکي ٿو ته: ”سنڌ ۾ عزاداري اڳ ظاهر نه ٿيندي هئي. بلڪ جيڪي به مجلسون ڪندا هئا سي لڪي ڪندا هئا“.[103]
آلِ رسول ﷺ ۽ عزادارانِ امام مظلوم تي ظلم و تشدد جا پهاڙ ڪيرائيندڙ بني اُميه ۽ بني عباس جي اهڙن ڪرتوتن بابت جنرل هيگ پنهنجي ڪتاب ’سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو‘ جنهن جو ترجمو: عطا محمد ڀنڀري ڪيو آهي. ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”بني اُميه کان عباسي گھراڻو سيدن جو وڌيڪ رت پياڪ هو.“[104] بني اميه جو خراسان ۾ پهريون دور جيڪو سنه 100 هجري کان 127 هجري تائين قائم رهيو. ان دور ۾ شيعانِ علي عه تي ظلم ۽ تشدد جي تاريخ لکندڙ بنو اميه جي خراسان جي پهرين حاڪم بابت مولانا ابُو الڪلام ’آزاد‘ پنهنجي مضمونن جي ڪتاب: ’مضامين الهلال‘ ۾لکي ٿو ته: ”شيعانِ بني هاشم تي پهرين مصيبت، اسد بن عبدالله القسري جي هٿئون نازل ٿي، هي بني اميه جي طرفان خراسان جو حاڪم هو. سخت بي رحم ۽ ظالم هو، جاسوسن هن ٽولي جواطلاع ڏنو، ڪجھ ماڻهو گرفتار ٿيا، جن جا هٿ پير وڍيا ويا ۽ تنهن کانپوءِ سڀني کي ڦاسيءَ تي لٽڪايو ويو.
اسد بن عبدالله شيعن جي مٿان ڏاڍو سخت هوندو هو. پنهنجي حڪومت جي پهرين دور ۾، جيڪو ڪجھ ظلم ۽ تشدد مٿن ڪري سگھيو، سو ڪيائين. معزول ٿيڻ کانپوءِ جڏهن دوباره گورنر مقرر ٿيو ته، اڃا به وڏيڪ ظلم ڪرڻ لڳو. چناچه سن 117 هجري خراسان جا تقريبن سڀئي داعي هن گرفتار ڪرايا، ڪيترن کي قتل ڪرائي ڇڏيائين ۽ باقي بچيل قيد خاني طرف موڪليا ويا.“[105] محبانِ حسين ابن علي عه ظالم حڪمرانن جي دور حڪومت ۾ سڀ سختيون سرَ تي کڻي حسينيت جي پرچم کي هٿئون وڃڻ نه ڏنو ۽ هر حال ۾ بلند رکيو. ڪربلا جي قتل جي خبر جڏهن سنڌ پهتي ته سوڳ جو سلسلو شروع ٿي ويو.
واقعي ڪربلا جو اطلاع سنڌ ۾ پهچڻ بابت ناميارو صحافي بيداري جعفري روزاني عوامي آواز ڪراچي، اخبار ۾ پنهنجي ڏهي جي 8 محرم واري ڪالم ۾ لکي ٿو ته:”ڪربلا جي فُرات ڪناري 61 هجري ۾ جڏهن تاريخ جو سڀ کان وڏو انساني الميو ٿيو. جو اُنَ واقعي جو پهريون اطلاع عرب کان عجم جي زمين تي سنڌ ۾ پهتو هو.“[106] سنڌ ۾عزاداري امام مظلوم جي شروعات واقعي ڪربلا جي خبر پهچڻ سان سنه 61 هجري ۾ ٿي. جنهن بابت مير حيدر خان ٽالپر، ميرزا امام علي بيگ جي ڪتاب ۾ پنهنجي مضمون جي پهرين پني تي لکي ٿو ته: ”عزاداري سنڌ ۾ ان وقت کان رائج آهي جڏهن کان ڪربلا جو واقعو ٿيو آهي“.[107] ان کانپوءِ عباسي حڪمرانن جي دورِ حڪومت ۾ محبتِ اهلبيت سنڌ ۾ ڪافي حد تائين پکڙ جي وئي جنهن سبب عزاداريءَ کي آزاديءَ سان اُسرڻ جو موقعو مليو. مولائي شيدائي جنت السنڌ ۾ لکي ٿو ته: ”عبدالله الاشتر جي اچڻ ڪري سنڌ ۾ شيعيت زور ورتو“.[108] محترم عبدالقيوم ’صائب‘ پنهنجي ڪتاب’سيد ثابت علي شاهه، شخصيت ۽ شاعري‘ ۾ لکي ٿو ته: ”جلم بن شيبان فاطمي خليفي طرفان ملتان ۾ پهريون حاڪم مقرر ٿيو جنهن جي اثر هيٺ ملتان سميت قديم سنڌ شيعيت جي مرڪز جي حيثيت ورتي. ان وقت ابو جعفر منصوري عباسيءَ جي خلافت جو زمانو هو ۽ عمر بن حفص واليءِ منصوره جو سنڌ ۾ دور هو.“[109]
سنڌ جي سرزمين تي باقاعدي مذهبِ اهلبيت جا سَلا عباسي خليفي ابو جعفر منصور جي دور خلافت ۾، سندس پاران مقرر ڪيل گورنر عمر بن حفص جي زماني ۾ نسرڻ ۽ اُسرڻ لڳا. جنهن بابت مولوي نور محمد نظاماڻي پنهنجي ترجمو ڪيل ڪتاب ’سنڌ جي تاريخ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”سنڌ ۾ شيعيت جو رواج عمر بن حفص جي زماني کان ئي شروع ٿيو. ڇا ڪاڻ ته اول هو پاڻ ئي ان خيال جو ماڻهو هو. جنهن عبدالله اشتر جي هٿ تي بيعت ڪري، سنڌ جي گھڻن ئي ماڻهن کي شيعو بڻائي ڇڏيو. ۽ ٻيو خاص ڪري اهي زيديه ماڻهو، جي عبدالله سان گڏ هئا، تن جي ذريعي ته هندستان ۾ شيعيت جو اهڙو عمدو ٻج پوکجي ويو، جو اڳتي هلي هڪ وڏو ڦردار ۽ ٽڙندڙ پکڙجندڙ وڻ پيدا ٿي پيو. پوئين زماني جو سنڌ جو وڏو حصو خاص شيعن جي هٿ ۾ هو. تنهنجي ابتدا هن ئي وقت کان ٿي هئي. يا هيئن چوڻ گھرجي ته ملتان ]ان وقت ملتان سنڌ جي حد هيو[ جي شيعا رياست، جي بنياد جو پهريون پٿر عمر بن حفص جي هٿ سان رکيو ويو.“[110] اهڙي ريت سنڌ ۾ ڪجھ وقت تائين پهرين شيعه حڪومت قائم ٿي. سنڌ ۾ پهرين شيعه حڪومت بابت سيد حسام الدين راشدي پنهنجي ڪتاب ’ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون‘ ۾ لکي ٿو ته: ”شيعي تحريڪ جو علمبردار، حضرت عبدالله الاشتر علوي سڀ کان پهرين منصوره ۾ وارد ٿيو. ابو جعفر منصور عباسيءَ جي خلافت جو زمانو هو، ۽ عمر بن حفص (142 _ 151 هجري) واليء منصور جو دور هو.
منصوره جا ماڻهو مذهبي لحاظ سان، زياده تر اهل حديث هئا. ٻيا مذهبي فرقا ڪو نه هئا. بعد ۾ علي والي محبِ سادات به آيا، جن جي دور ۾ شيعا مبلغ منصوره ۾ وارد ٿيا، شيعت کي قدري فروغ حاصل ٿيو، ۽ آخر ۾ اسماعيلي شيعن کي ڪجھ عرصي تائين منصوره جي حڪومت به حاصل ٿي. شيعت جي ابتدا انهيءَ جي ڪري سنڌ ۾ ٿي.“[111] جنهن معرفت مذهبِ اهلبيت سنڌ ۾ زور ورتو.
سنڌ جي عباسي گورنر عمر بن حفص کانپوءِ مقرر ٿيل گورنر هشام بن عمرو تغلبي به معرفتِ اهلبيت جي تبليغ جي سلسلي کي ان ئي انداز سان جاري رکيو. جنهن جي عقائد بابت مولوي نور محمد نظاماڻي پنهنجي ترجمو ڪيل ڪتاب’ تاريخ سنڌ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”هشام عقائد ۾ عمر بن حفص جي موافق هو، تنهنڪري شيعيت ان زماني ۾ هيڪاري ترقي حاصل ڪئي.“ [112]
سنڌ سان محبتِ اهلبيت جو تعارف اسلام جي آمد سان ٿيو. سنڌ ۾ عزاداريءَ جو سفر واقعي ڪربلا کان پوءِ سنه 61 هه ۾ شروع ٿيو. ان بابت امام علي بيگ لکي ٿو ته: ”جيئن ته سنڌ اهلبيت رسول ﷺ جي محبت کان متعارف هئي. تنهن ڪري جيئن ئي حضرت امام حسين عه جي شهادت جي خبر ڦهلجندي وئي سنڌ به اِن درد ناڪ واقعي کان آگاهه ٿي ۽ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ امام حسين عه جو ماتم برپا ٿيندو رهيو.“[113] جنهن کي عباسي خليفن پنهنجي دور ۾ ڪافي هٿي ڏني؛ جنهن جي عباسي (بنو عباس)، سمن، سومرن، ارغونن، تَرخانن ۽ مغلن جي دور تائين ڪافي پکيڙ ٿي ۽ ڪلهوڙن جي دورِ حڪومت ۾ اوج ورتو. ميرن جي دور ۾ عزاداريءَ نوان موڙ وٺي جدت ماڻي جيڪو سفر جاري آهي. هند، سنڌ ۾ مجلس جي شروعات بابت منظور نقوي لکي ٿو ته: ”هندستان ۾ نذر _ عَلم وغيره جو رواج پهرين بابر بادشاهه جي مصاحبن مان شروع ٿيو. انهن مان بيرم خان گھڻو عقيدتمند هوندو هو، جيڪو هر سال هڪ قيمتي علم ڪربلا شريف موڪليندو هو ۽ مجلس عزا جو رواج پهرين پهرين مغل راڻي نورجهان وڌو ۽ پوءِ آهستي آهستي مغل شهنشاهت جي اميرن مان پکڙندي عوام ۾ آيو.“[114]
سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي دور ۾ اوج ورتل عزاداريءَ کي بند ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندڙ، ان وقت جا نامور مفتي، عالم، فاضل ۽ بزرگ، وقت جي حاڪمن، معتقدن ۽ مُريدن کي عزاداري امام مظلوم ملهائڻ کان منع ڪندا هيا. ۽ سنڌ ۾ عاشور جي ڏهاڙن ۾ نڪرندڙ ماتمي جلوسن سان تعزين تي سرڪاري سطح تي پابندي مڙهڻ جا پروانا جاري ڪندا هيا. ڪن بزرگ کي ماتمي جلوس ظالم جي خلاف مظلومن جو ڪيل احتجاج ناگوار لڳو. ۽ غم حسين عه کان ڪنَ لاٽار ڪري پنهنجن مريدن ۽ معتقدن کي ماتم کان منع ڪندا هئا. ايترين مخالفتن جي باوجود به عزاداري امام مظلوم پنهنجي اوج وارو سفر جاري رکيو. ڪلهوڙن جي حاڪميءَ ۾ عالمن ۽ بزرگن جون عزاداريءَ جي مخالفت ۾ ڪيتريون ئي حڪايتون تاريخ جي ورقن ۾ ملن ٿيون.
ڪلهوڙن جي وقت جو مشهور عالم محمد هاشم ٺٽوي پاران عزاداري ۽ تعزيه داريءَ خلاف جاري ڪيل سرڪاري فرمان. جنهن جي عوامي سطح تي شاهه عبداللطيف ڀٽائي مزاحمت ڪئي. ان دور ۾ شاهه صاحب سنڌ جي صدا’ڪيڏارو‘ لکي عزاداري امام مظلوم کي ايترو ته زور وٺايو جو سنڌ ۽ ملتان عزاداريءَ جو مرڪز بڻجي ويو. انهن ڏهاڙن ۾ شاهه لطيف جو اڱڻ، صحن عزاداريءَ جو کُليل مرڪز بڻيل رهيو. انهن ڏينهن بابت بيدار جعفري پنهنجي محرم جي هڪ ڪالم ۾ لکي ٿو ته: ”سائين جي ايم سيد جو خيال آهي ته هن پنهنجي حياتيءَ ۾ لطيف سائينءَ جي گھراڻي کان وڌيڪ سنڌ ۾ ڪنهن ٻئي کي چٽو پٽو عزادار نه ڏٺو. ميرن ۽ ڪلهوڙن جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. حسن مجتبى دعوى ڪري ٿو ته: سنڌ جا لاڏائو قلندري فقير ئي اصل عزادار آهن. جيڪي جتي به رهن ٿا اتي خانه بدوش محفلن کي هميشه ذڪرِ حسين عه سان سجائين ٿا. نصير مرزا ڀٽ شاهه جي اڱڻ کي سنڌ جو پهريون کُليل پڙ يا امام بارگاهه ڄاڻائي ٿو ۽ ڪيڏاري کي ڪربلا جي حوالي سان ديس واسين جي دانهن ڪوٺي ٿو“.[115]
مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ جو ”سنه 2 شعبان 1172 هجريءَ“[116] ۾ جاري ڪيل فرمان جو پهريون نقطو ئي سنڌ ۾ عزاداري ۽ تعزيا داريءَ کي بند ڪرڻ بابت هيو. محمد هاشم ٺٽويءَ جي خيالن جو پتو سندس لکت مان لڳائي سگھجي ٿو. جنهن جو جاري ڪيل فرمان جناب جي _ ايم _ سيد جي ڪتاب ’پيغام لطيف‘ ۾ هيئن لکيل آهي ته: ”مخدوم محمد هاشم جي شرعي فيصلن جي جاري ڪرڻ لاءِ ڪوششون وٺن ۽ عاشورن ۾ ماتم ۽ تابوت وغيره بدعات جي منع ڪن.“[117] ان ئي حوالي سان ڊاڪٽر امام علي بيگ افسر پنهنجي تازي آيل ڪتاب ’سنڌ ۾ شيعت جي تاريخ‘ ۾ اعجاز الحق قدوسيءَ جي حوالي سان لکي ٿو ته: ”اعجاز الحق قدوسيءَ جي بيان مطابق ميان غلام شاهه جي زماني ۾ ان وقت جي وڏي عالم، مخدوم محمد هاشم ٺٽوي، ميان غلام کي شريعت جي خلاف ٿيندڙ ڳالهين ۽ بُراين ڏانهن ڌيان ڇڪايو. ”محرم ۾ ماتم ۽ جلوس نه ڪڍيا وڃن.“[118]
ٺٽويءَ جي سوچ کي سائين جي ايم سيد جي سٽن مان سمجھي سگھجي ٿو.جنهن بابت پاڻ ’پيغام لطيف‘ ۾ لکي ٿو ته: ”هن ان وقت جي بلند پايه عالمن ۽ صوفين جي اڪثريت شريعت جي نالي ۾ مخالفت ڪئي. مخدوم محمد معين، مخدوم محمد زمان لنواري وارا ۽ شاهه صاحب ]ڀٽ ڌڻي[ سڀ سندس نقط چيني کان بچي نه سگھيا. اڄ ڪلهه جي زبان ۾ سندس سياست مسلڪ، قدامت پسند يا رجعت پسند شمار ڪري سگھجي ٿي“[119]
ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ جي هڪ مشهور بزرگ حضرت سائين سلطان الاولياء خواجا محمد زمان ڪلان قدس سره پاران پنهنجن مريدن کي ڏنل جواب مان عزاداريءَ جي اوج جو پتو لڳائي سگھي ٿو. جنهن بابت ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي پنهنجي ڪتاب: ’لواريءَ جا لال‘ ۾ لکي ٿو ته: ”هڪ لڱا محرم مهيني جي ڏهين تاريخ شيعن جو هڪ وڏو ميڙ تابوت کڻي، حضرت جن جي مسجد جي در وٽ اچي بيٺو، سڀني سينا پئي ڪٽيا ۽ ڏاڍو گوڙ شور مچائي ڏنو هوائون. حضرت جن ان وقت اصحابن کي توجه پئي ڏنو. ماتمين جو غمسان حد کان ٻاهر لنگھي ويو، ڪن اصحابن عرض ڪيو ته ”قبلا جي فرمايو ته هنن ماتمين کي موچڙا هڻي هڪالي ڪڍون.“ حضرت جن وراڻيو ته هو پاڻهي پاڻ کي موچڙا هڻي رهيا آهن. اسان کي ڪهڙو هرج رسايو اٿين؟“[120]
عزاداري امام حسين عه ۾ رڪاوٽون پيدا ڪرڻ جو سلسلو صدين کان جاري آهي. دنيا جي ٻين ملڪن ۽ علائقن جيان هند سنڌ ۾ به دشمنِ اهلبيت پاران عزاداريءَ ۾ رڪاوٽون پيدا ڪرڻ جو سلسلو جاري رهندو پئي آيو آهي. هر دور ۾ اهڙيون مخالفتون مفتي، عالم، بزرگ ۽ حڪمران ڌر جا اهم ماڻهو ڪندا آيا آهن. پر عزاداري امام مظلوم جو سلسلو پنهنجي ترقيءَ واري رفتار سان جاري رهيو آهي. سمن جي صاحبيءَ جو هڪ واقعو هيئن آهي ته، ڄام نظام الدين سمي (ڄام نندي) جي دور حڪومت ۾ هڪ بزرگ شاهه مُراد پنهنجي مُريدن کي عزاداريءَ کان روڪڻ جي تلقين ڪري ٿو. جنهن جو احوال سندس مُريد حاجي محمد حسين صفائي ٺٽويءَ پنهنجي ڪتاب: ’تذڪرة المراد‘ ۾ هيئن لکيو آهي ته: ”تعزيه تي روئڻ پٽڻ ۽ دف (دهل) وڄائڻ کان (مريدن کي) منع ڪرڻ جي تلقين ۽ هدايت ڪندا هئا.“[121] ڏکڻ ايشيا ۾عزاداريءَ جي ابتدا بابت بيدار جعفري حسن مجتبى سان ٿيل هڪ ملاقات جي حوالي سان پنهنجي ڪالم ۾ لکي ٿو ته: ”ٽن ڪُنڊن وارو علم پاڪ به ڏکڻ ايشيا ۾ رڳو واديءَ مهراڻ جي عزاداريءَ جي علامت آهي. دي نيوز لائين جي ليکڪ، روزاني خلق حيدر آباد جي ايڊيٽر حسن مجتبى تازو هڪ ملاقات ۾ گھڻو عرصو اڳ آسٽريليا ۾ شايع ٿيل ڪتاب ’اي سوٿيو انٽليڪچول هسٽري آف دي اثنا عشري شيعاز ان انڊيا‘ جي حوالي سان مونکي ٻڌايو ته: ڏکڻ ايشيا ۾ عزاداريءَ جي ابتدا سيوهڻ شهر ۾ ٿي. جتي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ کان ڪهي آيل قلندر ۽ ان جي سٿ شهداءِ ڪربلا جي غم ۽ ماتم کي عام ڪيو.“[122] حسينيت جي پيغام کي هر باشعور ماڻهوءَ پنهنجي رنگ ۾ عام ڪيو آهي. ڪن ملنگانه ڪن عالمانه ته ڪن فقيراڻي ويس ۾ ماتم جي صدا بلند ڪئي آهي.
ماتم ڪي صدائون سي زماني ڪو هِلادو،
پـيغـام حسين ابـن عـلـي ســب ڪـو سنادو.
حضرت امام حسين عه جي غم ۽ مصيبت تي گريوزاريءَ جي شروعات حضرت آدم عليه السلام کان ٿي. ۽ عزاداريءَ جي شروعات سنه 61 هه، يارهين محرم جي ٻن پهرن کانپوءِ لاشئه حسين عه تي سيده زينب (س) کان ٿي. هي آهي امام حسين عه جي مصيبت ۽ بي گناهه قتل تي، گريوزاري ۽ عزاداريءَ جي صورت ۾ ظالم جي ظلم خلاف ڪيل احتجاج جي مختصر تاريخ جو مختصر جائزو. هي سلسلو چوڏهن سئوسالن کان جاري آهي ۽ قيامت تائين جاري رهندو. محسن نقوي جي لفظن ۾ ته:
محشر میں بھی انمول عقیدے کے عوض ھم
بخشش نہ خریدین تو گنہگار نہ کہنا
جنت میں بھی شبیر عہ ترے غم کی قسم ھے
ماتم نہ کریں ہم تو عزادار نہ کہنا ۔ [123]
)محسن نقوی(
عزادارن لاءِ هيءَ عبادت ذريعي نجات آهي. جنهن جي عظمت لاءِ جنت الفردوس جي هيءَ خواهش تخيل ۾ بيان ڪندي ڪنهن شاعر هيئن به چيو آهي ته:
هر ماتمي ڪي قدمون ڪو، چوما ڪرونگي مين،
جـنـت بـتا رهي ٿي، خـواهـش حسين عه ڪــو.