اتر سنڌ جي عزاداري
رياست خيرپور جي مير _ ٽالپرن جي تخت نشينيءَ جي رسمن ۽ سندن خاص عقيدي بابت سيد حسام الدين راشدي پنهنجي ڪتاب ’ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون‘ ۾ لکي ٿو ته: ”خيرپور وارن جي تخت نشينيءَ جون ته سموريون رسمون کهڙن جا سُني مخدوم بجا آڻيندا هئا، ۽ انهيءَ حد تائين ٽالپر، مخدومن تي پاس خاطري ڪندا هئا، جو کهڙن جي ڳوٺ ۾ محرم جو ماتم به سرڪاري طرح ممنوع هو.
اهوئي سلوڪ ٽالپرن جو پنهنجي هندو رعايا سان هو. ديوان آوتراءِ ملڪاڻي لکي ٿو ته، ’سندن صاحبيءَ ۾ مسلمان هندن کي مذهب نسبت ڪونه ستائيندا هئا.‘ (سنڌ جا ٽالپر، ص: 41).“[141] ميرن جي صاحبيءَ ۾ کهڙن ۾ عزاداري شروع ڪرائن جي جرم ۾ ٻه سال ڪوٽ تي چاڙهيل سيد ڇتن شاهه (ٻيو) بابت پروفيسر منظور حسين کهڙو پنهنجي سهيڙيل ڪتاب ’ڪلام سيد ريجھ علي شاهه‘ ۾ لکي ٿو ته: ”دين محمد شاهه (ٻيو) جي برقعي مٽائڻ کانپوءِ درگاهه جو متولي سيد ڇتن شاهه (ٻيو) ٿيو. کهڙا شهر ۾ هيءُ پهريون شخص هو، جنهن ماتم داريءَ ۽ مجلس جي شروعات ڪري عَلم نسب ڪيو. جنهن تي مخدومن اعتراض ڪيو، جنهن ڪري هن سادات کي ڪوٽڏيجيءَ واري قلعي ۾ ٻه سال قيد ڪاٽڻو پيو. آخر ڪار شاهه صاحب جي سچي حبِ، اهل بيت مير فيض محمد کي مجبور ڪيو هو جو هو ڪوٽ تي آيو ۽ شاهه صاحب کي آزاد ڪري کهڙا شهر ۾ ساڳيو عَلم هڻي ڏنو، اهو عَلم اڄ ڏينهن تائين قائم آهي، جنهن کي هر سال ڇهين محرم الحرام تي سينگاريو ويندو آهي.“[142]
خيرپور جي ٽالپر ميرن جو شروع کان وٺي فڪر جي حوالي کان محبتِ اهلبيت سان واڳيل هجڻ بابت مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب ’خيرپور رياست جي تاريخ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”مير صاحب جهڙا پاڻ توڙي ٻيا مير صاحب، جهڙا خيرپور وارا تهڙا حيدرآباد وارا مذهب جا شيعا هوندا هئا، عاشور جي ڏينهن ۾ خود مير صاحب (مير علي مراد خان) شڪار بند ڪري ڏيجي جي ڪوٽ ۾ اچي رهندو هو ۽ ماتم ڪندو هو. ۽ انهيءَ سبب ڪري مير صاحب جي وفات کانپوءِ سندس وصيت موجب سندس لاش ڪربلا ڏي موڪليو ويو ۽ اتي خاص حجري ۾ دفن ڪيو ويو.“[143]
ٽالپرن جي مذهبي فرقي بابت جيتريون به روايتون ملن ٿيون ته هو اصل، ڪلهوڙن جي وقت کان وٺي شيعا هيا ۽ ڪجھ ماڻهن جي راءِ آهي ته، رياست جي حڪمراني ملڻ بعد ايراني ۽ عراقي عالمن جي صحبت ۾ فڪرِ اهلبيت جا حامي بڻيا. جنهن بابت پروفيسر ڊاڪٽر عطا محمد حاميءَ پنهنجي (ٿيسز) ڪتاب:’خيرپور جي ميرن جو ادب، سياست ۽ ثقافت ۾ حصو،‘ ۾ لکي ٿو ته: ”ميرن جي مذهبي مڪتب فڪر متعلق متضاد روايتون ملن ٿيون. ڪن جي خيال موجب هو اصل ۾ سني فرقي جا هئا. پر پوءِ ايراني عالمن ۽ درٻارين جي ذريعي شيعت اختيار ڪيائون. سنڌ جو آخري ٽالپر تاجدار مير نصير خان لکي ٿو، ته ٽالپرن جو وڏو مير شهداد خان ٽالپر ڪلهوڙن جي صحبت ۾ شيعو بڻيو ۽ ڪلهوڙا اصل ۾ سيد ميران شاهه جونپوري جا مريد ۽ شيعا هئا. حالانڪ ميان نور محمد ڪلهوڙي پنهنجي وصيت ۾ پنهنجي خاندان کي حنفي فقهه جو قائل سڏيو آهي. مير علي مراد خان خيرپوريءَ جو پَڙَ پوٽو صاحبزادو مير حاجي غلام حسين روايت ٿو ڪري ته: ٽالپر اصل کان وٺي شيعا هئا. ۽ پنهنجو مذهب ڪڏهن به ڪو نه مٽايو هئائون. بهرحال سنڌ جي اوائلي ٽالپرن جو مذهبي مڪتب فڪر ڪهڙو به هجي، پر اها ڳالهه پڪ سان چئي سگھجي ٿي، ته خيرپور جا ٽالپر مير سهراب خان کان وٺي شيعا رهيا آهن ۽ اڄ تائين شيعه آهن. ان جي ثبوت لاءِ خيرپور جي ڪراڙن ماڻهن جون پنهنجن وڏن کان ٻڌل متواتر روايتون ۽ ماتمداري جا آثار پڪا ۽ پختا دليل آهن.“[144] ميرن جي مذهبي فڪر بابت سنڌ جي عزاداريءَ جي تاريخ ۾ ميرزا امام علي بيگ لکي ٿو ته: ”اها حقيقت متفق عليه آهي ته ٽالپر حڪمران شيعا هئا. هر حڪمران پنهنجي پنهنجي دور حڪومت ۾ عزاداري سيد الشهداء کي بيحد فروغ ڏنو. سنڌ ۾ عزاداري ملهائڻ تي ڪابه پابندي ڪانه هوندي هئي، بلڪ خود ٽالپر حڪمران اهڙي سعادت حاصل ڪرڻ ۾ ڪو به گريز نه ڪندا هئا.“[145]
اتر سنڌ جي عزاداريءَ ۾ ميرن جي ذاتي دلچسپيءَ سبب اضافو آيو. جنهن جو سهرو ”مير علي مراد ٽالپر جي پٽن مير جان محمد ۽ مير خان محمد ٽالپر جي سِرَ تي اچي ٿو“.[146] هنن جي دور ۾ مڪمل عشرو شروع ٿيو. جنهن سان محرم جي ڏهن ئي ڏهاڙن تائين عزاداري جاري رهي. جيڪو سلسلو اڳتي هلي تيرهن ڏهاڙن (ٽيجھي) تائين جاري رهيو. خيرپور جا مير دوران عزاداري ڪارا ڪپڙا، پير اگھاڙا ۽ مٿي ۾ ڪربلا جو خاڪو وجھي ماتمي جلوسن ۾ ايندا هيا ته سڄو عوام ساڻن گڏ هوندو هيو، جنهن سان اتر سنڌ ۾ جديد عزاداريءَ ۾اضافو آيو جنهن اڳتي هلي اوج ورتو.
اتر سنڌ جي عزاداري بابت ڊاڪٽر عطا محمد حامي پنهنجي (ٿيسز) ڪتاب ۾ لکي ٿو ته: ”خيرپور جا سمورا مير شيعا هئا ۽ محرم مهيني جي ڏهاڪي جا پويان ٽي ڏينهن ماتمداريءَ ۾ گذاريندا هئا. مير علي مراد خان جي پٽن مير جان محمد خان ۽ مير خان محمد خان ماتمداري ۾ اضافو آندو ۽ پورا ڏهه ڏينهن ماتم جون تقريبون قائم ڪيائون. ان وقت کان وٺي سمورا مير ڏهه ئي ڏينهن ماتم ۾ گذاريندا هئا ۽ ڪارا ڪپڙا پائيندا هئا.“[147] مير علي نواز ٽالپر جي دور 1921 _ 1915ع تائين، رياست خيرپور جي هر هڪ شهر ۽ ڳوٺ ۾ عزاداريءَ جا مرڪز قائم ٿي ويا. رياست جي عزاداريءَ ۾ جدت آئي جنهن جي نئين رنگ ۽ انداز وارو پيغام پوري سنڌ تائين پهتو. پوءِ سنڌ جي ٻين شهرن ۾ به انهيءَ انداز سان ماتمداري ٿيڻ لڳي.
اتر سنڌ ۾ عزاداريءَ کي فروغ ڏيڻ لاءِ خيرپور جي ميرن ڪوٽڏيجيءَ ۽ رياست جي ٻين شهرن ۾ عشري محرم جي ٿيندڙ پروگرامن کي زينت بخشڻ ۽ عوام کي معرفتِ اهلبيت جي ڄاڻ ڏيڻ لاءِ پهرين ايران، عراق پوءِ هندستان ۽ ان بعد پنجاب جي مختلف شهرن مان وڏا وڏا مفتي، عالم، مولوي ۽ ذاڪر گھرايا. جن جي پرچار کانپوءِ خيرپور کانسواءِ آس پاس ۽ محرابپور تائين معرفتِ اهلبيت ۽ عزاداري اهلبيت جو پيغام پهتو. جتان ساهتيءَ تائين پکڙيو.
ڪوٽ ڏيجيءَ جي عزاداري
ڪوٽ ڏيجي سنڌ جو تاريخي شهر ۽ سُهراباڻي ميرن جي پهرين تخت گاه آهي. ان بعد خيرپور عزاداريءَ جو مرڪز بڻيو جتان ساهتيءَ تائين پيغام پهتو. ڪوٽ ڏيجيءَ جي تاريخي قدامت بابت مولائي شيدائي جنت السنڌ ۾ لکي ٿو ته: ”اڳ سُهراباڻين جو تخت گاه احمد آباد (ڪوٽ ڏيجي) هو. مير سهراب خان هاليپوٽن کان هاڻوڪي خيرپور جي زمين خريد ڪري، خيرپور جو شهر تعمير ڪرايو. پوءِ سهراباڻين جو تخت گاه ٿي رهيو. خيرپور باغات ڪري مشهور آهي.“[148] ڪوٽ ڏيجي ميرن جي پهرين تخت گاه هجڻ ڪري ان کي اتر سنڌ ۾ عزاداريءَ جو ابتدائي شهر به چئي سگھجي ٿو. هن شهر ۾ باقاعدي عزاداري مير فيض محمد ٽالپر جي دور ۾ شروع ٿي.
ڪوٽ ڏيجيءَ جي عزاداريءَ ۾ اضافي ۽ رياست خيرپور کان سنڌ جي ٻين شهرن تائين پهتل عزاداريءَ جي پيغام بابت عطا محمد حامي پنهنجي (ٿيسز) ڪتاب ۾ لکي ٿو ته: ”مير علي مراد خان جي وفات کان پوءِ، جڏهن مير فيض محمد خان ”7 اپريل 1894ع پهرين شوال 1311هه عيد ڏهاڙي“[149] تخت نشين ٿيو، تڏهن ماتمداريءَ ۾ مزيد اضافو آيو ۽ خيرپور کان سواءِ ڪوٽڏيجيءَ ۾ به ماتمي جلوس نڪرڻ لڳا. عطا محمد اڳتي لکي ٿو ته: ”خيرپور ۽ ڪوٽڏيجي کان سواءِ رياست جي ٻين شهرن ۽ ڳوٺن ۾ به ماتمداري زور وٺندي وئي. ۽ مير علي نواز خان جي ڏينهن 1921 _ 1915ع تائين رياست جي هر هڪ شهر يا ڳوٺ ۾ ماتمداريءَ جا مرڪز قائم ٿي ويا. ۽ رياست خيرپور جو ماتم ساري سنڌ ۾ مشهور ٿي ويو.“[150] پوءِ ان ئي انداز سان ٿيڻ لڳو.
هن وقت خيرپور ۽ ڪوٽ ڏيجيءَ جا عالم، ذاڪر ۽ نوحا خوان ۽ شاعر سنڌ، هند ۽ سڄي دنيا ۾ مشهور آهن. جن ۾ سيد رضا عباس شاهه، سرائي امداد حسين ’عاصي،‘ سيد اڪبر شاهه ۽ ٻيا عزادار پنهنجي سُهڻي پڙهت، خطابت سبب ڏيهان ڏيهه مشهور آهن. اشفاق حسين ٽالپر (مير اشو)، مير انور حسين ۽ الطاف حسين ٽالپر (مير جاني) جا سُريلي ۽ سيبتي انداز ۾ پڙهيل شاعرِ اهلبيت سيد قاسم علي شاهه ڪاظمي’ آقف شاهه‘، سيد محمد علي شاهه رضوي ’جوهر شاهه‘ ۽ سيد افضل شاهه رضوي، (ڪوٽ بنگلو) ۽ مريد حسين لُنڊ جا لکيل نوحا، ڀلا ڪنهن کان ڀُلجي سگھن ٿا. جيڪي ماهه محرم جي سج اڀرڻ سان فضا ۾ گونجدا آهن ته، سڄي سنسار کي سوڳوار بڻائي ڇڏيندا آهن. ڌرتيءَ تي صبح جي اک کلڻ سان ئي چئوڏس نوحن جي صورت ۾ جڏهن ڪربلا جي سرجيل ڪهاڻي ٻُرڻ لڳندي آهي، ته ائين ڀاسندو آ، ڄڻ واقعي ڪربلا اڄ جي ڳالهه آهي.
شهر کهڙا جي عزاداري
خيرپور جي قديم شهر کهڙا ۾ عزاداريءَ جي ابتدا بابت پروفيسر منظور حسين کهڙو پنهنجي سهيڙيل ڪتاب ’ڪلام سيد ريجھ علي شاهه‘ ۾ هڪ هنڌ هيئن لکي ٿو ته: ”سيد ٻڍل شاهه جي وفات کانپوءِ فقيريءَ جي مسند تي سندس پٽ سيد ريجھ علي شاهه (ٻيو) ويٺو. جيئن ته هن کي ڪو به اولاد ڪو نه هو، تنهن ڪري سندس وفات کان پوءِ سندس ڀاءُ سيد دين محمد شاهه جو پٽ سيد ڇتن شاهه (اول) فقيراڻي گاديءَ جو ڌڻي ٿيو. هي بزرگ به پنهنجن وڏڙن وانگر وڏي فيض جو درياهه هو، تنهن دور جا حڪمران مير سهراب خان ٽالپر ۽ مير رستم خان ٽالپر سندس تمام گھڻو قدر ڪندا هئا. راڻيپور توڙي گمبٽ جا پير پڻ کيس عزت جي نگاهه سان ڏسندا هئا.
سيد ڇتن شاهه (اول) جي وفات کانپوءِ سندس پٽ دين محمد شاهه (ٻيو) مسند نشين ٿيو. جيڪو درياهه دل ۽ وڏو سخي مرد هو. هن جو ڏينهن رات پيو لنگر هلندو هو ۽ آيو ويو پيو کائيندو هو. سندس لاءِ مشهور آهي ته سندس دروازي تان ڪڏهن به ڪوئي سائل خالي ڪو نه ورندو هو.
دين محمد شاهه (ٻيو) جي برقعي مٽائڻ کانپوءِ درگاهه جو مُتولي سيد ڇتن شاهه (ٻيو) ٿيو. کهڙا شهر ۾ هيءُ پهريون شخص هو، جنهن ماتم داريءَ ۽ مجلس جي شروعات ڪري عَلم نصب ڪيو. جنهن تي مخدومن اعتراض ڪيو، جنهن ڪري هن سادات کي ڪوٽڏيجيءَ واري قلعي ۾ ٻه سال قيد ڪاٽڻو پيو. آخر ڪار شاهه صاحب جي سچي حُبِ، اهل بيت مير فيض محمد کي مجبور ڪيو هو جو هو ڪوٽ تي آيو ۽ شاهه صاحب کي آزاد ڪري کهڙا شهر ۾ ساڳيو عَلم هڻي ڏنو، اهو عَلم اڄ ڏينهن تائين قائم آهي، جنهن کي هر سال ڇهين محرم الحرام تي سينگاريو ويندو آهي.“[151] اهڙي ريت هن شهر ۾عزاداري امام حسين عه جو سلسلو شروع ٿيو. جيڪو اڄ اوج ماڻي چڪو آهي. هن شهر ۾ ڪاظمي سيد ريجھ علي شاهه ۽ ان جي خاندان جي ڪيل خدمتن کي وساري نه ٿو سگھجي.
حسيني قافلو، گمبٽ
سيد ريجھ علي شاهه ڪاظميءَ هيءُ قافلو پهرين سنه 1933ع ۾’ڳوٺ پپري‘ لڳ گمبٽ، کان ڪڍيو، جيڪو ’ڦلو بندر‘ تعلقه گمبٽ کان ٻيڙين ۾ وسيلي سنڌو درياءَ جو سفر ڪري وڃي ’جمن جتيءَ‘ کان سيوهڻ پهچندو هو؛ جتي حضرت قلندر شهباز جي عرس جي پهرين ۽ ٻئي ڏهاڙي شعبان المعظم جي 18 ۽ 19 هين تاريخ تي ماتمي جلوس برپا ڪندا هيا. جتان کين ڀٽ شاهه تي وڃڻ جي بشارت ملي. ته پاڻ سنه / 401939ع کان هن قافلي جو رخ سيوهڻ کان ڀٽ شاهه ڏانهن ڪيو.’حسيني قافلو‘ جيڪو پهرين ’ڳوٺ پپري تعلقه گمبٽ‘ کان نڪرندو هيو، جنهن جو بانيڪار، سالار سيد ريجھ علي شاهه ڪاظمي هيو. (هن خاندان ۾ چار ريجھ علي شاهه آهن. هي قافلو ٽئين ريجھ علي شاهه ڪڍيو.) سنه 1955ع ۾ سندن وفات کانپوءِ، هي قافلو سندس مزار بمقام ’درگاهه سيد ريجھ علي شاهه ڪاظمي،‘ گمبٽ _ کان سندس فرزند سيد امام علي شاهه جي سالاريءَ ۾ نڪرڻ لڳو؛ جيڪو اڄ تائين ان ئي انداز سان نڪرندو اچي ٿو.
’حسيني قافلي _ گمبٽ‘ جي سالار سيد ريجھ علي شاهه ڪاظميءَ کي جڏهن شهباز قلندر جي درٻار تان ڀٽ شاهه تي ماتم برپا ڪرڻ جي بشارت ملي. هن سيني تي هٿ هڻي سرد آهه ڀريندي چيو ته:
آيـو حسيني قـافـلو فاتـحه ڀٽـائيءَ کـي ڏيـڻ،
ٻول مومن ياحسين، هر هر اها وائي چـوڻ.
(ريجھ علي شاهه)
سيد امام علي شاهه کانپوءِ هن قافلي جي سالاريءَ سميت سڀ ذميواريون سيد ريجھ علي شاهه (چوٿون) عرف سيد سرڪار حسين شاهه ۽ سيد سردار حسين شاهه جن سنڀاليون. ۽ ماتمي حلقي جي سالاري سيد ارشاد حسين شاهه حوالي هئي. هي قافلو صفر مهيني جي 13 هين تاريخ تي گمبٽ ’درگاهه سيد ريجھ علي شاهه‘ تان ڀٽ شاهه لاءِ روانو ٿيندو آهي ۽ 16هين صفر تي وري ’درگاهه ريجھ علي شاهه‘ تي واپس ايندو آهي. گمبٽ کان نڪرڻ بعد هن قافلي جون رستي ۾ ڪجھ شهرن ۾ منزلون به ٿينديون آهن، جيڪي وقت ۽ حالتن جي مناسبت سان تبديل به ٿينديون رهنديون آهن. قافلي جو مقصد ڀٽ شاهه جي عرس (ميلي) جي موقعي تي ٻه ڏهاڙا عزاداري برپا ڪري ماتم وسيلي حسينيت جو پيغام عام ڪرڻ آهي.
شروعاتي دور ۾ هي قافلو گمبٽ مان نڪرڻ کانپوءِ، پهرين منزل شاهپور جهانيان ان بعد سيد امام علي شاهه، ڀريا سٽي، ۽ هاڻ محرابپور ۾ ڪندو آهي. محرابپور مان نڪرڻ بعد ٻي منزل (ٽن سالن تائين عبدالحميد ميمڻ، هالاڻيءَ ۾ ٿي) زوار سيد خادم حسين شاهه، (مورو)، کانپوءِ ’منزل گاهه ڀٽ شاهه‘ تي رات جي آخري پهر ۾ پهچندو آهي. واپسيءَ جون منزلون پهرين رئيس اميد علي دَلُ، سعيد آباد، ۽ هاڻ خادم حسين خاصخيلي امام بارگاهه، ان بعد سيد امام علي شاهه، هالا، کانپوءِ منزل گاهه درگاهه سيد ريجھ علي شاهه _ گمبٽ، تي اختتام پذير ٿيندو آهي.
هي قافلو، منزل گاهه ڀٽ شاهه ”راوانتي،“[152] تي پهچڻ کانپوءِ صبح جو 9 وڳي راوانتيءَ واري امام بارگاهه کان يا حسين عه ....! يا حسين عه .....! جون درد ڀريون صدائون بلند ڪندو نڪرندو آهي؛ جنهن ۾ سڀ عزادار نوحن تي سينه زني ڪندا منجھند جو چوڪ بازار ۾ مجلس عزا برپا ڪرڻ بعد، ان ئي تسلسل سان لطيف جي درٻار ۾ داخل ٿيندا آهن. جتي مجلس عزا ٿيندي آهي. بعد مجلس ماتمي جلوس برپا ٿيندو آهي جيڪو ان ئي انداز سان پنهنجي منزل گاهه ’راوانتي‘ امام بارگاهه ۾ نهر ڪندو آهي. ٻئي ڏهاڙي به اهڙي ئي رنگ ۾ هي قافلو نڪرندو ۽ ختم ٿيندو آهي. اختتام تي دعاءِ خير سان ٿيڻ بعد، سڀني مومنن ۾ نياز امام حسين (ع) تقسيم ڪيو ويندو آهي. ٽئين ڏهاڙي 16هين صفر تي هي قافلو واپس گمبٽ پهچندو آهي جتي مومن سيد آلِ رضا جي هنن سٽن سان هڪ ٻئي کان موڪلائيندا آهن ته:
بچي جو اگلي برس، هم هين اور يي غم ڦر هئي،
جــو چـل بـسي تــو، يـي اپــنـا ســلامِ آخـر هئـي.
(سيد آلِ رضا)
شروعاتي دور ۾ هن قافلي جي نڪرڻ جو انداز ڪجھ هن ريت هوندو هيو ته: سيد ريجھ علي شاهه، منزل گاهه حسيني قافلو کان پنهنجن چند فقيرن سان گڏ، سازن: تنبوري، يڪتاري ۽ چپڙيءَ تي شاهه جون وايون، بيت ۽ پنهنجا لکيل قصيدا چوندو گريو زاري ڪندو لطيف سرڪار جي صحن اقدس ۾ اچي پهچندو هيو. هن قافلي جو لباس ’ڪاري گوڏ ۽ ڪاري قميص‘ آهي جيڪو شروع کان وٺي اڄ تائين ساڳيو ئي رهيو آهي. چون ٿا شاهه لطيف جو سڄي زندگي اهو ئي لباس رهيو. سنڌ ۾ سمن جي دور ۾ غم جو لباس’نيرو‘ هوندو هيو. سنڌ ۾ سوڳ لاءِ نيري رنگ جي استعمال بابت عبدالواحد آريسر حليم باغيءَ جي ڪتاب: ’اڙي شهرِ جانان‘ جي مهاڳ ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ته: ”شهيدن تي ماتم ڪبو آهي ۽ ماتم جو لباس اسان وٽ ڪارو هوندو آهي، سنڌ ۾ سمن جي دور تائين ماتم جو لباس نيرو هوندو هو.“[153] شاهه ڀٽائيءَ پڻ غم جي لباس بابت سر ڪيڏاري جي هڪ بيت ۾ هيئن چيو آهي ته:
مِيرَ مَدينئا نِڪري، آئِيا نه موٽي،
ڪارا رَڱِجِ ڪَپڙا، اَدا نِيروٽِي!
اَن تَنِين لاءِ لوٺِي، جي مِيرَ مُسافِرَ رانئيا.
)شاهه(
ڀٽ ڌڻيءَ جڏهن ’ڪارا رنڱج ڪپڙا‘ ڪري ذڪرِ حسين ڪيو ته، سنڌ ۾ ڪارو رنگ، احتجاج جي علامت ۽ عزاداراڻو رنگ بڻجي ويو. سنڌ جا عزادار ۽ شاهه جا فقير اڄ به ذڪر حسين(ع) ڪرڻ مهل ڪارو لباس ڪري ڪيڏارو جھونگاريندا آهن. لباس جو اهو خيال ’احرام‘ مان ورتل آهي جنهن جو مقصد سادگي ۽ سڀ هڪ ئي صف ۾ هئڻ وارو آهي.
سيد ريجھ علي شاهه، جن ڪجھ وقت کان پوءِ ساز بند ڪري، سوز سان قصيده، وايون، بيت ۽ مرثيا چوندا هاءِ! حسين عه ..... ياحسين عه .....! جون پُر درد صدائون بلند ڪندا ميلي جي وچ بازار مان گذرندا هيا ته سڄي بازار کي روئاري ڇڏيندا هئا. اهڙو سلسلو ڪافي عرصي تائين اهڙي انداز سان جاري رهيو. ڪجھ وقت بعد سيد امام علي شاهه ۽ سندس ساٿين اعجاز هندل (تپيدار _ راڻيپور)، صوفي حسين بخش، خدابخش مهر، پيرل مڱڻهار، شهيد صلاح الدين (وڪيل)، سان گڏ نوحا خوانيءَ تي عزاداري ڪندا هيا. چوڪ بازار ۾ مجلس حسين عه برپا ٿيندي هئي جنهن کي مولوي عبدالڪريم سومرو، خطاب ڪندو هيو. ان بعد استاد عيسو شيدي، جمن شيدي، الهداد لنڊ، سلطان لنڊ، ڌڻي بخش ملاح، سيد ضمير شاهه، سيد علي رضا شاهه، ان کان علاوه مولوي عبدالڪريم سومرو، صوفي حسين بخش، زوار رستم (ملتان)، ۽ مستانو ڦلپوٽو جن گڏجي نوحا خواني ڪئي. ان بعد ٻين نوحاخوانن هن سلسلي کي جاري رکيو. هن قافلي ۾ محرابپور جي امداد علي ٽالپور، جي شرڪت کانپوءِ سندس ڳوٺ جا ٻه نوجوان سُريلا نوحا خوان استاد ڪمن حاجاڻو ۽ وريام شيدي جن جڏهن هن قافلي ۾ نوحا پڙهڻ شروع ڪيا ته قافلي جو رنگ تبديل ٿي ويو، قافلي جي عزاداريءَ اوج ورتو. جيڪو پيغام سنڌ ۽ پنجاب تائين پهتو. جنهن سلسلي کي اڄ تائين قافلي جا نوحا خوان سيد سردار شاهه، سيد حيدر شاهه، سيد افضل شاهه، زوار مظهر لغاري، غلام رسول خاڪي، سڪندر علي اڄڻ، اطهر (پپو) هڪڙو، نياز حسين حاجاڻو، زوار محمد علي چانڊيو، سينگار علي لنجواڻي، اختر حسين لغاري، ڪرم حسين مڱڻهار (پيرومل)، اسد حاجاڻو، امان الله ڦلپوٽو ۽ ٻيا کوڙ سارا نوحا خوان ۽ عزادار ان سلسلي کي سنڀاليندا ۽ هلائيندا اچن ٿا. 1980ع واري ڏهاڪي ۾ مير فيض حسين ٽالپر، (ميربگھڙ)، ۽ مجاهد شاهه ’ناشاد‘، استاد غلام حيدر خاصخيلي، عبدالحميد ميمڻ، سيد علي شير شاهه، سيد مهدي شاهه، ۽ ٻيا ڪيترائي نوحا خوان هن قافلي ۾ پنهنجي حصي جي نوڪري ڏئي چڪا آهن. هن قافلي ۾ سڄي سنڌ کان علاوه ملتان، جو نامور نوحا خوان سيد عباس رضا نوحا پڙهي چڪو آهي. هن قافلي ۾ نوحا پڙهڻندڙن جو ڳاڻيٽو تقريباً 30 جي لڳ ڀڳ آهي.
قافلو درٻار ۾ پهچڻ وقت تپيدار نورمحمد لغاريءَ پاران سڀني ماتمين لاءِ ٻئي ڏهاڙا چانهه جي سبيل جو انتظام ڪيل هوندو آهي. ڪجھ وقت تائين سيد جيئندل شاهه (ڀاڻوٺ) به هن قافلي جو روح روان رهيو. ماتمي جلوس ۾ شهزاده علي اصغر عه جي ياد ۾ ’جھولو‘ مبارڪ برآمد ڪيو ويندو آهي جيڪو ٻئي ڏهاڙا قافلي جي زينت بڻيل هوندو آهي. هي ’جھولو‘ حاويلي سيد ريجھ علي شاهه، ڳوٺ شير خان مهر، (دڙي وارا مهر) گمبٽ مان نڪرندو آهي.
ڳوٺ نِهالُ خان سولنگيءَ جي عزاداري
نيشنل هاءِ وي جي ساڄي ڪپ تي قائم، ڳوٺ ’نِهالُ خان سولنگي،‘ عزاداريءَ جي حوالي کان پنهنجي علائقي ۾ ماضيءَ جيان اڄ به ڪَرُ کنيو بيٺو آهي. هن ڳوٺ جي هڪ پاسي روهڙي ڪئنال جو کاٻو ڪپ ۽ ٻئي پاسي قومي شاهراهه جو ساڄو پاسو واقع آهي. ٻنهي جي وهڪرن جي وچ تي قائم هي ڳوٺ عزاداريءَ جي حوالي کان پنهنجي علائقي ۾ هڪ صديءَ جيتري مرڪزي حيثيت رکي ٿو.
هن ڳوٺ جي اهم شخصيت زوار امير بخش سولنگي، پهرين درگاهه راڻيپور جو معتقد ۽ مريد هيو، جوانيءَ چڙهندي ئي محبتِ اهل بيت ۾ رنڱجڻ کانپوءِ زماني جي رنگينين کي ڇڏي زندگيءَ جي آخري ساهن تائين غمِ حسين عه ۾ گذاريائين.
زوار امير بخش سولنگي پنهنجي پلاٽ ۾ علم حضرت عباس عه بلند ڪري، ڳوٺ ۾ پهرين امام بارگاهه جو بنياد رکيو. جتان ڳوٺ کان علاوه آس پاس جي ڳوٺن ۽ علائقن تائين عزاداري امام حسين عه جو پيغام پکڙيو. سندس مذهبي محبتن جو سلسلو محرابپور سان رهيو. جيڪو اڄ تائين قائم آهي. هن ڳوٺ ۾ پهريون شيعه نڪاح مولوي ڌڻي بخش سولنگي (پرنسپال سلطان مدرسه خيرپور ميرس) جي والد يار محمد سولنگيءَ جو ٿيو.
هن ڳوٺ ۾ پهرين ياحسين عه جي بلند صدائن سان ڳوٺاڻي انداز ۾ ماتمي جلوس هڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ تائين نڪرندو هيو. پوءِ آهستي آهستي جيئن جيئن عزاداريءَ جو پيغام پکڙجندو ويو. ته ماتمي جلوس جي روٽ ۾ به اضافو ٿيندو ويو. هاڻي ڏهين محرم الحرام جي رات مرڪزي امام بارگاهه مان نڪتل ماتمي جلوس علائقي جي سڀني ڳوٺن جي پِڙَنِ ۽ امام بارگاهن ڳوٺ خدابخش سولنگي، نياز حسين سولنگي، لعل بخش سولنگي، قادر بخش سولنگي، سائينداد سولنگي (شهيد عَلم)، کان ٿيندو صبح جو مرڪزي امام بارگاهه ۾ ختم ٿيندو آهي.
ڏهه محرم جي ڏينهن (منجھند) وارو جلوس به مرڪزي امام بارگاهه کان نڪرڻ کانپوءِ ساڳئي انداز سان ويجھن پِڙَنِ دلشاد محلو، شهداءِ ڪربلا، کان گشت ڪندو شامِ غريبان وقت مرڪزي امام بارگاهه ۾ نهر ڪندو آهي. هن امام بارگاهه ۾ زوار امير بخش سولنگيءَ کان پوءِ متوليءَ واريون سڀ ذميواريون سندس ئي خاندان مان صابر حسين سولنگي سنڀاليندو اچي ٿو.
هن ڳوٺ ۾ زوار امير بخش پاران محبتِ اهلبيت ۽ عزاداري ۽ جي روشن ڪيل شمع کي (PC) لعل حسين سولنگي، استاد اختر حسين سولنگي ۽ خدابخش چنه پاران 1980ع ۾ جوڙيل تنظيم ماتمي دسته سپاهه منتظر، جي معرفت روشن رکندا اچن ٿا. جنهن سلسلي کي هن وقت استاد بهرام سولنگي، استاد قمبر سولنگي، صابر حسين سولنگي ۽ پرويز سولنگي (چيف سالار) جن ساٿين جي سهڪار سان جاري رکيو اچن ٿا. آخر ۾ زنجير جو ماتم ڪيو ويندو آهي. زنجير جي ماتم کي ( PC) لعل حسين 1994ع ۾ اوج وٺرايو.
هن علائقي ۾ عزاداريءَ جي فروغ لاءِ ماتمي دسته سپاههِ منتظر پاران 1985ع ۾’استقبالِ محرم‘ جي حوالي سان مرڪزي امام بارگاهه ۾ شب بيداريءَ جو اهتمام ڪيو ويو. جنهن ۾ سنڌ ۽ پنجاب جا نامور نوحا خوان ۽ عزادار شرڪت ڪندا هيا. هن شب بيداريءَ جي شروع ٿيڻ سان علائقي ۾ محرم الحرام جي عزاداريءَ جي ابتدا ٿي ويندي هئي جنهن سان مومنن جي منَ ۾ ماتام مچي ويندو هيو. هن شب بيداريءَ جي ٻُرندڙ صدا هر عزادار کي ايامِ عزا لاءِ بيدار ڪري ڇڏيندي هئي. هن پرگرام ۾ هر عزادار وڏي چاهه ۽ چت سان شرڪت ڪندو هيو. عزادارن کي بانين جيان هن پروگرام جو سڄو سال انتظار رهندو هيو. هن شب بيداريءَ جو پيغام سنڌ ۽ پنجاب تائين پهچائي ان کي اوج ڏيارڻ ۾ لعل حسين سولنگيءَ جو اهم ڪردار رهيو. جنهن ڪري هيءَ شب بيداري سنڌ ۾ ٿيندڙ وڏين شب بيدارين جي فهرست ۾ ڳڻي ويندي هئي. 2008ع کان هتي عشرو محرم الحرام شروع ڪيو ويو. جيڪو هن مهل تائين باقاعدگيءَ سان ٿيندو اچي ٿو. هن عشري جو بانيڪار تنظيم سان گڏ مشهور شيعا عالم منظور حسين سولنگي آهي.
هن ڳوٺ جا ڪيترائي نوجوان ديني تعليم پرائڻ لاءِ سنڌ کان علاوه ايران ۽ عراق جي مشهد، قُم ۽ نجف اشرف جي مدرسن ۾ داخل آهن. جن ۾ مولوي افتخار علي سولنگي، (قم)، مولوي محمد عظيم سولنگي،(نجف)، مولوي دبير الحسن سولنگي، (نجف)، مولوي شبير حسين سولنگي، (نجف)، مولوي امتياز حسين سولنگي،(نجف)، مولوي ڪاشف سولنگي، (اسلام آباد) ۽ ٻيا شامل آهن. مدرسن مان ڊگري وٺي فارغ ٿيل مولوين ۾ مولانا ارشاد حسين سولنگي، احمد علي سولنگي ۽ شمس الحسن سولنگي جن شامل آهن. جيڪي پنهنجي علائقي ۾ دينِ حقه ۽ محبتِ اهل بيت جو پيغام پکيڙي رهيا آهن.
مديني جي سيدن جي روانگي مدينه، جي حوالي سان، هنن ڳوٺ ۾ 28 رجب جي رات هڪ وڏو ماتمي جلوس برپا ڪيو ويندو آهي جنهن ۾ سنڌ جا مشهور نوحا خوان ۽ عزادار شرڪت ڪندا آهن. جن ۾: سيد سردار حسين شاهه، استاد ڪمن حاجاڻو، مير فيض ٽالپر (مير بگھڙ)، سيد حيدر شاهه بخاري، سيد افضل شاهه، (شاعر)، ذوالفقار حسين شيخ، سڪندر اڄڻ، غلام رسول خاڪي، زوار نثار لنڊ، محمد صادق لنڊ، صمد لنڊ ۽ ٻيا ذڪرِ حسين عه جي زينت بڻبا آهن.
هتي مستورات ۾عزاداريءَ جا پروگرام عشرو محرم ۽ چهلم کان علاوه ٻين مخصوص ڏهاڙن تي پڻ ٿيندا آهن. جنهن ۾ بعد مجلس عزا بعد نوحن تي عزاداري ڪئي ويندي آهي. هن علائقي ۾ مستورات پاران برپا ٿيندڙ مجلسن کي ذاڪرا (دختر استاد علي ڏنو سولنگي)، ذڪرِ حسين عه سان زينت ڏيندي آهي. مستورات کي حق جي دين، ۽ معرفتِ اهلبيت جي ڄاڻ سان آراسته ڪرڻ لاءِ ڳوٺ جون تقريبن ڇهه نياڻيون سنڌ جي مختلف مدرسن ۾ تعلم پرائي رهيون آهن. هن ڳوٺ جي عزادار شخصيت زوار امير بخش کانپوءِ ( PC) لال حسين سولنگي رهيو.
سيٺارجا جي عزاداري
روهڙي ڪئنال جي ساڄي ڪپ تي ”1923ع کان قائم ريلوي لائين“[154] سان؛ خيرپور ميرس جو آخري شهر سيٺارجه عزاداريءَ جي حوالي سان اڄ به پنهنجي اوج کي ڇُهي رهيو آهي. هن شهر جي آباد ٿيڻ، اڏجڻ کان اڳ هن علائقي ۾ عزاداري ۽ محبتِ اهلبيت جا پختا بنياد پئجي چڪا هئا. روهڙي ڪئنال جي کاٻي ڪپ تي قائم ڳوٺ ’بالا سيٺارجا‘ هن کان پهرين آباد هيو. جتي 25 محرم الحرام شهادت امام زين العابدين عه جي مناسبت سان مجلس عزا ۽ هڪ وڏو ماتمي جلوس برپا ڪيو ويندو هيو. جنهن جو اختتام ’باهه _ ٻرندڙ ٽانڊن‘ جي ماتم تي ڪيو ويندو هو. جيڪو سلسلو 1990ع واري ڏهاڪي تائين قائم رهيو. هن علائقي ۾ محبتِ اهلبيت ۽ عزاداري امام مظلوم جا بنياد رکندڙ ئي هن جلوس جا بانيڪار هيا. جن ۾ زوار نبي بخش سومرو، زوار محمد هاشم سهتو، زوار خير محمد سهتو ۽ ٻيا شامل هيا. ان کانپوءِ هن سلسلي کي ڌڻي بخش ملاح ۽ سندس ساٿين جاري رکيو.
هتي ريلوي اسٽيشن قائم ٿيڻ کانپوءِ هي شهر ’سيٺارجا‘ ٻڌو، جنهن کي ڳوٺ ابراهيم لنڊ مان لڏي آيل محرم علي لنڊ ۽ علي مراد لنڊ جن اچي آباد ڪيو. مطلب ته هي شهر سيٺارجا (اسٽيشن) ’لنڊ برادريءَ‘ جو ٻڌل آهي. جتي اڄ به گھڻي تعداد ۾ لنڊ برادري آباد آهي. هن شهر جو مُکي لنڊ برادريءَ مان ئي رهندو آيو آهي. موجوده وقت ۾ شهر جو مُکي رئيس الهداد خان لنڊ آهي.
هن شهر جي اڏجڻ کانپوءِ هتي عزاداري امام حسين عه ۽ محبتِ اهلبيت جا پختا بنياد لنڊ برادريءَ جي پريي مڙسن محرم علي ۽ علي مراد لنڊ رکيا. جنهن سلسلي کي اڄ تائين لنڊ برداريءَ جو اڳواڻ رئيس الهداد خان لنڊ وڏي ذميواريءَ سان هلائيندو اچي ٿو.
شهر ۾ پهرين امام بارگاهه لُنڊن جي مُحلي ۾ ”علي ولي الله“ جي نالي سان قائم آهي. جنهن جو پلاٽ سيد محمد شاه بخاري خريد ڪيو جنهن کي آباد لُنڊ برادريءَ ڪيو. هن امام بارگاهه جا خدمتگار ۽ متولي اڄ تائين لنڊ برادري آهي. هن ئي امام بارگاهه مان اٺين محرم الحرام جو قديمي ماتمي جلوس برآمد ٿيندو آهي.
مرڪزي امام بارگاهه: هن شهر ۾ جيئن ئي ياحسين عه جي صدا بلند ٿي، ته ڪجھ وقت کانپوءِ سلطان وڏهر، محرم فقير لنڊ، منشي مولابخش لنڊ ۽ ٻين ساٿين هن پلاٽ تي علم حضرت عباس نصب ڪري هتي ’پڙ‘ قائم ڪيو. جنهن جو متولي بصر خان چنه رهيو. هتي مواليانِ علي عه پنهنجي ملنگاني انداز ۾ محبتِ اهلبيت عه جي تبليغ جو سلسلو شروع ڪيو. جتي ڪجھ وقت بعد هڪ ننڍڙي شيعه مسجد قائم ڪئي وئي، جماعت وڌڻ ڪري ڪجھ سالن کانپوءِ سنه 1963ع ۾ مسجد جي تعمير ۽ توسيع ڪئي وئي. هن پِڙَ تي عزاداريءَ جي وڌندڙ سلسلي ڪري هن پِڙَ مرڪزي امام بارگاهه واري حيثيت ماڻي ورتي. اڄ هتي هڪ وڏي مسجد قائم ۽ وڏو علم پاڪ بلند ٿيل آهي. هتي عشري محرم کان علاوه سال جي ٻين مخصوص ايامن تي به مجلس عزا ۽ عزاداريءَ جو اهتمام ڪيو ويندو آهي. اٺين محرم ۽ ويهه (20) رمضان جي ماتمي جلوسن دوران ٿيندڙ چوڪ جي مجلس به هن امام بارگاهه جي دروازي اڳيان ئي ٿيندي آهي. هن امام بارگاهه ۽ شهر جي عزاداريءَ لاءِ ’مٺڙيءَ‘ جي رهواسي زوار غلام حسين حاجاڻو جي ڪيل اڻ مٽ خدمتن کي وساري نه ٿو سگھجي.
سرڪار پاران قديمي ماتمي جلوسن لاءِ جڏهن پرمٽ جو سلسلو شروع ٿيو. ته هن شهر لاءِ سنه 1965ع ۾ رئيس الهداد خان لنڊ جا نالي پرمٽ جاري ٿي. جيڪا اڄ تائين سندس ئي نالي تي سرڪار پاران جاري ٿيندي اچي پئي.
عشرو محرم: هن شهر ۾ باقاعدي عشري محرم جي ابتدا سنه 1997ع ۾ مرڪزي امام بارگاهه کان ٿي. ان بعد قديمي امام بارگاهه ”علي ولي الله“ ۽ هاڻي سيٺارجا ۽ آس پاس جي ڳوٺن ۽ علائقن ۾ به ملهايا ويندا آهن. تعزيو: ماتمي جلوسن ۾ نڪرندڙ تعزيو، جنهن جي نسبت ضريح امام حسين عه سان آهي. سنه 1960ع ۾ رئيس مولا داد خان لنڊ تعمير ڪرايو. جيڪو ڪاٺ ۽ شيشي تي اعلى نموني سان تعمير ٿيل آهي. نوحا خوان: هتي عزاداري قديم دور ۾ ثقافتي رنگ ۾ دهل ۽ شرناءِ تي يا حسين عه جي بلند صدائن ۽ اوسارن تي ٿيندي هئي. جنهن سنه 1960ع جي ڏهاڪي ۾ جدت اختيار ڪئي. دهل ۽ شرناءِ جي جاءِ نوحا خواني ورتي. نوحن پڙهڻ جي شروعات سلطان احمد لنڊ، الهداد لنڊ ۽ ڌڻي بخش ملاح ڪئي. ڪجھ وقت کانپوءِ الهداد لنڊ پاران نوحا خواني ختم ڪرڻ کانپوءِ ان سلسلي کي رحيمداد خان لنڊ، اميد علي لنڊ، ڌڻي بخش ملاح، غلام قادر ٻٻر، نثار لنڊ ۽ محمد صادق لنڊ جن قائم رکيو. جنهن کي هاڻ محمد صادق لنڊ، گل محمد ٻٻر ۽ صمد علي لنڊ جن قائم رکيو اچن. انجمن جو بنياد: شهر جي عزاداريءَ کي منظم طريقي سان ترتيب ڏيڻ ۽ آس پاس جي علائقن ۾ عزاداري امام مظلوم جو پيغام پهچائڻ لاءِ شهر ۾ هڪ تنظيم جي ضرورت کي محسوس ڪيو ويو. جنهن جو مرڪزي خيال رئيس الهداد خان لنڊ پيش ڪيو. جنهن کي تڪميل لنڊ برادريءَ شهري عزادارن جي ساٿ سان ڏني. هتي پهرين انجمن 1965ع ۾ ’انجمن حسيني‘ جي نالي سان قائم ٿي. ڪجھ وقت بعد نوجوانن جي مذهبي جذبن کي عملي صورت ۾ تبديل ڪرڻ ۽ انهن کي مذهبي سرگرمين ۾ متحرڪ رکڻ لاءِ الهداد خان لنڊ دوستن سان گڏ جي (محرابپور جي مرڪزي انجمن جي طرز تي نالو رکيو جنهن جو پاڻ 1970ع تائين ميمبر رهيو.)، سنه 1979ع ۾ نئين تنظيم، ’انجمن نوجوانانِ حيدرِ ڪرار،‘ جو بنياد رکيو. جنهن ڪجھ وقت ۾ ئي شهر جي مرڪزي انجمن واري حيثيت ماڻي ورتي. قديمي پروگرام: هتي مجلس عزا ۽ عزاداريءَ جي ملهائجندڙ ڏهاڙن جي ترتيب ڪجھ هن ريت آهي. 7 جماد الثاني، (مرڪزي امام بارگاهه)، 7 ذوالحج، محمد ابراهيم لنڊ، 18هين سفر، غلام قادر ٻٻر ۽ ٻيا شامل آهن. شهر جي عزاداريءَ کي زينت وٺرائڻ لاءِ زوار نثار حسين لنڊ پاران سنه 2007ع ۾ ’انجمن غلامانِ سجاد عه‘ جو بنياد رکيو ويو.
عيد گاهه: شهر جي عيد گاهه لاءِ رئيس ماهي خان لنڊ ۽ سيٺ حبيب الله خان لنڊ پلاٽ ڏنو. جتي هڪ ننڍڙي مسجد ۽ امام بارگاهه قائم آهي. جنهن ۾ شهزاده علي اصغر عه جي ياد ڏياريندڙ جھولو رکيل آهي. هتي عيد نماز کان علاوه مولا علي عه ۽ ان جي ٻچڙن جي ولادت ۽ شهادت جا ڏهاڙا ملهايا ويندا آهن. هتي 15 جماد الثاني، ماهي خان لنڊ ۽ 3 جماد الثاني سيد مشتاق شاهه پاران وڏي مجلس منعقد ڪئي وئي. مولوي: نظر حسين سولنگي، مولوي اظهر حسين سولنگي، شاعر اهلبيت: ارباب ڄامڙو،(سائل)، آهن. جن ذڪرِ حسين عه جي تبليغ کي جاري رکيو. دُهلاري عزادار: فقير حسين مڱڻهار، فقير شوق علي لنڊ، ۽ سندس پٽ فقير سوت علي لنڊ، جن اوسارا به چوندا هيا ۽ دهل به وڄائيندا هيا. سندن ساٿ ۾ شرناءِ وڄائيندڙ: ڪرڙ فقير ۽ حاجي فقير جن هيا. جيڪي سڄي حياتي سيٺارجا جي ماتمي جلوسن جي زينت بڻيا.
مستورات جي عزاداري
ٻين شهرن جيان هتي سيٺارجه ۾ به مستورات ۾ عزاداريءَ جا قديمي پروگرام منعقد ٿيندا آهن. جيڪي محرم الحرام ۽ چهلم شهداءِ ڪربلا کان علاوه ٻين مخصوص ڏهاڙن تي به ٿيندا آهن. جنهن جي شروعات ڍنڍ تي اوساران سان ڪئي ويندي آهي. ڪجھ سالن کان هن شهر جي نياڻين مدرسن مان ديني تعليم حاصل ڪئي آهي جن پاران مجلس ۾ ذڪرِ حسين عه ۽ مومن مستورات ۾ مذهبي ڄاڻ ڏيڻ جو سلسلو شروع ڪيو ويو آهي.
مستورات جي امام بارگاهه: مستورات جي عزاداريءَ لاءِ رئيس الهداد خان لنڊ جي امڙ زوار غلام شبير لنڊ ۽ نصير محمد لنڊ جي ايصال ثواب لاءِ پنهنجو پلاٽ ڏنو جنهن ۾ امام بارگاهه قائم آهي. جيڪو صرف مستورات جي عزاداريءَ لاءِ مخصوص آهي. هتي 8 ذوالحج کان وٺي 8 ربيع الاول تائين مسلسل عزاداري ٿيندي آهي. ان کان علاوه سال جي ٻين مخصوص ڏهاڙن تي پڻ عزاداري برپا ڪئي ويندي آهي. مرد ۽ مستورات ۾ چيو ويندڙ قديمي اوسارو. جيڪو اڄ به عزادارن کي وردِ زبان آهي.
لاهـيـو دَري دَرِدَ جـي امـام ٿـو اچـي،
امام ٿو اچي قاسم عه گھوٽ ٿو اچي.