تاريخ انقلاب آ، ماتم حسينعه جو
اڄ دنيا پنهنجي حقن جي حاصلاتن لاءِ ٿيندڙ احتجاجن ۽ عوامي ڌرڻن جو انداز به عزاداراڻو بڻائي ڇڏيو آهي. ڪالهه دنيا جنهن کي بدعت پئي چوي، اها اڄ پنهنجن حقن جي حاصلات لاءِ عزاداراڻي انداز ۾ احتجاج پئي ڪري. ظالم جي ظلم خلاف سينه ڪوبي ڪري ميڊيا اڳيان پنهنجو احتجاج رڪارڊ ڪرائي رهي آهي. اليڪٽرانڪ ميديا جي معرفت هر روز ٽيليويزن جي اسڪرين تي عوام جا اهڙا احتجاجي منظر، مظاهرا دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڏسجن ٿا. جنهن ۾ عوام ظالم جي ظلم خلاف پنهنجا ننڍڙا ٻار ۽ عورتون ساڻ ڪري تتل روڊن تي نڪري، احتجاج دوران پنهنجي سيني ۽ مٿي تي هٿ هڻي ظالم جي ظلم کي دنيا اڳيان وائکو ڪري رهيو آهي.
عزاداري ظلم جي خلاف هڪ وڏو احتجاج آهي، اهڙو احتجاج ڏهين محرم الحرام جي ڏينهن سڄي دنيا ۾ هڪ ئي وقت ڪيو ويندو آهي، جيڪو دنيا جو وڏي ۾ وڏو احتجاج آهي. مظلوم جي حمايت ۾ نڪتل احتجاج جو انڪاري، ظالم جو حمايتي آهي. اهڙي ڪردار کي ڪنهن شاعر پنهنجي شعر ۾ هيئن وائکو ڪيو آهي ته:
يا احتجـاج ڪـرني دي، خــونِ حسينعه پـر،
يا مانِ ڪي اس قتل ۾، تو ڀي شريـڪ هئـي.
عزاداري امام حسين عليه السلام هيڻن ۽ بي هٿيار ماڻهن لاءِ اُتساهيندڙ عمل آهي. عزاداراڻي احتجاج سان دنيا جي هر مظلوم کي اُتساهه ملي ٿو ۽ ظالم پنهنجي ڪردار ۾ وائکو ٿئي ٿو. جيستائين دنيا جي گولي تي ظلم قائم آهي، تيستائين دنيا جو هر انقلابي پنهنجي جدوجهد کي جلا بخشڻ لاءِ عزاداري امام حسين عه کان اُتساهه وٺندو رهندو. ظلم تي خاموش رهڻ به ظالم جي حمايت هوندي آهي. عزاداري امام حسين عه جو مقصد هر دور جي ظالم کي پنهنجي ظالماڻي ڪردار ۾ وائکو ڪري، ان کي ڪيفر ڪردار تائين پهچائڻ آهي. جيڪو سلسلو صدين کان جاري آهي.
تاريخ عزاداري ڏسي ٿي ته: امام حسين عه جي درد ڀري ڪهاڻيءَ تي حضرت آدم عليه السلام کان وٺي آخري نبي اڪرم ﷺ تائين ڪل انبياءَ عليهُمَ سلام گريو زاري ڪيو آهي. اهڙي ريت امام حسين عليه السلام جا پهريان غم گُسارا ڪل انبياءَ عليهُمَ سلام رهيا. قتلِ حسين عه تي ٿيندڙ عزاداريءَ جي صورت ۾ احتجاج جو سفر قيامت تائين دنيا جي تختي تي ۽ جنت الفردوس ۾ به جاري رهندو. محسن نقوي جي هنن سهڻين سٽن جيان ته: ”جنت ۾ ڀي تيرا ماتم نه ڪرين تو عزادار نه ڪهنا.“ هڪ شاعر پنهنجي خيال ۾ امام حسين عه اڳيان جنت الفردوس جي خواهش کي پنهنجي شاعراڻي تخيل ۾ هيئن بيان ڪيو آهي ته:
هر ماتمي ڪي قدمون ڪو، چوما ڪرونگي مين،
جـنـت بـتـا رهـي ٿـي، خــواهـش حـسيـن عه ڪــو.
عزادار ماتمي حلقي ۾ بيهڻ مهل سڄو سنسار وساري ڇڏيندو آهي. جڏهن ڪربلا جا ڏکوئيندڙ سڀ منظر سندس اکين اڳيان ڦرندي محسوس ٿيندا آهن جن ۾ پينگھي ۾ ابهم پياسو ۽ ميدان ۾ ڀڄندڙ گھوڙن تان ڪرندڙ گھوٽ شامل هوندا آهن. تڏهن حلقي ۾ سينه ڪوبي ڪندي ۽ سُڏڪندي سُڏڪندي سرد آهه ڀري چوندو آهي ته، ڪاش! مان به ڪربلا هجان هان.! اهڙي حسرت پوري ڪرڻ لاءِ هو تيز ڌار واري اوزار سان يا حسين...! واهه حسين... ! جي بلند صدائن تي پاڻ کي زخمي ڪري ڪربلا جي شهيدن جي ياد تازه ڪندو آهي.
عزاداري امام حسين عه ڪنهن عمر، موسم ۽ مذهب جي محتاج ناهي. الله جي پاڪ ذات کانپوءِ، ڪائنات ۾ اگر ڪنهن ذات کي مصيبت مهل سڏيو ۽ ساڻس عشق ڪري ان جي نالي تي ڪجھ ڏنو وڃي ٿو ته، اها ڪريم ذات مُحسنِ انسانيت سرڪار حسين (عه) جي آهي. جنهن جي ڪردار ۽ عظمت سان انسانيت کي ڪو به اختلاف ناهي. انسانيت جتي به بيدار ٿي آهي اتي لبيڪ يا حسين عه ...... لبيڪ ياحسن عه ...... جون صدائون بلند ڪيون آهن. جيئن جوش مليح آبادي چيو آهي ته:
ڪيا صِرف مُسلمان ڪي پياري هين حُسين عه،
چَرغِ نوع بشر ڪي تاري هين حُسين عه،
انـسانـيت ڪــو بـيدار تــو هـوليني دو،
هر قوم پڪاريگي هماري هين حُسين. [1]
(جوش مليح آبادي)
***
دنيائي عقل جتنا ڀي سمجھي هي آج تڪ،
اس سي بهت بلند هي رُتبه حسين عه ڪا.
(موهن ڪمار فراق)
مولا حسين (عه) جي حوالي سان رڳو، مسلمانن جا عقيدا ئي نه پر، انگريز ۽ هندو ڌرم جا عقيدا به ڏسبا ته دنيا دنگ رهجي ويندي. گرو نانڪ ۽ هنن هندو شاعرن پروفيسر جي سنگھ، ماٿُر لکنوي ۽ ديوي روپ ڪماريءَ جو عقيدو ته ڏسو. هندو شاعره ديـوي روپ ڪماري چوي ٿي ته:
نـثار مـرتـظى هـون، پنـجتن ســي پـيـار ڪـرتـي هـون،
خزان جس په نه آئي، اُس چمن سي پيار ڪرتي هون.
عـقيـده مــذهـــبِ انـسـانيت ۾، ڪـب ضـروري هــئـي،
ميـن هـنـدو هـون مـگـر اڪ، بـت شــڪــن ســي پــيـار ڪــرتـي هــون،
بي دين هون بي پير هون، هندو هون ليڪن قاتلِ شبير نهين هون.
***
حسينعه اگر ڀارت ۾ اتارا جاتا، يون چاند محمد صه ڪا نه ڌوڪي مين مارا جاتا.
نه بـازو قلـم هـوتـي نه پانـي بنـد هـوتا، گـنگا ڪـي ڪنـاري غـازي ڪـا عـلم هـوتـا.
هـم پوجـا ڪـرتـي اُس ڪـي صبـح و شـام، هنـدو ڀـاشـا ۾ وه ڀـڳوان پـڪارا جاتا.
اگر عـلي عه ڪـي ولايت ڪا تجهي اعتراف نهين، تو خطائين تيـري حـضور خـدا معاف نهين،
تن په پائي احرام، دل ۾ بغضِ علي عه، يه تيري نصيب ڪي چڪر هين ڪوئي طواف نهين.
پروفيسر جي سنگھ ڀارت: مولا حسين عه سان پنهنجي عشق ۽ عقيدت جو اظهار هيئن ڪري ٿو ته:
هئي آج ڀي جهان ۾ چرچا حسين عه ڪـا،
چـلتا هئي ڪل جهان ۾ سِڪا حسين ڪا،
ڀارت ۾ گروه آتا تـو، ڀگوان ڪهتي هـم،
هر هندو نام پوجا ۾، جپتا حسين عه ڪـا،
راوڻ ڪي طرح تو دنيا سي، مٽ گيا يزيد،
هئي آج ڀي دلون پي، قبضا حسين عه ڪا.
ماٿر لکنوي: بابري مسجد ۽ سيده فاطمه زهرا صه جي حق جي ڳالهه ڪرڻ وقت سادات سان پنهنجي محبت ۽ عقيدت جو اظهار هيئن ڪندي چوي ٿو ته:
هم پي ڪفر ڪا فتوا، هم ڪافر هي صحيح ليڪن،
ڪـهـان هــو بـابـري مسـجـد ڪــا حـق مـانـگنـي والـو،
ڪچهه هم سي ڀي باغ فدق ڪي بات ڪرو.
يي تقـريـر ميـري قـابـلِ تـحريـر نـهين هـئي،
مين هندو هون مگر دشمن شبير نهين هون.
(ماٿر لکنوي، هي انهن ڏهاڙن ۾ اتر پرديش ۾ DIG هيو)
***
فطِرت ڪي اشڪ بهتي هين سُن ڪر غمِ امام،
انسانيت ڪي دل پي هئي قبضه حسين عه ڪا.
(ڪرشن بهاري نُور)
***
عشق هو جائي ڪسي سي ڪوئي چاره تو نهين،
صرف مسلم ڪا محمد ﷺ پي اجاره تو نهين.
(ڪنور مهندر سنگھ بيدي)
هندو ڌرم جا دوست پنهنجي مذهب تي قائم رهندي به آلِ محمد ﷺ لاءِ وڏي عقيدت ۽ احترام رکن ٿا. جنهن جو اظهار هو پنهنجي قلم وسيلي مختلف دور ۾ ڪندا رهيا آهن ۽ ڪندا اچن ٿا. ڳالهه اها آهي ته: هڪڙن نبي اڪرم ﷺ تي ايمان آڻي ان جي اولاد کي قتل ڪيو ۽ ٻين پنهنجي مذهب تي قائم رهي نبي اڪرم ﷺ جي اولاد جي مظلوميت تي لڙڪ وهايا. سرڪار حسين عه محسنِ انسانيت آهي ان جي پيغام کي اهو ئي سمجھندو جنهن کي مذهبِ انسانيت سان پيار هوندو.
شانِ حسين عه بابت مدراس جي هڪ هندو نامور جرنلسٽ ’اي ڪي آچاريا‘ جا ويچار ته ڏسو، جنهن کي ڊاڪٽر مبارڪ علي جعفري، پنهنجي ڪتاب ’واقعه ڪربلا ڪتب آسماني اور هندو دانشورون ڪي نظر مين،‘ هيئن سهيڙيو آهي ته: ”امام حسين عليه السلام جي عظمت جو ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ثبوت ٿي سگھي ٿو جو تقريبن ساڍا تيرهن سئو سالن کان ان جي ياد ۾ ڪروڙين انسان اکين مان لُڙڪَ وهائي رهيا آهن. ۽ صرف مسلمان ئي نه پر، هر مذهب و ملت جا ماڻهو ان کي خراج عقيدت پيش ڪري رهيا آهن.“[2] هندو دانشور منشي لڇن نرائن سخا، بزم عزا بابت لکي ٿو ته:
نـظـر آ جـاتـي هـي بـزم عـزا سـي راه جـنـت ڪي،
شهيدِ ڪربلا ڪي غم ۾ جب روڪر نڪلتي هين.
ديوان گاگن داس نائين محرم الحرام 2016ع تي پنهنجي فيس بڪ تي ڪتاب: ’گرو کا گيان‘ جلد _ 1، صفحه: 392، جي حوالي سان گرو نانڪ بابت هيءَ پوسٽ رکي ته: ”هڪ دفعو گرونانڪ پنهنجي مُريد کي چيو، حُسين عه جو غم ملهائيندو ڪر، مُريد چيو ته: اهو مسلمانن جو پيشوا، اڳواڻ آهي. گرونانڪ چيو: مان توهانجو پيشوا آهيان توکي حڪم ٿو ڏيان ته گھر وڃ وڃي ڀيڻ سان شادي ڪر، مريد چيو، منهنجو ضمير اجازت نه ٿو ڏئي _ نانڪ مسڪرائي چيو اڙي مورک (چريا) انهيءَ ضمير کي ته حُسين عه چئجي ٿو. ڇو ته حُسين عه صرف مسلمانن جو نه، ضمير وارن جو گُرو آهي.“
ڪربلا جي قتلام تي جڏهن هندن جي عقيدت کي ڏسجي ٿو ته، دنگ رهجي وڃجي ٿو. جن پنهنجي کليل لفظن ۾ چيو آهي ته: اگر حسين عه ڀارت ۾ اچي ها ته، اسان ڀڳوان بدران هر عبادت ۾ سندس نانُ کڻي حسين عه حسين عه پڪاريون ها. ٻئي طرف مسلمانن پاران دين سان ڪيل مذاق تي اقبال وڏي رڙ ڪري چوي ٿو ته:
ڪيا تماشا هوا، اسلام ڪي تقدير ڪي ساٿ،
قتل شبير هوا، نعره تڪبير ڪي ساٿ.
(اقبال)
واقعي ڪربلا، ڪائي ڏند ڪٿائي ڪهاڻي ناهي. هن درد ناڪ واقعي دنيا جي ضمير کي ڌوڏي ڇڏيو. ڌرتيءَ رنگ بدلايو ۽ آسمان سرخ ٿيو، جنهنجي شاهدي اڄ به آسمان تي لهندڙ سج جي سُرخي ڏئي رهي آهي. دنيا جي هر باشعور ۽ باضمير ماڻهوءَ، عوام کان عالم، درويش کان دانشور ۽ اسڪالر کان اديب تائين سڀني ان درد کي محسوس ڪندي ان جو اظهار پنهنجي انداز ۾ ڪيو آهي. جيئن غلام رباني آگري پنهنجي ڪتاب:’سنڌ جا بَرَ، بَحَرَ ۽ پهاڙ‘ ۾ لکيو آهي ته: ”ڪربلا جو واقعو ٿيو ته سڄو عالم اسلام (World of islam) لڏي ويو، اهل دل انسانن جون دليون دهلجي ويون دنيا کان منهن موڙي ڇڏيائون. زندگي، عبادت ۽ رياضت لاءِ وقف ڪيائون. ’دنيا ڍونڍ _ تي طالب ڪُتي‘ مسلڪ اختيار ڪيائون“[3]
قتلِ حسين عه تي احتجاج جي شروعات واقعي ڪربلا بعد باقاعدي زندانِ شام کان سنه 62 هجري ۾ سانئڻ زينب صه مجلسِ حسين عه سان ڪئي. جنهن بعد احتجاج جو اهڙو انقلابي انداز عزاداريءَ جي صورت ۾ دنيا جي اڳيان آيو، جيڪو هڪ ڏينهن سنڌ پهتو. سنڌ جي برهمڻ حڪمران راجا ڏاهر سيدن جو احترام ڪندي انهن کي عزت ڏني جيڪا ڳالهه عرب جي ظالم حڪمران حجاج بن يوسف ۽ محمد بن قاسم کي ڪانه آئڙي جنهن سادات کي عزت ڏيڻ جي جرم ۾ راجا ڏاهر جي دور ۾ سنڌ تي حملو ڪري سادات کي سُکَ سان جيئڻ نه ڏنو. اهڙي ڳالهه ڊاڪٽر امام علي بيگ افسر پنهنجي ڪتاب’سنڌ جي عزاداري‘ جي پيش لفظ ۾ هيئن لکي آهي ته: ”بني اُميه ۽ بَني عباس جي دور ۾ شيعيت ۽ محمد بن قاسم جي متعلق پڻ اها غلط فهمي پڌري ڪئي وئي آهي ته هُن سنڌ ۾ اسلام نه آندو هو بلڪ حجاج جي طرفان هن کي ساداتن ۽ شيعن جي قتلعام ڪرڻ جي لاءِ موڪليو ويو هو.“[4]
سنڌ ۾ قتل حسين عه جي اطلاع ۽ ان تي پهرين احتجاج بابت صحافي بيدار جعفريءَ مونکي ڀٽ شاهه ماتم تي 2012ع ۾ ٻڌايو ته: ”سنڌ ۾ قتل حسين (ع) تي پهريون احتجاج غير مسلم برهمڻ، ٻُڌ ۽ هِندن ڪيو. سنڌ جا ٿري سنڌي واپاري پنهنجي واپار سانگي مصر ۽ عراق تائين ويندا هيا، ٻنهي ملڪن جون سرحدون درياه دجلا ۽ فرات سان لڳنديون هيون، سنڌ جا واپاري جن ۾ ٻُڌ، بِرهمڻ ۽ هِندو شامل هيا. اهي جڏهن دجلا ۽ فرات جي بندر تي پهتا ته، اتي کين بني هاشم جي خاندان جي ٿيل ڪوس، قتل جي خبر پئي جنهن تي هنن سنڌ اچي، ٿر ۾ غمِ حسين عه جو تڏو وڇائي، ٽن ڏهاڙن تائين امام حسين عه جو سوڳ ڪيو. انهن جي اهڙي عمل کانپوءِ سڄي سنڌ ۾ قتل حسين عه جي خبر پهتي؛ جنهن سان سنڌ ۾ احتجاج، عزاداريءَ جو سفر شروع ٿيو.“ واقعي ڪربلا ۾ سنڌ جي حسيني برهمڻ جا حوالا به تاريخ ۾ ملن ٿا. ڪربلا ۾ مولا حسين عه تان پنهنجون جانيون قربان ڪندڙ حسيني برهمڻ بابت سنڌي ٻوليءَ جي نامياري اديب نصير مرزا پنهنجي مذهبي ڪالمن جي ڪتاب ’ڪربلا ڪربلا‘ ۾ لکي ٿو ته: ”حسيني برهمڻ اگر چ آهن هندو، پر مندرن ۾ ناهن ويندا. مورتي پوڄا ناهن ڪندا. انهن جي مردن، ٻارن جي سڃاڻپ هڪ خاص نشاني آهي ۽ اها آهي ڳلي تي CUT (ڪٽ) جو نشان! ۽ ان ڪٽ جي نشانيءَ جو مطلب هي آهي. ته هنن جي هڪ بزرگ، امام حسين عه جي نالي تي ڪربلا ۾ سِرُ ڪٽايو هو. يا ڪربلا وارن سان يڪجھتيءَ ۾ پنهنجي سِرَ جو نذرانو پيش ڪيو هو. جنهن سڃاڻپ طور ڳلي تي ڪٽ جو نشان، نسل در نسل هنن حُسيني برهمڻن کي هاڻي سَندَ جي صورت ۾ سدائين لاءِ ملي چڪو آهي. نصير مرزا، دهلي يونيورسٽيءَ جي تاريخ جي پروفيسر’نونيڪا دت‘ ۽ اردو جي افسانه نگار انتظار حسين جي حوالي سان اڳتي لکي ٿو ته: ’ڪربلا جي سانحي ۾ هڪ هندو برهمڻ پڻ، مولا حسين عه سلام تان سِرُ فدا ڪيو.‘ نصير، نونيڪا دت جو حوالو ڏيندي لکي ٿو ته: ’اُهي ڪل ڏهه برهمڻ هئا. جيڪي مولا حسين عه جي ڪربلا ڏانهن ويندڙ قافلي ۾ شامل ٿي ويا هئا. ۽ انهن ئي منجھان هڪ بزرگ جو نالو ’راهب‘ هو. ان سان گڏ سندس ست پٽ ساڻ هئا. ڪربلا جو معرڪو رونما ٿيو ته، ان جا ست ئي سورما مولاحسين عه پاران يزيدي فوج سان وڙهيا. ۽ سڌو سورگ پاسي وڃي ٿيا. راهب دت زخمي ٿيو پر بچي ويو. ڪربلا کان ڪوفي تائين هُو هن اُجاڙ قافلي سان قيدي ٿي ابن زياد جي درٻار تائين پهتو. امام سجاد عه جي اجازت سان افغانستان ڏانهن روانو ٿي ويو. جتان پوءِ واپس هندستان پهتو. جيستائين حيات هو پاڻ کي حُسيني برهمڻ سڏائيندو رهيو. ڀارت جو مشهور اداڪار سُنيل دت، سنجي دت ۽ فلم اسٽار نرگس جو والد ۽ مشهور هندو عزادار شاعره راڻي روپ وَتي پڻ پاڻ کي حُسيني برهمڻ سڏرائڻ ۾ فخر محسوس ڪندا آهئا.“[5] آهن.
ان بعد عباسي دور ۾ سنڌ جي گورنر عمر بن حفص ۽ ان بعد هشام بن عمرو تغلبي جيڪي محبِ اهلبيت، خاندانِ نبوت جو احترام ڪندڙ ۽ سادات سان عقيدت رکندڙ هيا. تن جي دور ۾ مولا حسين عه جي مڃڻ وارن ۾ اضافو آيو ۽ حسينيت جو پيغام پکڙ جڻ لڳو. هونءَ ته راجا ڏاهر به سادات کي وڏي عزت ڏني ۽ پنهنجي حڪومت ۾ مُحبِ آلِ محمد ﷺ کي اهم عهدا ڏنا. جيڪو محمد بن قاسم پاران مٿس حملي جو سبب بڻيو. جنهن بابت محقق زوار عبدالستار درس پنهنجي ڪتاب’سنڌ ۾’اسلام ۽ آلِ رسول صه جي آمد‘ ۾ لکي ٿو ته: ”محمد بن قاسم کي بَنو اُميه جي حاڪمانِ وقت پاران سنڌ ۾ اسلام ڦهلائڻ لاءِ نه پر، بَنو اُميه جي ظلم و ستم کان تنگ ٿي سنڌ ۾ اچي پناهه حاصل ڪندڙ آلِ رسول ﷺ ۽ مُحبانِ آلِ رسول ﷺ جو قتل عام ڪرڻ لاءِ اُماڻيو ويو هو“.[6] عباسي گورنر عمر بن حفص جي دور ۾ سادات ۽ محبِ حسين (ع) وڌڻ سبب عزاداريءَ کي اسرڻ ۽ نسرڻ جو موقعو مليو.
سنڌ ۾ عزاداري امام حسين عه واقعي ڪربلا جي خبر پهچڻ سان شروع ٿي. جنهن ڪلهوڙن جي دور ۾ اوج ورتو، ڪلهوڙا سرڪار جي هڪ وڏي عالم محمد هاشم ٺٽويءَ جڏهن اهو فرمان جاري ڪيو ته: ”محرم ۾ ماتم ۽ جلوس نه ڪڍيا وڃن.“[7] ته ان جي ردِ عمل ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ سنڌ جي صدا ’ڪيڏارو‘ لکي ان خلاف عوامي سطح تي هڪ وڏو احتجاج ڪري ان جي عوامي سطح تي مزاحمت ڪئي؛ انهن ڏهاڙن ۾ ڀٽ ڌڻيءَ جو صحن کليل عزاخانو بڻيل رهيو، جنهن عزاداريءَ کي ايترو ته عام ڪيو جو، سنڌ ۽ ملتان (ملتان ان وقت سنڌ جو حصو هيو) عزاداريءَ جو مرڪز بڻجي ويو. شاهه ڀٽائيءَ کانپوءِ سيد ثابت علي شاهه ڪربلائيءَ مرثيا لکي ان سلسلي کي جاري رکيو.
شاهه ڀٽائي ذڪر حسين عه ۽ عزاداريءَ کي فروغ ڏيڻ لاءِ، سُرُ ڪيڏارو، سُر حسيني، سُر ديسي، سر سسئي آبُري ۽ سرسهڻي لکيا. جنهن ۾ ڪربلا جي ڪهاڻيءَ جو هر ڏک، درد سمايل آهي. شاهه صاحب. هنن سُرن ۾ سادات جي مديني کان روانگي ۽ وطن واپسيءَ (سنه 28 رجب 60 هه کان 8 ربيع الاول سنه 62 هه) تائين سفر جي مشڪل گھڙين کي پنهنجي شاعراڻي انداز ۾ پيش ڪيو آهي. شاهه سائينءَ جي اهڙن شعرن کي پڙهڻ کانپوءِ ڪربلا جي شهيدن جو غم تازو ٿي وڃي ٿو ۽ اکيون چئوماسي مينهن جيان اوهيرا ڪري وسي پون ٿيون. شاهه ڀٽائيءَ جي هنن شعرن ۾، روانگي مدينه، ڪوفين پاران ڪوفي اچڻ لاءِ لکيل خط، ڪوفين جي بي وفائي کانپوءِ جناب مسلم بن عقيل عه ۽ ان جي ٻن شهزادن محمد عه ۽ ابراهيم عه جي شهادت، منزل سوڪ /اَشِرابُ ۽ ڪربلا ۾ آمد، پاڻيءَ تي پَهرا، قتل حسين عه ۽ شامِ غريبان جا هانوَ ڏاريندڙ سڀ منظر سمايل آهن. شاهه صاحب جي شاعريءَ کي غور سان پڙهڻ کانپوءِ، تاريخ ڪربلا سان ڀيٽبو ته، شاهه جو سڄو رسالو واقعي ڪربلا، ذڪرِ حسين عه تي لکيل ملندو. سنڌ ۾ ذڪرِ حسين عه جي زوردار پرچار ڪندڙن ۾ پهريون انقلابي عزادار، ذاڪر شاهه عبداللطيف ڀٽائي آهي.
سنڌ ۾ عزاداريءَ جي ان سلسلي کي ڀٽ ڌڻيءَ کانپوءِ سيد ثابت علي شاهه سيوهاڻي ۽ سچل سرمست ۽ ٻين بزرگن ۽ شاعرن مرثيا لکي قائم رکيو؛ جنهن سان عزاداريءَ کي فروغ مليو. ڀٽائيءَ جي بيتن کانپوءِ، سيد ثابت علي شاهه جي مرثين تي مومن ماتم ڪندي، اکين مان غمِ حسين عه جا لُڙڪ لاڙي عزاداري ڪندا رهيا. سيد جا چيل مرثيا عزادارن جي اکين ۾ واقعي ڪربلا جي دردن جي تصوير بڻجي ويا جيڪي اڄ تائين ان ئي انداز سان سنڌ جي ڪجھ علائقن سيوهڻ، حيدر آباد، هالا ۽ ڀٽ شاهه، لاڙ ۽ وچولي ۾ چيا وڃن ٿا.
سيد ثابت علي شاهه جي چيل مرثين ۾ ڪربلا جي قتل جي چٽيل سُرخ تصوير ۽ ظالمن جو ڪيل هر ظلم نمايان نظر اچي ٿو. جنهن جي شاهدي آسمان کان هيئن وٺي ٿو ته:
ڪـربـلا جـي قتــل جـي ڪــر ڪــا خبــر اي آســمـان،
ڪئين ڏٺيءِ نيزن چڙهيا، شاهن جا سر اي آسمان،
هـي خـدا جا قـطب تارا عـرش ڪـرسـيءَ جـا جـڙا،
هـي رســول الله جــا شـمـس و قـمـر اي آســمـان،
مرتظى مولى جا هي سر ساهه هي منهن نور عين،
فـاطـمه زهـرا جـا هـي جــانـي جگــر اي آسـمـان،
هن سرنکي نت نبي صلوات جا بخشيا ثواب،
هـن جـي پـارت ڪـيائيـن يـا جـن و بـشـر اي آسـمـان،
هن منهن تي مرتظى مصحف پڙهي دم ڪيو مدام،
هي عـلي شير خدا جا شيـر نـر اي آسـمـان،
فاطمه فردوس ۾ اڄ تنهنجي ماتم ماتمي،
منهن پٽيا ملڪن ۽ حورن ڪيا حشر اي آسمان،
فـاطمه فـردوس مـون هـن ڪـاڻ ڪـاهيـو ڪـربـلا،
پائي ڳل ڪفني پئي يا چشم تو اي آسمان،
فـاطـمه فرزنـد مـاريـا اڄ يـزيـدين قـهـر ڪـيا،
فـاطـمه فريادي اڄ هـا ور جي در اي آسـمان،
فـاطـمه فـريـاد ڪـئـي اڄ عـرش ڪــرسـيءَ ٿــا ڪــنبـن،
تون نه ڪنبڻي پئي ڪرين هوئين بي اثر اي آسمان،
جڏهن علي اصغر ڏٺئي ٿي تيـر سين ٿـڙ لين لجھو،
ڇو نه ان جي تير جي تون ٿين سپر اي آسـمان،
مـنهـن ڏٺئه اڪـبر جـو سـاڳيـو مـصطفى جئين،
ڪيئن ڏٺئه نيزي تي پنهنجي رت ۾ ته اي آسمان،
جڏهن ڏٺئه عبـاس پيـاسـن ڪـاڻ پـاڻيءَ تـي ڪـٺـو،
توکي روئڻو هو جي هوا تو ۾ ڪڪر اي آسمان،
سر حسين ابن علي جو سڀ کان اڳ ۾ نيزي سر،
پڙ ۾ ڀائـر ڀائـٽيا ڀاڻـج سـڀ جگـر اي آسـمان،
هاءِ هن سرا مرحق لولاڪ نت ناني جو ارٿ،
هـن تــو نـانـي ڪيــو خـدا پنـهنجــو پـري اي آسـمـان،
هن جي منهن تي نت نبي قربان هي ناني جو ساهه،
بابي سائينءَ جو هي نت نور نظر اي آسمان،
نت امان هن تي خـدا هي نت امـان جو دلـربا،
اڄ امـان هن لاءِ ڪيـا قهـري قـهر اي آسـمان،
هي امان جو لاڏلو هن لئه امان اڄ سر کلـي،
سـر ڏسي روئي ڪـري حشري حشـر اي آسـمان،
هي حسن جو هوت اڄ هن لئي حسن بيحال آه،
شادي قاسم جا جي شربت ٿيا زهر اي آسمان،
اڄ حسـن هـي ســر ڏسـي چـئـي هـئـي حُـسينـا،
مون زهر تو قتل هي ڪيڙو قهـر اي آسمـان،
اڄ حَسن هي سر ڏسي ۽ هن حسين گڏ قاسم جو سر،
چـئـي اجھـي مـنهنجــا ٻـئـي شــمـس قـمــر اي آســمــان،
سر هليا نيزه تن شام ڪيو پنهنجـو سفر،
ان پٺيءَ ناموس قيدي همسفر اي آسمان،
هن جا سر نيزه تي هي ناموس قيدين جي قطار،
هـنجـا هـي نامـوس بيـوس در بـدر اي آسـمـان،
ڪا ڏسي چئي هي اجھو منهنجو ادو سرور حسين،
آءُ سنـديـئي هـمشيرا خـونـي جـگـر اي آسـمـان،
ڪا ڏسي چئي هي اجھو منهنجو ابو ساه حسين،
آءُ سـڪينه سکه پـلي ٿـي بـي پـدر اي آسمان،
ڌڙ رهيا رڻ ۾ سي بي ڪفنا دفن جا طالبو،
سي دفن تڏهن ٿين جڏهن ايندا هي سر اي آسمان،
جـيسيـن هـي ازهـم جـدا هـي سـڀ جـلا وطنا جـدا،
هـن سـفر هـن رڻ وطـن ڪـنهنجي قـبر اي آسمان،
عابدين واڳون ورائي هي وطن هو رڻ دفن،
’ثابت‘ ان جي در گدا شام و سحر اي آسان. (ثابت علي شاهه)
سيد ثابت علي شاهه جا مرثيا جڏهن، ٺرندڙ رات جي پوئين پهر ۾ سُرُ ’جوڳ‘ مان پِڙن تي پڙهبا آهن ته هر عزادار جي اک آلي ٿي پوندي آهي. ان ويل عزادارن جون آليون اکيون ڏسي آسمان به وسي پوندو آهي. اهڙي طرح محرم جي ماڪ ڀنل صبح غمِ حسين عه ۾ روئيندڙ رات جي گواهي بڻجي پوندي آهي.
پيئي جا پرڀات، سا ماڪ نه ڀانئيون ماڙهئان،
روئـي چــڙهـي رات، ڏســي ڏکـــوئـيـن کــي.
(مخدوم نوح سرور)
غمِ حسين عه ۾ رڳو انسان ئي نه، پر، زمين ۽ آسمان رنو، عرش، فرش جي مخلوق رُني، ڏينهن رنو ۽ رات رُني. هيءُ درد صدين کان گهرو آهي ۽ هن درد ۾ وقت جي وهندڙ ويرَ اضافو آڻيندي رهي ٿي جيڪا شهر شهر، گلي گلي ۾ يا حسين عه جي صدائن سان ٻُري ٿي. تاريخ عزاداري ڏسي ٿي ته، جيستائين هيءَ دنيا قائم آهي تيستائين عزاداريءَ جي صورت ۾ ظالمن خلاف ٿيندڙ احتجاج جو هي سلسلو جاري رهندو جيڪو قيامت تائين رڪڻو ناهي.
عزاداري امام حسين عه جو تعلق عشق سان آهي. جنهن ڪري ان کي ڪڏهن به مات نٿي اچي سگھي. عاشق شريعت جي حد بندين کان بالاتر هوندا آهن. شهباز قلندر عالم هيو پر سندس سڃاڻپ عاشقن واري قائم رهي، جنهن شريعت جي پاسداري ڪرڻ بجاءِ عبادت دوران صرف هڪ ديوان جي هٿن جي ماني کاڌي. جنهن بابت غلام رباني آگرو پنهنجي ڪتاب’ سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”سيوهڻ ۾ هڪ هندو هوندو هو، جو اٺين پهر کيس مٺي ماني پچائي، نذراني طور پيش ڪندو هو، قلندر شهباز جهڙي فقير روشن ضمير، وقت جي مسلمان بادشاهن ۽ سلطانن جا باغ بستان ۽ سيم ۽ زر جا نذرانا ته قبول ڪو نه ڪيا. پر، هندو يار جي هٿن جو پڪل لولو ”بسم الله“ ڪري کاڌو“.[8]
عشق جي راهه ۾’سسي نيزي پانڌ‘ رکبي آهي. امام حسين عه پاران الله سان ڪيل عشق جي راز کي جيڪو ماڻهو جيتري حد تائين سمجھندو، اهو اوترو ئي محبتِ حسين عه ۾ گرفتار، گم ٿي گريوزاري ۽ عزاداري ڪندو. هي راز ۽ نياز جون ڳالهيون آهن جن کي عاشق ئي ڄاڻين. شاهه چواڻي ته:
سـختِي شهادَت جِي، نسورو ئِي نازُ،
رِندَ پَروڙِنِ رازُ، قَضيِي ڪربَلا جو.[9]
(شاهه)
دنيا جي ٻين ملڪ جيان سنڌ ۾ به عزاداري امام حسين عليه السلام جا ڪيترائي دور گذريا آهن جن ۾ مختلف طريقن سان رڪاوٽون پيدا ڪري، ان کي بند ٻڌڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. پر عزاداري امام حسين عه پنهنجي رنگ، ڍنگ ۾ ترقيءَ جو سفر طع ڪندي اچي پئي. هن ’گلوبل وليج‘ جي دور ۾ عزاداري امام حسين عه پوري دنيا تائين پکڙ جي چڪي آهي جنهن جي اثر کان طاغوطي قوتون گھٻرائجي چڪيون آهن، جيڪي مختلف طريقن سان عزاداريءَ جي رستا روڪ ڪري رهيون آهن. جيڪو سلسلو بنو اُميه جي دور کان وٺي هن مهل تائين جاري آهي. پر، عزادار جان جا نذرانه پيش ڪري هن ذڪرِ عظيم کي زنده رکندا اچن ٿا.
هن جديد دور ۾ مذهب جي آڙ ۾، ڪمزور حديثن ۽ روايتن سان ڪنهن کي بيوقوف نه ٿو بڻائي سگھجي، اڄ جو باشعور نوجوان حق ۽ باطل جي حقيقتن کي پنهنجي اک سان ڏسڻ ۽ سمجھڻ چاهي ٿو. حق سمجھڻ کانپوءِ هو بنا ڪنهن سوچڻ جي ڪريمِ ڪربلا جي دروازي تي جھُڪي مولا کي پنهنجو رهبر مڃي هر باطل جي اڳيان رُڪَ جي ديوار بڻجي پوي ٿو. هر ڏاڍ اڳيان سر بلند رکڻ لاءِ مولا جي نانءَ کان اتساهه وٺي ٿو. ڪنهن شاعر چواڻي ته:
بـاطل ڪـي سـامني جـو نه، جھـڪائـي اپـنا ســر،
سمجھو ڪه اُس سر ڪا، مالڪ حسين عه هئي.
حقيقت اها آهي ته پهرين محرم تي جڏهن آسمان غمِ حسين عه جي ڪاري چادر پهريندو آهي ته پوري ڪائنات سوڳوار بڻجي پوندي آهي. سينگار علي ’سليم‘ چواڻي ته:
ڪرب و بَلا جي قِيسَ تي ڪائنات پئي روئي،
هَئه هَئه ڪريو حُسين لَئه، هر ذات پئي روئي.
مـوڳا ٿو ماڪ ڀائِين ڳوڙهـا ٿئـي رات جـا،
پاڪن پنجن جـي پُـورَ ۾ پِـرڀات پئي روئـي.
تيرن جو مِينهُن ٿي وٺو حضرت حُسين عه تي،
هِـن ظلـم جـي بارانَ تـي برسـات پـئي روئـي.
حـقَ جـي راهه ۾ ڏنــو سِــرُ شــاههِ شــهـيـدان،
سَجدو پسي امامَ جو صلـوات پئـي روئـي.
موت ۽ حياتَ ڀِي ٿي ڪيون دردَ جون دانهون،
خـوني خنجـرَ جي ضربَ تي ظلمات پئي روئـي.
نـيزي تـي ڏســو ناطـقِ، قـرآن چـڙهيـو آ،
زنـجير پائي قاريءِ، قِرِئت پئـي روئـي.
قـرآن غَـمِ حُسين ۾، روئـي ٿــو اي ’سـليمَ‘
ماجه، بخاري، تِرمذي، مِشڪواة پئي روئي.[10] (سينگار علي ’سليم‘)
عزاداري امام مظلوم انقلاب جي هڪ تاريخ آهي، جنهن کي هر دور جي يزيد مٽائڻ جا وڏا وس ڪيا آهن پر مٽائي ناهي سگھيو ۽ نه ئي مٽائي سگھندو. يزيديت پاڻ کي لڪائڻ لاءِ عزاداري امام حسين عه کي مٽائڻ چاهي ٿي جيڪا سندس وس جي ڳالهه ناهي. شهيد محسن نقوي چواڻي ته:
باطل کی سازشوں کو کچلتے رھیں گے ھم
جب تک رھی گا ھاتھ میں پرچم حسین عہ کا
قصر یزیدیت کی دراڑوں سے پوچھ لو
تاریخ انقلاب ھے ماتم حسین عہ کا ۔ [11]
)محسن نقوی(