محرابپور ڳوٺ، جي انگريز دور ۾ ايراضي
محرابپور، جُھڳيءَ کان ڳوٺ تائين ترقيءَ جو سفر تيزيءَ سان طئي ڪيو آهي. ڳوٺ محرابپور جي قديم جاگرافي _ حدن بابت مليل ڄاڻ هيٺئن ريت هئي.
ڳوٺ محرابپور نمبر _ 1
ڪوٽ پراڻو (مريدعلي شاهه وارو)، 36 گھنٽا.
ڪوٽ نئون (مير محلا) سروي نمبر: 6، ايراضي، 1 ايڪڙ 3 گھنٽا.
ميرن واري کڏ، _ ايراضي: 27 گھنٽا.
مسافر خانو، (ميرن جي کڏ ڀرسان)، 15 گھنٽا.
اسڪول پرائمري، 7 ويسا.
ڳوٺ سيد خدابخش شاهه، 31 ويسا.
سيدن ۽ ملاحن جو مُقام (لانگڙجي)، 1 ايڪڙ 3 گھنٽا.
هن ايراضيءَ سميت ڳوٺ محرابپور _ 1، جي ٽوٽل ايراضي 58 ايڪڙ 25 ويسا هئي.[47]
ڳوٺ محرابپور نمبر _ 2
ڳوٺ محرابپور (2) جي حد _ ايراضيءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته: اها سرڪاري ريلوي جي بنگلن (موجوده بحريه ڪاليج ڀرسان) کان شروع ٿي نونارين جي قبرستان تائين آهي.
محرابپور جون قديم ذاتيون ۽ قبيلا
محرابپور، جي جنم وقت هتي صرف ميربحر (ملاح) هيا. ان بعد سماٽ جون ٻيون ذاتيون آباد ڏسجن ٿيون. جن ۾ سهتا، ماڇي (سولنگي)، کٽي، ڊکڻ (سومرا) ڪنڀر، برهمڻ (جنهن جو آخري ٻالڪ: نيڻون ولد آئيداس برهمڻ، پرائمري اسڪول محرابپور ۾ 1910ع ۾ داخل ٿيو.) ۽ ٻيا آباد ٿيا. انگريز دور ۾ نوناري، صديقاڻي (ميمڻ)، ٽالپر، خاصخيلي، شيدي، لنڊ، قريشي، پيرزادو (قاضي)، ساکاڻي چانڊيا ٻروچ، جانوري، جوکيا، موچي _ چنه، ٻاليشاهي (شيخ _ چهواڻ) مارواڙي (ماڙيچا)، هندو واڻيا (لُهاڻا _ اڌلاڻي) ۽ سماٽ جون ٻيون ذاتيون آباد ٿيون.
هند ۽ سنڌ جي ورهاڱي کانپوءِ هتي (مهاجر ۽ پنجابي) پناهگير پهتا، جيڪا ڳالهه ”ورهاڱي واري معاهدي ۾ طئي نه هئي.“[48] پاڪستان جي ٺهڻ کانپوءِ صدر ايوب پاران 1954ع ۾ ’ون يونٽ‘ مڙهڻ کانپوءِ سنڌ جي ٻين شهرن جيان هتي به ججھي تعداد ۾ پنجابي پهتا. جن ۾ ڪمبوهه، آرائين، چيما، وٽو، لوڌي، مغل، جٽ ۽ گھمڻ، انبالوي وغيره شامل آهن.
هتي رهندڙ هنن قومن جو سالن کان وٺي پاڻ ۾ ميٺُ، محبت ڀريو سُٻنڌ رهيو آهي. هنن ماڻهن جو مذاج سنڌ جيان صوفياڻو ۽ ملنگاڻو رهيو آهي. هن شهر جا رهواسي انتهاپسندي ۽ دهشتگرديءَ جا ڪٽر مخالف رهيا آهن. شهر جي اهم مسئلن تي گڏ ويهي ان جو بهتر حل ڪڍندا آهن. موسم: محرابپور جي موسم سنڌ جي وچولي ۾ هئڻ سبب معتدل رهي ٿي.
آبادي
مختيار ڪار آفيس مان مليل سرڪاري انگن اکرن موجب 1998ع ۾ ٿيل هن شهر جي ڪل آدمشماري 33722 آهي. هن شهر ۾40 سيڪڙو پنجابي، مهاجر ۽ 60 سيڪڙو سنڌي آباد آهن. سنڌين ۾ چند گھر ٻروچن جا آهن. تمام مختصر تعداد ۾ هندو آباد آهن. جن ۾ ٻه گھر واڻين جا آهن جن ۾ هڪ گھر لُهاڻا ۽ هڪ گھر اُڌلاڻي آهي. ٻه گھر ماڙيچن (مارواڙي) جا باقي ٻالا آهن. ٻروچن ۾ 30 گھر ساکاڻي چانڊين جا ۽ ٻه گھر لنڊ بلوچن جا آهن. باقي سماٽ آهن.
ڪاروهنوار
قديم زماني ۾ هتي شهر ٻاهران نوناري ’لوڻ‘ ٺاهيندا هيا. جن کي انگريز دور ۾ لڏائي شهر ۾ آباد ڪيو ويو. ان بعد، ماضي قريب ۾ هن شهر جي ڪاروبار کي اناج، ڳڙ منڊي ۽ ڪاٺ جو فرنيچر وڏي هٿي ڏيو بيٺو آهي. جيڪو هن شهر جي آمدنيءَ جو وڏو ذريعو بڻيل آهي. هتان جي 50 سيڪڙو آبادي روزگار جي حوالي سان سرڪاري، غير سرڪاري ادارن سان سلهاڙيل آهي. هن شهر جو فرنيچر پاڪستان ۾ ٻئي نمبر تي مشهور آهي. پهرين نمبر تي پنجاب (چنيوٽ) ان کانپوءِ محرابپور مشهور آهي. هتان جو ٺهيل فرنيچر پوري پاڪستان ۾ پهچي ٿو. هتان جي ڪاريگرن پاران ڪاٺ جو ٺاهيل فرنيچر مضبوطيءَ جي حوالي کان چنيوٽ کي به شَههَ ڏيو بيٺو آهي.
هُنر
قديم زماني ۾ هتي ڪپهه ڪَتِڻ، صاف ڪرڻ، مٽيءَ جا ٿانوَ ٺاهڻ، ڀرت ڀرڻ، ورهاڱي کانپوءِ ماضي قريب ۾ هتي چمڙي ۽ پلاسٽ (ريگزين) تي مرد ۽ عورتن جون جيسلمير جي ڊزائين جهڙيون جتيون ٺهنديون هيون جيڪي سنڌ، ڏيهه ۽ ڏيساور تائين وينديون هيون.
سرڪاري ادارا
محراب پور ۾ عوام جي سهوليت خاطر کليل سرڪاري ادارن مان ڪجھ ادارن جو قيام ورهاڱي کان اڳ جو آهي. ورهاڱي بعد سرڪاري ادارن کلڻ جو جيڪو سلسلو شروع ٿيو اهو اڄ تائين جاري آهي.
محراب پور کي سنه 2005ع ۾ تعلقي جو درجو ملڻ کانپوءِ هتي جيڪي ادارا قائم ٿيا انهن ۾ اسسٽنٽ ڪمشنر، مختيار ڪار آفيس، تعليم کاتو ۽ سول ڪورٽ، ۽ ٻيا ادارا شامل آهن. آفيس اسسٽنٽ ڪمشنر ۽ مختيار ڪار آفيس 21 جون 2005ع تي قائم ٿيڻ کان ئي پنهنجو ڪم شروع ڪري ڇڏيو.
ٽائون ڪاميٽي
سنه 1968ع ۾ هن شهر جي ڪميونٽي سينٽر، ٽائون ڪاميٽي محرابپور جو افتتاح، ڪمشنر خيرپور ڊويزن محمد اسلم باجوا (CSP) آفيسر ڪيو.
تعليمي ادارا
گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج جو قيام 17 ڊسمبر 2004ع تي عمل ۾ آيو. جنهن جو افتتاح ان وقت جي ضلعي ناظم مسرور خان جتوئي ڪيو. هن ڪاليج جو پهريون پرنسپال پروفيسر انور علي مڱريو هو. هن ڪاليج ۾ ڪم ڪندڙ ٽوٽل اسٽاف ليڪچرار 28، ليب اٽيننٽ 3، ليب اسسٽنٽ 2، ڪلارڪ 6، نائب قاصد 1، چوڪيدار 3، مالهي 2، شامل آهن. هن ڪاليج ۾ شاگردن جي پڙهائيءَ جي حوالي سان سڀ ضرورت واريون شيون ليب، ڪمپيوٽر سيڪشن ۽ لائبرري وغيره پهرين ڏهاڙي کان ئي موجود آهن. هن ڪاليج ۾ شاگردن کي (بي ايس سي، بي ڪام ۽ ايم اي) جي ڊگري حاصل ڪرڻ جي سهوليت پهرين ڏهاڙي کان موجود آهي.
آفيس سب ڊويزن ايجوڪيشن (ميل)
آفيس سب ڊويزن ايجوڪيشن (ميل)، 20 فيبروري 2006ع کان قائم ٿي، جنهن جو پهريون آفيسر سيد ممتاز علي شاهه مقرر ٿيو. ان بعد هن اداري کي سنه 2014ع کان تعلقه ايجوڪيشن (ميل)، ( (T E O _ M جو درجو مليو. پهريون آفيسر مظهر حسين گبول مقرر ٿيو.
گرلز ڊگري ڪاليج
هن ڪاليج جي شروعات بنا (S N E) جي سنه 2013ع ۾ ڪئي وئي. جنهن جو پراجيڪٽ ڊائريڪٽر سيد قربان علي شاهه هيو. هن ڪاليج جي پهرين انچارج پرنسپال غلام بتول (بانو) جوکيو هئي. جنهن بعد الهه بچائي بوزدارا چارج سنڀالي جيڪا هن وقت تائين موجود آهي. شاگردياڻين جي تعليم کي جاري رکڻ لاءِ، ڪاليج جو سڄو اسٽاف ڊگري ڪاليج بوائز مان موڪليو ويو. ]نوٽ: هن اداري جا مڪمل انگ اکر نه ملڻ سبب معلومات اڻپوري آهي. جنهن جو سبب اداري جي اندروني ڪا مجبوري ليکجي ٿي.[
گرلز هاءِ اسڪول
گورنميٽ گرلز هاءِ اسڪول، پهرين ايليمينٽري اسڪول هيو جتي شاگردياڻين کي اٺين درجي تائين تعليم ڏني ويندي هئي. سن 1990ع ۾ هن کي هاءِ اسڪول جو درجو مليو. هن اداري بابت هن کان اڳتي ڪابه معلومات نه ملي سگھي.
تعميرِ ملت هاءِ اسڪول
تعميرِ ملت هاءِ اسڪول محرابپور، هي اسڪول پهرين محمد امين’سالڪ‘بٽ، عرف (بگو ماستر) جماعت اسلامي جي چيئرمين شپ ۾ جماعت جي ساٿين سان گڏجي سنه 1948ع ۾ قائم ڪيو. جنهن کي پاڻ خانگي نموني هلائيندو رهيو. جيڪو (صابر اٽي جي مشين) جي سامهون واري هڪ غير سرڪاري عمارت ۾ هلندو هيو؛ جتي شاگردن کي (اردو ٻوليءَ ۾) پرائمريءَ کان اٺين جماعت تائين تعليم ڏني ويندي هئي. هي اسڪول 1948ع کان 1952ع تائين پرائمريءَ جي حيثيت ۾ هلندو رهيو. پهرين اپريل 1952ع ۾ مڊل اسڪول ٿيو. آڪٽوبر 1972ع ۾ پيپلزپارٽي جي حڪومت قومي تحويل ۾ ورتو. ڇهين جنوري 1993ع ۾ هن اسڪول کي هاءِ اسڪول جو درجو ڏئي شهر جي وارڊ نمبر 4، پير شير شاهه پاڙي ۾ ڳڙمنڊيءَ جي سامهون منتقل ڪيو جتي هن مهل تائين قائم آهي. سنه 1993ع کان 2002ع تائين (ڪو ايڊيوڪيشن) رهيو. ڇهين جنوري 1993ع کان گورنمينٽ نيشنلائز تعميرِ ملت هاءِ اسڪول محرابپور جي نالي سان هلندڙ هن اسڪول جو پهريون (مڊل مان هاءِ اسڪول ٿيڻ کانپوءِ) انچارج آفيسر، هيڊ ماستر راست علي راجپوت هيو. جيڪو، 6 جنوري 1993ع کان 4 جولائي 1993ع تائين رهيو. ان بعد 5 جولائي 1993ع کان غلام حسين ملڪ آيو. هن اسڪول جو باقائدي بااختيار هيڊ ماستر مظهر علي خشڪ رهيو. جيڪو، 5 آڪٽوبر 1993ع کان پهرين آڪٽوبر 1995ع تائين فل فليج ٿي رهيو.
گرڊ اسٽيشن 132KV
هن گرڊ اسٽيشن، KV132 (هڪ لک ٻٽيهه هزار ڪي وي) جو سنگ بنياد، پاڻي ۽ بجليءَ جي وفاقي وزير لياقت علي خان جتوئيءَ 24 فيبروري 2007ع تي رکيو. هن (هڪ لک ٻٽيهه هزار، ڪي وي) گرڊ اسٽيشن، 27 آگسٽ 2010ع کان ڪم شروع ڪيو. هن جو پهريون انچارج آفيسر غلام محمد چنه (SSO _1)، رهيو جيڪو هڪ مهيني اندر هو بدلي ٿي ويو. هن وقت 2016ع ۾ اهو ئي انچارج آهي.
گورنمينٽ هائير سيڪنڊري اسڪول
هي اسڪول قائم ٿيڻ کان وٺي 1965ع تائين شهر جي هڪ خانگي عمارت ۾ هلندو رهيو. 11 جون 1966ع کان نئين (موجوده) سرڪاري بلڊنگ ۾ منتقل ڪيو ويو. جنهن جو افتتاح مرزا رفيق عنايت ( CSP) آفيسر، ڪمشنر خيرپور ڊويزن ڪيو. شروعاتي ڏهاڙن ۾ هي اسڪول (DC) هاءِ اسڪول سڏبو هو جيڪو، 30 سيپٽمبر 1972ع تائين ڊي سي هاءِ اسڪول جي حيثيت سان رهيو. جنهن جو پهريون هيڊ ماستر خدابخش ڪمالاڻي هيو. جيڪو، 22 مئي 1958ع تائين رهيو. ان بعد پهرين آڪٽوبر 1972ع کان گورنمينٽ پراونشلائزهاءِ اسڪول محرابپور جي حيثيت سان هلڻ لڳو. گورنمينٽ پراونشلائز هاءِ اسڪول ٿيڻ وقت پهريون هيڊ ماستر غلام شبير عباسي هيو. جيڪو پهرين آڪٽوبر 1972ع کان 1974ع تائين رهيو. هن اسڪول کي ڪاليج، هائير واري حيثيت پ پ پ جي حڪومتي دور ۾ ملي. 11 جولائي 1990ع ۾ هن اسڪول کي گورنمينٽ بوائز هائير سيڪنڊري اسڪول بڻايو ويو. جنهن جو پهريون هيڊ ماستر غلام رسول ميمڻ رهيو. جيڪو، 11 جولائي 1990ع کان 18 جون 1992ع تائين هيڊ ماستر رهيو. هتي تعليم جو سلسلو ٻن شفٽن ۾ هلندو آهي. صبح جو ساڍي اٺين وڳي کان منجھند ڏيڍ وڳي تائين اسڪول ان بعد شام چار وڳي تائين ڪاليج جا شاگرد تعليم پرائيندا آهن.
ڪورٽ
اسسٽنٽ سيشن جج اينڊ سينئر سول ڪورٽ تعلقه محرابپور، جو قيام 30 ڊسمبر 2016ع کان عمل ۾ آيو. هن اداري جو پهريون اسٽاف: جناب فائق علي پٺاڻ (سينئر سول جج)، غلام قادر نانگراج (ريڊر)، قربان علي خاصخيلي (ڪلارڪ)، الهه ڏنو مڱڻهار (بيلف)، درمحمد خاصخيلي (پٽيوالو) مقرر ٿيا. هن ڪورٽ کي هتي قائم ڪرائڻ ۾ لطف الله سيال (وڪيل) ۽ سندس ساٿين جون ورتل ڪوششون وساري نه ٿيون سگھجن.
اسپتال
1970ع واري ڏهاڪي کان به اڳ هتي حسيني چوڪ وٽ، ضلعي ڪائونسل پاران هڪ ڊسپينسري قائم ڪئي وئي. جنهن جو پهريون انچارج ڊسپينسر محمد آچر پنهور هيو. سنه 1986ع ۽ ان کي بنيادي صحت مرڪز، رورل هيلٿ سينٽر (H R C) محرابپور، جو درجو ڏئي شهر کان ٻاهر صحت کاتي جي نئين (موجوده) بلڊنگ ۾ منتقل ڪيو ويو. جنهن کي هن مهل 2016ع تائين تعلقي جو درجو ناهي ملي سگھيو. جتي هن وقت تائين هيءَ سرڪاري اسپتال هلي رهي آهي. هن اسپتال جو پهريون انچارج ڊاڪٽر خان محمد ميمڻ هيو.
پوسٽ آفيس
سنڌ صدين کان خوشحال خطو، ملڪ رهيو آهي جنهن ڪري آمر حڪمرانن هلائون ڪيون آهن. وقت جي حاڪمن رعيت جي رابطن، پنهنجي حڪومتي ڪارونهوار ۽ ڪاروباري ماڻهن جي وڻج واپار وارين سرگرمين کي بهتر بڻائڻ لاءِ ’پيغام رسائي،‘ پوسٽ واري نظام کي جنم ڏنو.
قديم دور ۾ جڏهن سفر جون بهتر سهوليتون ميسر نه هيو تڏهن ’پيغام رسائيءَ‘ جو سفر ڏاڍين ڏکين حالتن ۾ ٿيندو هيو. جيڪو پهرين پنڌ پوءِ اٺن ۽ گھوڙن ذريعي جاري رهيو. تاريخ ۾ ملي ٿو ته: ”سنڌ تي عربن جي ڪاهن کان اڳ برهمڻن جي حڪومت ۾ پيغام پهچائڻ ’ٽپال‘ جي سلسلي کي اٺن جي سهاري سان هلايو ويندو هو. اٺ ذريعي پيغام پهچائيندڙ جَتَ کي ”ريٻارو يا ريٻاري“ سڏيو ويندو هيو. ان بعد حُجاج جي زماني ۾ قاصد، جاسوس حڪومتي پيغام تڪڙو پهچائڻ لاءِ 10 کان 12 هن ميل تائين تکا تکا ڊوڙندا هڪ کان ٻئي قاصد تائين حڪومتي پيغام پهچائيندا هيا جيڪو پيغام پهرين ڪيترن ئي ڏهاڙن ۾ پهچندو هيو اهو اهڙي نموني سنڌ کان بغداد تائين ستن ڏهاڙن ۾ ۽ حڪومتي پيغام ٽن ڏهاڙن ۾ پهچڻ لڳو.“ جنهن بابت مير علي شير قانع ٺٽوي پنهنجي ڪتاب ’تحفته الڪرام‘ ۾ لکي ٿو ته: ”چون ٿا ته ]انهن ڏينهن ۾[ احوال ستن ڏينهن ۾ پهچندو هو، حجاج تکا ڊوڙندڙ ماڻهو هڪ ٻئي جي ڪڍَ اهڙيءَ طرح ڊوڙئيندو هو، جو سنڌ کان بغداد تائين ]مفاصلو[ ستن ڏينهن ۾ طي ڪري، هڪ ٻئي کي روزانو خبرون پهچائيندا رهندا هئا.“[49]
عباسي دور ۾ ٽپال جو ڪم ڪبوترن وسيلي به هلندو هيو جنهن بابت مولائي شيدائي’جنت السنڌ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”عربن جي ڏينهن ۾ ٽپال کاتو ”بُريد“ سڏبو هو، هر هڪ منزل تي ٻارهن ميلن کان پوءِ تيز رفتار گهوڙا حڪومت پاران مقرر هئا. صوبن جو احوال قاصدن ذريعي مرڪزي حڪومت کي ملندو هو. فتح سنڌ جو نقشو حجاج بن يوسف ئي رٿيو هو، محمد بن قاسم سندس احڪامن جي پيروي ڪندو رهيو. ان قسم جا احڪام وٽس ٽپال رستي پهچندا هئا. ٽپال کاتي جو وڏو عملدار ’صاحب بُريد‘ سڏبو هو. عباسي دور ۾ ٽپال جو ڪم ڪبوترن ذريعي به هلندو هو، ڪبوترن جو رواج معتصم جي زماني ۾ رائج ٿيو.“[50]
عربن جي دورِ حڪومت ۾ ٽپال جو نظام ايترو ته تيز ٿي ويو هيو جو حڪومتي پيغام حجاج بن يوسف جا محمد بن قاسم ڏانهن موڪليل خط ٽن ڏهاڙن ۾ پهچي ويندا هيا. جيڪا ڳالهه هن دور ۾ حيرت جهڙي آهي. جنهن بابت بالبلاذُري پنهنجي ڪتاب ’فُتوحُ البلدَان‘ ۾ لکي ٿو ته: ”محمد بن قاسم جا خط حجاج بن يوسف ڏانهن ۽ حجاج جا خط محمد بن قاسم ڏانهن ٽن ڏينهن ۾ پهچي ويندا هيا.“[51]
سنڌ تي سمن سومرن، ارغونن، ترخانن ۽ مغلن واري دورِ حڪومت ۾، پيغام رسائي يعني - ٽپال- جو ڪم گهوڙيسوار قاصدن جي وسيلي هلندو هو. ابن بطوطا سمن جي صاحبيءَ ۾ جڏهن سنڌ آيو ۽ ان دور ۾ سنڌ جي ٽپال سرشتي بابت جيڪو احوال پنهنجي تاريخي سفر نامي ۾ لکيائين ان بابت مولائي شيدائي پنهنجي ڪتاب ’جنت السنڌ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”ابن بطوطا انهن ڏينهن ۾ ٽپال جي انتظام جي تعريف ڪري ٿو.سندس بيان موجب سيوهڻ کان ملتان ڏهن ڏينهن جو رستو هو، مگر بادشاهه کي خبرون فقط پنجن ڏينهن ۾ دهليءَ تائين پهچن ٿيون. گھوڙي سوار ٽپاليءَ کي ’اولاق‘ سڏين ٿا. ٽپالي چئن ڪوهن بعد گھوڙا بدلائين ٿا. پيادا ٽپالي هرڪار سڏجن ٿا. جيڪي في ميل چئن چوڪين تي بدلجن ٿا ٽپال جو کاتو ”بُريد“ سڏجي ٿو.“[52] مولائي شيدائي ٽپال جي حوالي سان جنت السنڌ ۾ اڳتي لکي ٿو ته: ”ٽپال جو انتظام ’هرڪاري‘ ذريعي هلندو هو. هر هڪ پرڳڻي ۽ شهر جو احوال ’واقع نويس‘ لکي دهليءَ کي پهچائيندا هئا. احمد آباد ۽ ٺٽو سڄي هندستان ۾ واپار ۽ صنعت جا مرڪز هئا. ٻنهي شهرن ۾ تجارتي سهوليت لاءِ هفتيوار ٽپال جو انتظام رکيل هو. ٺٽي کان ڀڄ، مانڊوي، گجرات، مارواڙي، پالي، جيسلمير ۽ آگري ڏانهن رستا ويندا هئا. سباسٽن مانرڪ ٺٽي کان آگري جيسلمير جي رستي کان پهتو هو. هڪڙو رستو ٺٽي کان ننگر پارڪر ويندو هو. هر هڪ تجارتي قافلي ۾ تقريباً پندرهن سئو اٺ مال کڻندا هئا. ’ترڪ جھانگيري‘ ۾ ٽپال جي ڪبوترن جو به ذڪر ڏنل آهي.“[53]
انگريز سرڪار هن سرشتي ۾ تبديليون آڻي ان اداري کي جديد ۽ وسيع ڪري عوام لاءِ ڪافي سهوليتون پيدا ڪيون. جنهن بابت گل حسن ڪلمتي پنهنجي ڪتاب ’ڪراچي سنڌ جي مارئي‘ ۾ لکي ٿو ته: ”سنه 1850ع ۾ ٽپال جي نظام کي بهتر بڻايو ويو. پيادن ٽپالين جي جاءِ تي گھوڙن ۽ اٺن جو استعمال شروع ڪيو ويو. ٽپال ۾ اٺن جو استعمال ڪمشنر پرنگل جي دور ۾ شروع ڪيو ويو هو. پر اهو هڪ مهينو به نه هلي سگھيو. اپريل 1850ع تائين سنڌ جا ڪيترائي شهر ٽپال جي نظام سان ڳنڍ جي چڪا هئا. پوري سنڌ ۾ ٽپال جي نظام جي نگراني ڪراچي جو پوسٽ ماسٽر. ”مسٽر ايڊورڊ ڪافي“ (MR, EDWARD COFFEY) ڪندو هو.“[54] ٽپال جي سرشتي ۾ بهتري جي شروعات سنڌ جي پهرين ڪمشنر پرنگل جي دور کان ٿي.
انگريز دور ۾ ٽپال جي نظام آيل جدت بابت ڪاڪو ڀيرومل پنهنجي ڪتاب ’سنڌ جي هندن جي تاريخ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”انگريزن جي اچڻ کانپوءِ هند، سنڌ ۾ هن اداري ۾ ڪافي تبديليون آيون. هن اداري کي عوام جي مڪمل سهوليت خاطر جديد بڻائڻ لاءِ سنڌ جي ڪمشنر سر بارٽل فريئر هيئن ڪيو جو پنهنجون ٽپال جون ٽڪليون جوڙايائين. ان جي هڪ پاسي تير ۽ ٻئي پاسي تي ’سنڌ ڊسٽرڪٽ ڊاڪ‘ جو لفظ ڇپايائين. اهي ٽڪليون ٽن رنگن جون ڇپايائين، ۽ حڪم جاري ڪيائين، ته آئيندي جنهن به ماڻهوءَ کي خط پٽ موڪلڻو هجي، سو لفافي تي اهي ٽڪليون، وزن پٽاندر، اڳواٽ هڻي. ان وقت سنڌ ۾ ٽپال آفيسون تمام ٿورن هنڌ هونديون هيون ۽ هاڻو ڪي وانگر ٽپال جا دٻا ٿوري ٿوري مفاصلي تي ڪو نه هوندا هئا. انهيءَ سبب هي حڪم به جاري ڪيائين، ته جن هنڌ ڪا ٽپال آفيس نه هجي، تن هنڌ ماڻهو انهن ٽڪلين لڳل خط پوليس ٿاڻي تي، يا جيڪا به سرڪاري آفيس ماڻهن جي ويجھو هجي، تن ۾ پهچائين. پوليس جي ٿاڻيدارن ۽ ٻين سڀني عملدارن کي حڪم ڪيائين ته جيڪي خط پٽ توهان کي ملن، سي پنهنجن ماڻهن جي هٿان ويجھي ٽپال آفيس ۾ پهچائي ڏجو. ته هو پاڻهي واسطيدار ڌرين کي پهچائيندا. انهيءَ بندوبست سبب هر هڪ پوليس ٿاڻو ۽ هر هڪ سرڪاري آفيس ڄڻ ته ’ٽپال جو دٻو‘ ٿي پيئي. هندستان ۾ پهريون سنڌ جو پرڳڻو هو جنهن ۾ ٽپال جي ٽڪلين ڪم آڻڻ جو رواج جاري ٿيو. پوءِ اسٽامپ آڪٽ عمل ۾ آيو. ته سيپٽمبر 1854ع کان وٺي اهي ٽڪليون بند ٿي ويون. ۽ نيون ٽڪليون، ڪارڊ ۽ لفافا چالو ٿيا.“[55] هن اداري جي جدت ۽ نالي جي تبديليءَ بابت گل حسن ڪلمتي پنهنجي ڪتاب ’ڪراچي سنڌ جي مارئي‘ ۾ لکي ٿو ته: ”سنه 1854ع ۾ سنڌ جي ڊسٽرڪٽ ڊاڪ جو نظام ختم ڪري، سنڌ پوسٽ آفيس کي آل انڊيا پوسٽل نظام سان ڳنڍيو ويو. ريل ۽ سامونڊي جهازن جي ڪري هن ۾ تيزي اچي وئي.“[56] هن اداري جي نالي ۾ تبديلي ۽ بهتر نظام بابت انٽر نيٽ تان مليل معلومات موجب ته: ”پاڪستان جي جنم بعد هن اداري کي پوسٽ آفيس ايڪٽ نمبر (6) تحت 1898ع ۾ ٽيلي فون ۽ ٽيليگراف کاتي طور تبديل ڪري سندس واڳ مواصلات واري وزارت جي حوالي ڪئي وئي. پاڪستان پوسٽ آفيس، ٽيليفون ۽ ٽيليگراف کاتي ۾ تبديل ڪيو ويو.“[57] سنڌ ۾ هن اداري جي قيام مهل پهرين آفيس (ٽپال گھر) ڪراچي ان بعد ٻين وڏن شهرن حيدر آباد، سکر، شڪارپور، نواب شاهه ۽ ٻين شهرن ۾ کوليون ويون. نواب شاهه کانپوءِ نوشهرو فيروز، ڪنڊيارو ۽ محرابپور عمل ۾ آيا.
محرابپور سنڌ جي ساهتي علائقي جو شروعات کان وٺي ڪاروباري شهر رهيو آهي. هتي پوسٽ آفيس، پاڪستان جي قيام کان ڪجھ ڏهاڙا پهرين، انگريز سرڪار جي ايام ڪاريءَ وارن آخري ڏهاڙن ۾ تقريبن 1946ع ڌاري قائم ٿي.
هتي پوسٽ آفيس جو بنياد تقريبن 1945ع ۾ پيو جنهن کي سرڪاري بلڊنگ ۾ 1953ع ۾ منتقل ڪيو ويو. جنهن جي پهرين بلڊنگ اسٽيشن روڊ تي ڪاٽن فيڪٽري جي گيٽ ٻاهران ساڄي پاسي دوڪانن ۾ سنه 1954ع ڌاري قائم ڪئي وئي. ان بعد ذوالفقار علي ڀٽو جي حڪومتي دور ۾ نئين سرڪاري بلڊنگ ۾ منتقل ٿي. سنه 1990ع واري ڏهاڪي ۾ ان ئي بلڊنگ جي پويان نئين تعمير ٿيل بلڊنگ ۾ منتقل ڪئي وئي جتي اڄ تائين قائم آهي. شروعاتي ڏهاڙن ۾ بلڊنگ نه هئڻ ڪري هن کاتي جو ڪم پهرين ملاحن جي اوطاق پوءِ نونارين جي امام بارگاهه ۾ هلايو ويو. 1954ع کان هن اداري جي معرفت محمد رمضان نوناري (ٽپالي)، اقبال نوناري، محمد بخش ملاح (پوسٽ ماستر) ۽ غلام حسين ملاح (ادا نجو) جون شهر واسين جي ڪيل خدمتن کي وساري نه ٿو سگھجي.
محرابپور پوسٽ آفيس جون شاخون: ڪوٽڙي محمد ڪبير، ٽنڊو مير علي، ڳوٺ ملڪ باقي، ڳوٺ ملڪ علي خان، هيون. ان بعد ڳوٺ نِهان، ڳوٺ حافظ آباد وايا پير وسڻ، ڳوٺ محمد رمضان راڄپر، ڳوٺ شير محمد پنجابي، ڳوٺ صاحب خان جلالاڻي ۽ سيال آباد شامل آهن.
ريلوي اسٽيشن
محرابپور ريلوي اسٽيشن جو قيام حيدرآباد کان ملتان تائين ريلوي لائين وڇائڻ دوران عمل ۾ آيو. انگريز سرڪار پنهنجي راج ڌانيءَ ۾ پنهنجن ماڻهن ۽ سامان کي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ آسانيءَ سان پهچائڻ ۽ رابطن جي سلسلي کي تيز رکڻ لاءِ ريلوي ٽريڪ جي ضرورت کي محسوس ڪيو؛ جنهن لاءِ سنڌ جي ٻئين ڪمشنر سر بارٽل فريئر ڪوششون وٺي هن منصوبي تي ڪم ڪندي پهرين ڪراچي ڪئنٽ اسٽيشن کان ڪياماڙي تائين ريلوي لائين وڇائي. پوءِ ڪراچي کان ڪوٽڙي جو ڪم شروع ٿيو.
سنڌ ۾ ريلوي ريلوي ٽريڪ بابت گل حسن ڪلمتي پنهنجي ڪتاب ’ڪراچي سنڌ جي مارئي‘ ۾ لکي ٿو ته: ”بارٽل فريئر هن منصوبي جي پهرين مرحلي جي مڪمل ٿيڻ تي ان جو افتتاح پاڻ ڪري اتان ئي سنڌ کان موڪلائي بمبئي روانو ٿيو. جنوري 1859ع تي ريلوي ورڪشاپ جو ڪئنٽ اسٽيشن کان ڪياماڙي تائين ريلوي لائين وڇائڻ جو ڪم مڪمل ٿيو. ان جو افتتاح آڪٽوبر 1859ع تي ڪيائين. ان کان پوءِ ڪراچي کان ڪوٽڙيءَ تائين ريلوي لائين وڇائي وئي جنهن جو ڪم 13 مئي 1861ع ۾ مڪمل ٿيو. هن لائين جو انجنيئر جان برٽن هو. انهيءَ لائين کولڻ جي مهورت 13 مئي 1861ع تي ڪمشنر سنڌ مسٽر جان ڊنڪن انويريٽيءَ ڪئي“[58] سنڌوءَ مٿان پل نه هئڻ ڪري حيدر آباد کان روهڙيءَ تائين ريل جو ڪم رڪجي ويو، جنهن کي ٻئي سيشن ۾ مڪمل ڪيو ويو. جڏهن ڪوٽڙيءَ واري پل جڙي راس ٿي ته سفر جو سلسلو شروع ٿيو. جنهن بابت ڪاڪو ڀيرومل پنهنجي ڪتاب: ’سنڌ جي هندن جي تاريخ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”ڪوٽڙيءَ واري پل 25 مئي 1900ع جي کلي، حيدرآباد ۽ روهڙيءَ وارو ريل جو رستو سنه 1896ع جي آخر ڌاري جڙي راس ٿيو.“[59] ريلوي ٽريڪ مڪمل ٿيڻ کانپوءِ عوام کي سهوليت ڏيڻ خاطر سفر جي سلسلي کي شروع ڪرڻ جو انتظام هڪ پرڏيهي ڪمپنيءَ حوالي ڪيو ويو. جنهن بابت ڪلمتي ڪتاب ’ڪراچي سنڌ جي مارئي‘ ۾ لکي ٿو ته: ”هن ريل کي هلائڻ جو انتظام هڪ ڪمپني جي حوالي ڪيو ويو جنهن جا مختلف علائقن ۾ مختلف نالا هيا جنهن کي آخر ۾ ملائي ’پاڪستان ريلوي‘ جو نانءُ ڏنو ويو جنهن نالي، اداري هيٺ اڄ تائين هلي رهي آهي. اڳ ۾ سنڌ، پنجاب ۽ دهليءَ جون الڳ ريلوي ڪمپنيون هونديون هيون. 1870ع ۾ انهن ٽنهي ڪمپنين کي ملائي ’سنڌ پنجاب دهلي ريلوي ڪمپنيءَ‘ جو نالو ڏنو ويو. 1886ع ۾ حڪومت اترئين ۽ اولهه وارن علائقن جي سڀني ريلوي لائينن کي خريد ڪري ’نارٿ ويسٽرن ريلوي ڪمپني‘ جو نالو ڏنو. ان ڪمپنيءَ جي آخري اسٽيشن ڪراچي سٽي هئي.سنه 1961ع ۾ نارٿ ويسٽرن ريلوي کي ”پاڪستان ويسٽرن ريلوي“ ۽ 1974ع ۾’پاڪستان ريلوي‘ جو نالو ڏنو ويو“.[60]
محرابپور اسٽيشن کي سنه 1922ع ۾ ”جنڪشن“ جو درجو مليو، جيڪو سنه 1983ع تائين قائم رهيو. جنهن کي ميان محمد نواز شريف (وزيراعظم) پنهنجي پهرين حڪومتي دور 1993ع ۾ بند ڪري، اسٽيشن جي آمدني ۽ شهر جي ڪاروبار کي نقصان ڏئي، علائقي جي ماڻهن کي سفري سهوليتن کان محروم ڪري ڇڏيو.
ريلوي لائين هن شهر کي جتي ٻين شهرن سان ڳنڍي وڻج واپار، رابطا قائم رکڻ ۽ سفري سهوليتن جو فائدو ڏئي ترقيءَ جي راهه تي گامزن ڪيو، اتي هند، سنڌ جي ورهاڱي بعد پناهه گيرن جي لوڌن کي لاهي آباديءَ ۾ اضافو آندو جيڪا ڳالهه معاهدي ۾ طع نه هئي. اهڙي ڳالهه تازو ئي ناليواري تاريخدان ڊاڪٽر حميدا کهڙو ڪراچي ۾ ٿيل هڪ پروگرام ۾ پنهنجي تقرير ۾ چئي ته: ”ننڍي کنڊ جي ورهاڱي وقت لڏ پلاڻ شامل نه هئي، نه وري ڌرين ۾ ڪو اهڙي نوعيت جو ٺاهه ٿيو.“[61] وڌندڙ آباديءَ سبب مقامي ماڻهن کي بيروزگاريءَ جو بار کڻڻو پيو. هتي جي مقامي ماڻهن جن مهمان مسلمان ڀائرن کي عزت ڏئي آباد ڪيو. تن اڳتي هلي سندن وسيلن کي والاري ورتو.
محرابپور ۾ صحافي گھنشام داس اُڌلاڻيءَ پاران پاڪستان پيپلز پارٽي جو يونٽ قائم ڪرڻ کانپوءِ، مقامي ماڻهن کي بنيادي حق حاصل ڪرڻ جي سمجھ ۽ سگھ ملي ته انهن سوچ جو رخ تبديل ڪيو. ان کان ڪجھ وقت اڳ هتي سياسي حوالي سان ’ون يونٽ‘ تحريڪ به قومي، سياسي سمجھ جي چڻنگ ٻاري چڪي هئي جنهن هتان جي نوجوانن کي سنڌ جي حقن ۽ دنگن خاطر سجاڳ ڪيو. پوءِ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي قيام انهن جي جذبن کي جاکوڙي جوت بخشي؛ جن اقتدار جي ديويءَ کي اميرن جي اوطاقن تان کڻي غريبن جي جُھڳين ۾ آندو.
محرابپور ۾ محبت ۽ ڀائيچاري جو وڏو رنگ رهيو آهي. هتي جو مذهبي ماحول شروع کان وٺي گڏيل، امن، محبت ۽ پيار ڀريو رهيو آهي. هتي مسجدون، مندر، مئخانه ۽ موالين جا مُقامَ آباد آهن. هتي اڄ به درگاهن تي صبح و شام، دهل تي قلندري ڌمال وڄندي آهي. جنهن سلسلي کي درگاهه بابا مريد علي شاهه جي درٻار ۾ مست ملنگ ۽ ٻارڙا قائم رکيو اچن ٿا. درگاهه تي اهڙي حاضري، پهرين سومر فقير مڱڻهار ڏيندو هيو ان بعد فقير غلام حسين (گُلو) مڱڻهار، فقير مراتب علي مڱڻهار ۽ فقير آصف علي مڱڻهار جن ڏيندا اچن ٿا.
قديم زماني کان وٺي محرم الحرام ۾ نڪرندڙ تعزين جي ماتمي جلوسن ۾ سڀني مذهبن ۽ مڪتب جا ماڻهو شامل هوندا آهن. جيڪي هر مسئلي ۾ هڪ ٻئي سان گڏ هوندا آهن. اڄ به اهلِ سنت ول جماعت جي جلسن ۽ مولود شريف جي محفلن ۾ شهر جا جمله مومنين شرڪت ڪندا آهن. محرابپور جي مسجدن، مدرسن، اوتارن ۽ امام بارگاهن ۾ امن ۽ انسانيت جي پيغام جي پرچار ٿيندي آهي. هتان جي باشعور عوام کي اها ڀلي ڀت ڄاڻ آهي ته: حضرت امام حسين عليه السلام مُحسنِ انسانيت ۽ سندن نانو رسول اڪرم ﷺ جن عالمين لاءِ رحمت آهن. جن جي ڏنل انسانيت واري عظيم پيغام کي زندگيءَ جو اصول بنائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.
محرابپور جي ماڻهن جو مزاج مجموعي طور تي سنڌ جهڙو صوفياڻو ۽ ملنگاڻو رهيو آهي. هتان جي ماحول کي امن ۽ محبت ڀريو رکڻ لاءِ هتي، محبتِ اهلبيت جا بنياد رکيا ويا. هن شهر جي مذهبي سڃاڻپ مذهبِ انسانيت آهي. جنهن جا هي سالن کان پرچارڪ پئي رهيا آهن. محرابپور ۾ مڪتبِ اهلبيت ۽ عزاداري اهلبيت جي بنياد رکڻ جو مقصد، ماڻهن کي محسنِ انسانيت جو ’خدا جي ڌرتيءَ تي خدا جو نظام نافظ ڪرڻ‘ ۽ ظالم جي ظلم خلاف آواز بلند ڪرڻ وارو پيغام پهچائڻ هيو. جيڪو پيغام هن شهر مان ساهتيءَ کانپوءِ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين ذڪرِ آلِ محمد صه ۽ عزاداريءَ جي معرفت پهچندو رهي ٿو. عزاداري امام حسين عه سان ئي دنيا ۾ امن ۽ انسانيت جي بقا آهي. نمازي ۽ قرآن جا قاري ته ڪربلا ۾ به، لشڪرِ يزيد ۾ سَوَنِ جي تعداد ۾ موجود هيا. جيڪي امن، محبت ۽ انسانيت جا قاتل هيا. جتي عزادار هوندو اتي امن، محبت ۽ انسانيت پرچم بلند هوندو.
حسين گر نا شهيد هوتا، تو آج گھر گھر يزيد هوتا
يزيديت ڪي اصول هوتي، نماز روزا فضول هوتا.