مرتب پاران
منشي سنڌ جو البيلو عاشق
سنڌ سڄي ھيرن جي کاڻ آھي. سنڌ سونھري سمنڊ آھي، جنھن ۾ سوين ساگر جا سائو بي بھا اَمُلھه ماڻڪ ميڙڻ لاءِ پاڻ پتوڙيندا رھيا آھن ۽ اھڙن پاڻ پتوڙيندڙ پارکو ۽ پارس ماڻھن کي ميڙي سھيڙي سونھري سڳي ۾ سموئڻ لاءِ پيار سان پوئي ھڪ بي ملھائتي مالھا ٺاھڻ ھر ڪنھن جي وس جي ڳالھه نه آھي. پر پوءِ به ھن ڪَٺن ڪم کي سرانجام ڏيڻ لاءِ ڪي کاھوڙي انسان جيءَ جاڳرتا جي جوت سان ھن جڳ کي جڳمڳائڻ لاءِ پنھنجي وس آھر جتن ڪري جاکوڙيو ضرور آھي. اھي لکين جس لھڻن.
توھان سنڌ جي ڪنھن به خطي واھڻ يا وستيءَ ۾ ويندا ۽ پڇندا ته ھتي ڪو شاعر يا ڪو سُگھڙ ماڻھو آھي ته يقينن ملي توھان کي ڪونه ڪو اتي سُگھڙ يا سالڪ ماڻھو ضرور ملي ويندو. واضع ٿيو ته ھن سنڌ ڌرتيءَ سوين نه بلڪه ھزارين شاعر اديب سمجھو ۽ سالڪ ماڻھو پيدا ڪيا آھن.
پوءِ ادب جي افق تي ھر ستاري جي پنھنجي پنھنجي چمڪ ۽ ڌمڪ آھي. جيئن ھر گل جي پنھنجي پنھنجي خوشبوءِ ھوندي آھي ھر ڏيئي جي روشني پنھنجي پنھنجي نموني ۾ نماءُ ڏيندي آھي.
اھڙي طرح ھر شاعر جي شاعري ۾ شعور جو شعاع جيترو ۽ جھڙو ھوندو اوترو ئي سندس شاعري جو پڙاڏو پري تائين واسو ڪندو ۽ اوتري ئي ماڻھن جي من موھڻ جي منجھنس جادوگري سمايل ھوندي.
شاعري جو سلسلو صدين کان اچي پيو قاضي قاضن، لطف الله شاھ قادري رحه، شاھ عبدالڪريم رحه بلڙي وارو وغيره پر شاھ عبدالطيف رحه تاريخ جو سونھري باب ته ڇا پر خود تاريخ بنجي ويو.
اھڙي طرح ھر شاعر جو پنھنجو پنھنجو گس آھي، ڪي شاعر فقط عشقيه شاعري تائين پاڻ کي محدود رکيائون سي تاريخ جي دز ۾ دفن ٿي ويا. ڪي شاعر صرف حمديه ۽ نعتيه شاعري ڪندا رھيا. ڪي شاعر گڏيل شاعري ڪيائون . ڪي صوفياڻي رنگ ۾ عارفاڻي شاعري ڪري ڪُل انسانذات کي انسانيت جو درس ڏنائون ۽ ڪي شاعر پنھنجي ڌرتيءَ تي رھندڙ جھانگيئڙن، وانگيئڙن، سانگيئڙن کي سڏڻ، اُٿڻ، جاڳائڻ لاءِ جتن ڪندا رھيا. جنھن جي شاعري ۾ ابديت آھي ۽ حقيقت به، ۽ اھڙي شاعري ڪرڻ جي ڪري انھن کي سامھون ايندڙ حالاتن سان مھاڏو اٽڪائڻ ڪنھن جھاد کان گھٽ نه ھوندو آھي. اھڙا شاعر امر ٿين ٿا. پر وري اھڙن انوکن امتحانن مان گذرندي اُڪري پار پوڻ لاءِ پڇاڙي تائين ثابت قدم رھڻ تمام ڪَٺن ڪم آھي. اھڙا شاعر امر ٿين ٿا ۽ اھڙا امر انسان صدين م مس سِرجندا آھن، منشي محمد ابراھيم جو نالو اھڙن شاعرن ۾ شمار ٿئي ٿو، جيڪو ھڪ طرف غربت جي چَڪي ۾ پيسجندي پنھنجي حق ۽ سچ جي آواز کي بلند ڪرڻ لاءِ ھر اڳيان ايندڙ آمريت جي عذابن جو نه رڳو منھن ٽوڙ مقابلو ڪيو پر ٻئي پاسي جتي عام وڪري جي واڪ واري وھڪري ۾ جتي وڏا وڏا وِير به وڪجي ويا. اتي ھن پاڻ کي ثابت قدم رکڻ ۽ ھر آڇ کي ٺڪرائي زندگي جا انمول ڏينھن سالن جا سال قيد ڪڙولا قبول ڪندو رھيو.
ھيڏي وِڪري جو نه وڪاڻو، تنھن کي مليو جيل ۽ ٿاڻو،
جھڙو ماڻھو تھڙو ناڻو، ھر ڪو پنھنجي اگھه وڪاڻو.
جڏھن ته ڏات جي ڏيھه ۾ ڪيترا ڏوريندڙ ۽ ووڙيندڙ انمول انسان نظر ۾ اچن ٿا سڀئي پنھنجي سوچ ۽ ساڃھه آھر پنھنجي جوت جا جوھر جرڪائيندا رھيا آھن، پر مشڪل سان اھڙو ماڻھو ملندو جنھن کي ھڪڙي ئي وقت ڪيترائي اعزاز حاصل ھجن. سو ابراھيم منشي ھڪ اھڙو موتيءَ داڻو ماڻھو آھي، جنھن کي الله پاڪ جي ڏنل ڏات ۾ کوڙ ساريون خوبيون مليل ھيون. جھڙوڪ صورت ۾ سھڻو ۽ سندر، من جو مُھڻو ۽ مندر، سيرت جو سادو سٻاجھڙو ۽ ساڃھه وند، اعلي ۽ آدرشي اخلاق رکندڙ کلمک ڪچھري جو ڪوڏيو، ھڪ جيڏن سان ھڪ جھڙو، ٻڍڙن ۽ ٻارن سان ٻاجھارن ٻولن سان پيش ايندڙ دل وٺڻ جي انداز ۾، سون ساريکا روپ رکندڙ، جنھن سان چند گھڙيون گڏ گھاريائين سو وري ساري حياتي ملڻ لاءِ ماندو ۽ اندر جو آتو. يارن جو يار، دشمنن لئه تلوار، مُور نه من جو ميرو، بيباڪ بھادر، ٻاٻرن ٽانڊن جھڙي شاعري ڪندڙ، من موھيندڙ مڌر آواز، انھن سڀني خوبين سان گڏ الله پاڪ ھن ۾ ھي به ھڪ خاص خوبي رکي ھئي جو سچ سڀ ڪنھن کي چوڻ ھن جي ڏات ۽ ڏاھپ جو نانءُ ھئي.
ڀلي ڪيسن ۾ اٽڪايو، ڀلي ڦاسين تي ڦٿڪايو،
ڀلي لوھن ۾ لٽڪايو، ڀلي ٽانڊن تي ٽھڪايو،
ڀلي سُورين تي سَھڪايو، ڀلي ميدان ۾ مارايو،
اسان سوريءَ تي سنڌو ديس جا نارا پيا ھڻنداسون.
اسان ھر دؤر جي حاڪم کي حق جي ڳالھه چونداسون
اسان وانگين جي ھر ويري وڏيري ساڻ وڙھنداسون
مير ھجي يا پير ھجي يا ڪو وڏو وزير وِير ھجي پر سچ سڀ ڪنھن کي سڻائي ڇڏيندو، محنت ۽ ھمت به ھن کي ڏات ۾ مليل ھئي . جڏھن ھمت جي ڳالھه نڪتي آھي ته ھن جي ماضي ڏانھن ھلون ٿا، جڏھن يارنھن سال عمر ۾ يتيم ٻار بنجي ويو، سڄي گھر جو بار ھن جي سِر تي اچي ويو تڏھن به ھن ھمت نه ھاري، ٻنون مياڻ کان پلا کڻڻ لاءِ ھن کي آڌي رات جو اڪيلي سر اُٿي وڃڻو پوندو ھو. اتان پلا کڻي اچي گھر ڇڏي وري ڳوٺن ۾ واپار لاءِ نڪري وڃڻ، وري ٻِي رات اسر ويل اٿي ڪپور تان ڳڙ کڻي وري به ڳوٺن ۾ کپائڻ، وري ٻنيءَ ۾ سڄو ڏينھن ڪم ڪرڻ، رات جو ڳُنڌڻ نه ھئڻ ڪري اڌ ڍؤ ڪري سمھي پوڻ، بک ۾ ننڊ جو نه اچڻ، بک برداشت ڪري شاعري ڪرڻ ۽ ٻيا به انيڪ ڌنڌا ڪرڻ ۾ ھن ھمت ڪڏھن به ھٿان نه ھاري.
انھيءَ الڙ عمر ۾ عشق جو تير ھن جو سينو سَٽي پار ٿي ويو. جڏھن ته عشق جي آنچ کان ڪو به بشر بچي نٿو سگھي، پر وري شاعر ( حساس دل) جڏھن ته ھر شاعر جي شروعات مجازي عشق جي رنگ سان ٿئي ٿي. اھڙي طرح ھن جي شروعات به عشقيه شاعري سان ٿي. جيڪا ھن ڪتاب ۾ ڏني ويئي آھي، جنھن جي ھر شعر تي اھا تاريخ، مھينو، سال ۽ جڳھه ڏني ويئي آھي ته جيئن پڙھندڙن کي اھا سُڌ رھي ته ھي اوائلي شاعري آھي جنھن کي قوم پرستي واري دؤر سان نه ڀيٽين.
پڙھندڙن کي ٻيو عرض ھي آھي ته منشي جنھن جنم ڀومي جنھاڻ سومرو ۾ جنم ورتو ۽ جنھن ماحول ۾ سرجيو نپنيو وڏو ٿيو جنھاڻ سومرو ۾ اتي اڄ به وڏا ديني مدرسا آھن. جتي دين ۽ اسلام جو ۽ مذھب جو وڏو ڳڙھ آھي ۽ ھن جي ذھن جي اوسر به مداح مولود سان ٿيندڙ مذھب جو ڪيئن نه اثر قبول ڪيو ھوندو ان ڪري ھن جي ذھن تي به مذھب جو جنون اثر انداز ٿيل ھو ۽ اھڙي ئي مذھبي شاعري به ھن ڪتاب ۾ شامل رکجي ٿي.
جيئن جيئن ھن ۾ شعور وڌندو ويو تيئن تيئن ھي پاڻ به تبديلي آڻيندو ويو لطيف جي شاعري مان به خوب خزانو پرايو پر گھڻي کان گھڻو پنھنجي ذاتي مشاھدن ۽ مطالع مان سکيو، وري ساڃھه وند سوسائٽي مان پڻ خوب سکيو. 1967ع کان طبقاتي شاعري شروع ڪيائين. 1971ع کان قومي شاعري ڪيائين جنھن ڪري ڪيترا ڀيرا ھن کي جيل ۾ وڃڻو پيو. پر ڪڏھن به ڪنھن آمر جابر حاڪم جي اڳيان نه جھڪيو، نه وڪيو ۽ نه ڪڏھن ھڪ وک به پوئتي ھٽيو ۽ زندگي جي ٻين به ڪيترن انوکن امتحانن مان گذرڻو پيو، پر الله جي مھرباني سان ھي ھر امتحان مان ثابت قدمي سان اُڪري پاس ٿيو. صبر، سوچ، تحمل، ھن جا خاص ثمر ھئا.
جنھن به محفل، جلسه ۽ پروگرام ۾ ھوندو ھو ته سڄي پروگرام جي وايو منڊل تي ھي ڇانيل ھوندو ھو. جتي وڏا پروگرام ، جلسا، محفل مشاعرا ٿيندا ھئا اتي ھر شاعر کي مس ھڪ ڀيرو موقعو ڏنو ويندو ھو اتي منشي کي ڊگھا ڊگھا نظم ٻڌائڻ جي باوجود به ٻه ٻه ڀيرا ٻُڌيو ويندو ھو ۽ سڄي محفل تي حاوي ھوندو ھو. منشي جي زندگي ۽ سياسي اُٿل پٿل تي ڪافي ماڻھن جا مختلف رايا آھن ان تي منشي جي ويجھي رھڻ وارا دوست وڌيڪ ڄاڻندا ھئا ته منشي ڇا ھو ۽ ڪيتري قدر قومپرستي جي رنگ ۾ رنڱيل ھو. مون کي اھو حق ڪونھي جو آءُ ويھي ان بابت وضاحتون ڪريان ڇو ته آءُ ڀاڻج ٿيان. مگر ايترو ضرور چوندس ته منشي سنڌ جو سچو عاشق ھو پروانو ھو جيئن پروانو ڪٿي به شمع کي جلندي ڏسي ٿو ته پروانو اتي اچي پاڻ پڇاڙي پُرزا پرزا ٿئي ٿو. اھڙي طرح منشي پنھنجي قوم کي غلامي جي ڌُٻڻ ۾ ڦاٿل ڏسي ڦٿڪي ٿو جلي ٿو، پچي ٿو.
جلان ڏسي جلان، ڌرتيءَ مٿي
ھيڏي آھي ھلان، ته به کاھڙ سڄو کونگھرا . . . !!
ايڏي وڏي قوم کي جڏھن کونگھرا ھڻندي ڏسي ٿو، تڏھن چوي ٿو
جاڳيو سارو جڳ تون سُتين سِري ٻانھن ڏيئي
سگھه ھوندي سنگھارن کي، جڏھن سوگھو ڏسان ٿو
ڪيڏي نه وڏي قوم کي، ايندي گھوگھو ڏسان ٿو
ھوشيار، خبردار ، تڏھن توکي چوان ٿو
بارود تنھنجي بم ڪنا، ڪڏھن ڪين ڊڄان ٿو
کڻي قوم ڪروڙ ھي، مان اچان پيو، اچان پيو
باغي جو کڻي تاج مان، دشمن ڏي وڌان پيو
اھڙي طرح ٻي جڳھه تي چوي ٿو
مون بم ڀريا ڪئين بيتن ۾، تن گوريلن جي گيتن ۾
ھر گيت ھي منھنجو گولي آ، ۽ گولي منھنجي ٻولي آ
مون جنگ جبر سان جوٽي آ، ھر ڳالھه ٻي مون وٽ کوٽي آ
غدار وطن مان ناھيان ناھيان، باغي آھيان، باغي آھيان
پوءِ به جڏھن قوم کي اگھور ننڊ ۾ ستل ڏسي ٿو، تڏھن چوي ٿو
ڪالھه ڪينجھر ڪپ تي، ڳوليم کڻي ڳاٽ
رڳو ڪنگ ڪنڌيءَ تي، پاڻي لس لڙاٽ
ٻي اونداھي ٻاٽ، ھنج نه ڏٺم ھڪڙو . . .!!
۽ جڏھن ھن قوم کي اونداھي جي عالم ۾ ڏسي ٿو ته پوءِ پرواني وانگر جيڏانھن به اميد جي ڪِرن ڏسي ٿو. اوڏانھن ڊوڙي ٿو. جيئن ڪو بيمار ڪنھن موذي مرض ۾ مبتلا ھوندو آھي ۽ جنھن به حڪيم، ڊاڪٽر، ڏاھي ۽ ويڄ جو ڏس پوي ٿو اوڏانھن پنھنجي ڇوٽڪاري جي اميد کڻي وڃي ٿو.اھڙي طرح ھي به پنھنجي جيجل ماءُ سنڌ ڌرتيءَ جو حلالي پٽ سنڌ جو البيلو عاشق جيڏانھن به سنڌي قوم جي دردن جو دارون دوا سمجھي ٿو اميدن جي آڌار تي اوڏانھن وکون وڌائي ٿو. سائين جي ايم سيد، فاضل راھو، ممتاز ڀٽو وغيره ۽ جڏھن به جنھن مان ڇوٽڪاري جي اميد نٿي ڏسڻ ۾ اچي اتان واپس ٿئي ٿو ، جھڙو ممتاز ڀٽي مان نااميد ٿي موٽيو.
ھڪڙي ھي ڳالھه به وضاحت جوڳي آھي ته ڪافي دوستن جو رايو آھي ته منشي آخر ۾ متحده وارن سان ھو، ان لاءِ عرض آھي ته اڳ ۾ ذڪر ڪري چڪو آھيان ته منشي کي جيڏانھن به اميد جي ڪِرن ڏسڻ ۾ آئي آھي اوڏانھن ويو آھي. اھڙي طرح منشي جي اھا سوچ ھئي ته مھاجرن جو رھڻ ڪھڻ سنڌ ڌرتي سان آھي ته جيڪڏھن سنڌي ۽ مھاجر گڏجي دشمن سان وڙھون ته آزادي وٺي سگھجي ٿي. فقط اھا راءِ رکندڙ ھو ڪڏھن به مھاجرن جو ميمبر نه ٿيو، منھنجي روبرو جي حقيقت آھي ته منشي ديوان مشتاق ۾ داخل ھو. آءُ ساڻس گڏ رھندو ھوس. صبح سوير متحده جا چار ھمراھ آيا، جنھن ۾ ڊاڪٽر اقبال ايم پي اي ، ايم اين اي وغيره ھئا ھنن چيو ته اسان کي الطاف ڀائي فون تي چيو آھي ته ابراھيم منشي کي علاج لاءِ لنڊن اماڻيو سڀ خرچ اسان ڀريون ٿا ته منشي جنھن مھل جواب ۾ ھنن کي ٻوليون ٻُڌائڻ لڳو ته ھنن جي ھٿن ۾ پيئڻ لاءِ جھليل جوس به ڏڪڻ لڳا. چيائين ته اوھان مھاجرن جي اسان سنڌين لاءِ ڪڏھن به نيت صاف نه ٿي آھي ۽ نه ٿيندي. مون گھڻو ڪجھه چاھيو ته سنڌي مھاجر ھڪ ٿي دشمن سان وڙھون پر اوھان سنڌ جا نمڪ حلال اولاد نه ٿي سگھيا آھيو ۽ نه ئي ٿيندا. بھرحال ھنن جي آڇ کي ھن اھڙي طرح ٺڪرايو جو ھو وري اچڻ لاءِ ھمت ساري نه سگھيا ۽ بروقت مون نذير ميمڻ کي گھرائي ورتو. نذير ميمڻ سراج کي گھرائي عبرت اخبار ۾ خبر ھلائي ويئي ته جيئن سڄي قوم کي اھو شڪ وھم لھي وڃي ته ڪو منشي متحده وارن سان شامل آھي.
بس منشي جي اھا مشن ھئي ته ڪٿان به ڪنھن جي به ھٿان آزادي ملي ۽ اھو موقف سائي جي ايم سيد جو به ھو. باقي ذاتي واسطا سڀ ڪنھن جا پنھنجا پنھنجا آھن، بھرحال منشي سائين جي ايم سيد سان متفق ھو ۽ شھيد فاضل راھو سان منشي جو ۽ منشي جو فاضل سان اھڙو الستي ۽ اويڙو عشق ھو. جنھن کي ڪابه طاقت ڪٽ نه ڪري سگھي . جنھن لاءِ منشي جي شاعري شاھد آھي. جيڪا ھن ڪتاب ۾ پڻ شامل ڪئي ويئي آھي ۽ ڪتاب جي ارپنا به فاضل جي نانءُ آھي. مطلب ته منشي سنڌ جو سچو سپوت پٽ ۽ سورھ سرواڻ ھو. ھر وقت، ھر گھڙي ھر واھڻ، ھر وستي، ريلي ۾ھجي يا جيل ۾، بسن ۾ ھجي يا گسن ۾، سنڌ واسين کي سجاڳيءَ جا سينھا، انقلاب آڻڻ، آزادي ماڻڻ جا پيغام ڏيندو رھيو. مثال طور 1980ع ۾ حاجي عبدالخالق جي پٽن جي شادي ھئي جنھن ۾ چيف منسٽر غوث علي شاھ ۽ پوري سنڌ ڪابينا جا وزير، صلاحڪار، مير ، پير، ننڍيرا، وڏيرا ۽ ٻيا به ھزارين ماڻھو شامل ھئا منشي کي چيو ويو ته شادي جي موقعي تي ڪو شعر ٺاھي ٻڌاءِ پر انقلابي نه ھجي.
ھن جي رڳ رڳ ۾ سنڌ ڌرتيءَ جو عشق سمايل ھجي سو پنھنجي جيجل ماءُ سان دوکو ڪرڻ، منافقي ڪرڻ ھن جي مذھب ۾ نه ھو. سو اتي بروقت شعر ٺاھي ٿو، جنھن جي مٿان ٿل ۾ آيلن کي ڀليڪار جو رنگ ڏي ٿو، بعد ۾ ھر مصرع ۾ مڪمل طرح سڄي سنڌي قوم کي انقلاب جو سڏ ڏي ٿو.
مبارڪ مِڙن کي ڀري پير آيا
اوھان جي اچڻ سان ٿيا لايا سجايا
ھي شاديون مراديون، شل ماڻيو آزاديون
سدا سبز سايون، رھن سنڌ جون واديون
لکين پُٽَ سنڌوءَ جا، اڄ سورھيه سامايا . . !!
مَھڪ آ مينديءَ ۾، گھري رت راڻي
ڏيندا سر سينگاري، ڪي اڄ ڪي سڀاڻي
نه رھندي پُٽن تي، ڪا ڀونءَ جي بقايا . . !!
اھڙي طرح 9 مارچ 1989ع ۾ ريڊيو اسٽيشن حيدرآباد تي ڪُل سنڌي ۽ اردو مشاعرو ٿئي ٿو، سڀئي شاعر حضرات گڏجن ٿا. مخدوم طالب المولى جي صدارت ھئي. ھيترن سارن شاعرن مان فقط ابراھيم منشي کي عرض ڪجي ٿو ته مھرباني ڪري انقلابي شعر نه چئجان؟. . . !! پر ھن جي اندر ۾ جيڪا ولوڙ ھئي جيڪا پيڙاھ ھئي حب الوطني جي سا لڪائڻ ھن جي وس جي ڳالھه نه ھئي. ھن جو ضمير اتي به ملامت ٿو ڪري ته منشي متان جيجل ماءُ جو کير لڄائين. اتي ھي ظاھري عشق جو رنگ ڏيئي شعر لکي ٿو.
مند آھي چري، رات آھي ٺري
مھڪ موتئي سندي، واھوندي ۾ وري
بعد ۾ سڄي شعر ۾ سنڌ واسين کي پيغام ڏيڻ، ڌرتي جو فرض چُڪائڻ کي فرض سمجھڻ افضل عبادت کي اوليت ڏيئي ٿو
ٻئي ڪچي جون ڪنڌيون، ريٽ ۾ چيٽ ٿيا
ڀرجھلا ڀونءَ جا، ڀاڳيا ڀيٽ ٿيا
سونھن سنڌوءَ کي، ڏس ته ڪيڏي سَري
کيٽ کستوري ٿيا، کوڙ کنھبا کِڙيا
منشي مومل پَسي، مينڌار ڪئين مِڙيا
تو بنا اي پرين، ھر پَري اوپري
۽ جڏھن ٽي وي تي گھرايو وڃي ٿو ته اُتي به قوميت جو پيغام ڏي ٿو ۽ جيڪڏھن جيل ۾ آھي ۽ محبوب جي ياد اچيس ٿي ته به جيڪو شعر لکي ٿو ان ۾ به ڪيترو انقلاب رکيل آھي اوھين پاڻ پرکي سگھو ٿا.
ڪتيون ڪئين قيد ۾ گذريون، چڱو چيٽن ۾ ملنداسون
سرنھن پيلا جھليندي گل، تڏھن کيتن ۾ ملنداسون
جڏھن جھنڊا آزاديءَ جا، پيا جھر جھنگ جھوليندا
ڌڻي ڀونءِ ڀيٽ پيا چڙھندا، انھن ڀيٽن ۾ ملنداسون!!
ھن جي عشق جي ڪا حد نه آھي
جيسين تندون ساھ جون، آھن ساھ سان سھمت
رَتي روڪي نه سگھندي، تيسين ڪا طاقت
مٽيءَ جي محبت، منشي ماٺي نه ٿئي . . . !!
ھن پنھنجي قوم کي پيغام پھچائڻ لاءِ پارس ڪمپني جي ميوزڪ سينٽر ۾ ڳائڻو بنجي سازن تي به ڪيسٽ ڪڍرائي.
ڳاءِ ڳاءِ ڳائڻا ٿورا ٿڃ جا لاھڻا
۽ ان ڪيسٽ ۾ جنگ جنگ آ جھڙا انقلابي گيت به پنھنجي انداز ۾ ڀريا آھن ڏسو ته ھن پنھنجي قوم لاءِ ڇا ڇا نه جَتن ڪيا آھن ۽ ڪڏھن به پنھنجي قوم مان مايوس نٿو ٿئي . . !!
۽ مير علي احمد سان ڪيترا نه گھرا ذاتي واسطا ھئا، پر جڏھن ھو ٻاھرين ملڪ رھي ٿو ۽ منشي شاعري ۾ خط لکي ٿو پر ڏسو ته ان ۾ ڳالھه ڪھڙي ٿو لکي.
ڪرين پيو عيش انگلينڊ ۾، وطن وارن تي ڇا گذريو
رھي ڀُورن سان وئين ڀُلجي، ھتي ڪارن تي ڇا گذريو
سنڌ ڌرتي جي ۽ سنڌي قوم سان ھيڏي ساري محبت ۽ اٿاھ عشق ھيڏي ساري قربانين سالن جا سال جيل ۾ رھڻ ۽ ڪيتري ساري قومي شاعري ڪرڻ جي باوجود ڪٿي به ڪڏھن به اھا دعوى نه ڪئي اٿس ته آئون وڏو شاعر آھيان پر اھڙو اظھار ڪڏھن اشاري ۾ نه ڪيو اٿس. ھن جو مقصد ھو ته ٿوري به شاعري ڪجي پر سٺي ۽ سچي شاعري ڪجي جنھن ۾ مصلحت پسندي جو ڪو جُز به نه ھجي.
مصلحت کي ھڻ موچڙو، اٽل عزم ڌار
سائي تند تنوار، جنھن سان جڳ جاڳي پوي . . .!!
اھڙي طرح ھر شاعر جي سڃاڻپ سندس شاعري آھي ۽ منشي جي سڃاڻپ ھنن شعرن سان آھي.
ڪتيون ڪئين قيد ۾ گذريون، چڱو چيٽن ۾ ملنداسون
سرنھه پيلا جھليندي گل، تڏھن کيٽن ۾ ملنداسون
جھڙو ماڻھو تھڙو ناڻو، ھر ڪو پنھنجي اگھه اگھاڻو
جيڪو ماڻھو ڪين وڪاڻو، سوئي ماڻھو موتي داڻو
جنگ جنگ، جنگ آ، ۽ منھنجي توسان جنگ آ،
پليت پير پري ڪر، ھي ڌرتي منھنجو ننگ آ
ڪارونجھر کان ڪينجھر تائين ڪيٽي بندر کان ڪشمور
موتين کاڻ ھيءَ ملڪ سڄو آ مارن ۽ مارو مور
تون ڪالھه به ھئين ارغونن سان، ترخانن سان، غدارن سان
مون ڪالھه به سُوري سينگاري ھئي، ھوشو، ھيمونءَ پارن سان
مون پَڪ سڃاتا پنھنجا ھُئا گڏ، ڌارين سان ڪي ڌاري ۾
ٿي واٽ ڏسيائون ويرين کي ويھي وانگيئڙن جي واڙي ۾
نٿو جو سنڌ لئه لڙي، نٿو جو سنڌ لئه ڪڙھي
سو سنڌ مان لڏي وڃي، سو سنڌ کي ڇڏي وڃي
۽ ڌرتي کي ننگ سمجھڻ وارو شاعر ھميشه زنده آھي امر آھي ۽ امر رھندو.
آخر ۾ آءُ محترم سائين عبدالرشيد جو نھايت شڪر گذار آھيان جنھن پنھنجي سڀني مصروفيتن کي ھڪ پاسي رکي ھن ڪتاب جو مھاڳ لکي ڏنو، خاص ڪري آءُ حبدار علي گاڏھي جو احسانمند آھيان جنھن منشي جو ھي ڪتاب پنھنجي اداري موسى پبليڪشن طرفان ڇپرائي ڏنو.
غلام محمد آزاد سومرو
ڀاڻج ابراھيم منشي
موبائل فون 03073001211