تاريخ، فلسفو ۽ سياست

قومن جي تباهيءَ جي تاريخ

هي ڪتاب ”قومن جي تباهيءَ جي تاريخ“ هارون يحيٰ جو لکيل آهي جنهن جو سنڌيڪار خالد ڀٽي آهي.
هن ڪتاب “قومن جي تباهيءَ جي تاريخ” ۾
هي ڪتاب سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي پاران 2012 ۾ ڇپايو ويو.
  • 4.5/5.0
  • 4203
  • 1686
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • خالد ڀٽي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book قومن جي تباهيءَ جي تاريخ

ڄاڻ سڃاڻ

[b] اڳوڻيون قومون[/b]
اَلَمۡ یَاۡتِہِمۡ نَبَاُ الَّذِیۡنَ مِنۡ قَبۡلِہِمۡ قَوۡمِ نُوۡحٍ وَّ عَادٍ وَّ ثَمُوۡدَ ۬ۙ وَ قَوۡمِ اِبۡرٰہِیۡمَ وَ اَصۡحٰبِ مَدۡیَنَ وَ الۡمُؤۡتَفِکٰتِ ؕ اَتَتۡہُمۡ رُسُلُہُمۡ بِالۡبَیِّنٰتِ ۚ فَمَا کَانَ اللّٰہُ لِیَظۡلِمَہُمۡ وَلٰکِنۡ کَانُوۡۤا اَنۡفُسَہُمۡ یَظۡلِمُوۡنَ (سورة توبھ: 70)
”ڇا اِنهن ماڻهن کي اُنهن ماڻهن جو احوال نه مليو آهي جيڪي کانئن اڳي ٿي گذريا آهن؟ نوح جي قوم، عاد جي قوم، ثمود جي قوم، ابراهيم جي قوم ۽ مدين جا ماڻهو ۽ اهي جن جا ڳوٺ ۽ آباديون اونڌيون(ڪري تباهه) ڪيون ويون. انهن سڀني جا رسول انهن وٽ روشن دليلن سان آيا هئا(مگر هو انڌا ٻوڙا رهيا ۽ تباهه ٿيا) ۽ ائين هرگز ٿي نه ٿو سگهي جو الله تعالي مٿن ظلم ڪري، مگر هو پاڻ ئي پاڻ تي ظلم ڪندا رهيا (۽ پاڻ کي پاڻ تباهه ڪيائون.)“
الله پاڪ جي هدايت جو پيغام، انسان جي تخليق سان گڏو گڏ ان جي رسولن جي ذريعي، انسان تائين پهچايو ويو. ڪجهه معاشرن انهيءَ پيغام کي قبوليو ۽ ڪن ان کي رد ڪيو. ڪنهن وقت ٿو رڙن ماڻهن ئي پيغمبر سڳوري جي ڏنل، هدايت ڀريل پيغام جي پيروي به ڪئي پر گهڻن پيغام ٻڌڻ جي باوجود ان کي قبول ڪونه ڪيو. هنن نه رڳو نبين سڳورن جي ڏنل پيغام کي رد ڪيو، بلڪه پيغبرن ۽ سندن پيروڪارن کي اذيتون ۽ ايذاءَ به ڏنا. نبين سڳورن تي گهڻو ڪري، ڪوڙ ۽ ٺڳي، جادوگريءَ، چريائپ ۽ خود نمائيءَ جا ڪوڙا ۽ بي بنياد الزام مڙهيا ويا ۽ انهن باغين جي وڏن، اڪثر نبين سڳورن کي قتل به ڪري ڇڏيو.
نبي سڳورا انهن قومن کان رڳو، الله پاڪ جي اطاعت ڪرڻ جو مطالبو ڪندا هئا. هو انهن کان ڪنهن مال ملڪيت يا دنياوي نفعي جا طلب گار نه هئا ۽ نڪي هو ماڻهن تي جبر ڪنداهئا. بلڪ اهي ته کين فقط سچائيءَ جي مذهب ڏانهن اچڻ ۽ پيغام ربانيءَ جي اطاعت ڪندي، معاشري جي گمراهه ڪندڙ روش کان پاسي ٿي ڪري، حياتي گذارڻ جي دعوت ڏيندا هئا.
انهن قومن ۾ نبين سڳورن ۽ معاشري جي انهيءَ باهمي تعلق جي وضاحت، حضرت شعيب ۽ مدين جي ماڻهن جي تذڪري مان ٿئي ٿي. جڏهن حضرت شعيب پنهنجي قوم کي ظلم ۽ ناانصافي تر ڪ ڪرڻ جي تعليم ڏني ۽ الله تي ايمان آڻڻ لاءِ چيو، ته ان تي سندس قوم پاران رد عمل کي قرآن مجيد هيئن بيان ڪري ٿو:
وَ اِلٰی مَدۡیَنَ اَخَاہُمۡ شُعَیۡبًا ؕ قَالَ یٰقَوۡمِ اعۡبُدُوا اللّٰہَ مَا لَکُمۡ مِّنۡ اِلٰہٍ غَیۡرُہٗ ؕ وَ لَا تَنۡقُصُوا الۡمِکۡیَالَ وَ الۡمِیۡزَانَ اِنِّیۡۤ اَرٰىکُمۡ بِخَیۡرٍ وَّ اِنِّیۡۤ اَخَافُ عَلَیۡکُمۡ عَذَابَ یَوۡمٍ مُّحِیۡطٍ ﴿۸۴﴾ وَ یٰقَوۡمِ اَوۡفُوا الۡمِکۡیَالَ وَ الۡمِیۡزَانَ بِالۡقِسۡطِ وَ لَا تَبۡخَسُوا النَّاسَ اَشۡیَآءَہُمۡ وَ لَا تَعۡثَوۡا فِی الۡاَرۡضِ مُفۡسِدِیۡنَ ﴿۸۵﴾ بَقِیَّتُ اللّٰہِ خَیۡرٌ لَّکُمۡ اِنۡ کُنۡتُمۡ مُّؤۡمِنِیۡنَ ۬ۚ وَ مَاۤ اَنَا عَلَیۡکُمۡ بِحَفِیۡظٍ ﴿۸۶﴾ قَالُوۡا یٰشُعَیۡبُ اَصَلٰوتُکَ تَاۡمُرُکَ اَنۡ نَّتۡرُکَ مَا یَعۡبُدُ اٰبَآؤُنَاۤ اَوۡ اَنۡ نَّفۡعَلَ فِیۡۤ اَمۡوَالِنَا مَا نَشٰٓؤُاؕ اِنَّکَ لَاَنۡتَ الۡحَلِیۡمُ الرَّشِیۡدُ ﴿۸۷﴾ قَالَ یٰقَوۡمِ اَرَءَیۡتُمۡ اِنۡ کُنۡتُ عَلٰی بَیِّنَۃٍ مِّنۡ رَّبِّیۡ وَ رَزَقَنِیۡ مِنۡہُ رِزۡقًا حَسَنًا ؕ وَ مَاۤ اُرِیۡدُ اَنۡ اُخَالِفَکُمۡ اِلٰی مَاۤ اَنۡہٰکُمۡ عَنۡہُ ؕ اِنۡ اُرِیۡدُ اِلَّا الۡاِصۡلَاحَ مَا اسۡتَطَعۡتُ ؕ وَ مَا تَوۡفِیۡقِیۡۤ اِلَّا بِاللّٰہِ ؕعَلَیۡہِ تَوَکَّلۡتُ وَ اِلَیۡہِ اُنِیۡبُ ﴿۸۸﴾ وَ یٰقَوۡمِ لَا یَجۡرِمَنَّکُمۡ شِقَاقِیۡۤ اَنۡ یُّصِیۡبَکُمۡ مِّثۡلُ مَاۤ اَصَابَ قَوۡمَ نُوۡحٍ اَوۡ قَوۡمَ ہُوۡدٍ اَوۡ قَوۡمَ صٰلِحٍ ؕ وَ مَا قَوۡمُ لُوۡطٍ مِّنۡکُمۡ بِبَعِیۡدٍ ﴿۸۹﴾ وَ اسۡتَغۡفِرُوۡا رَبَّکُمۡ ثُمَّ تُوۡبُوۡۤا اِلَیۡہِ ؕ اِنَّ رَبِّیۡ رَحِیۡمٌ وَّدُوۡدٌ ﴿۹۰﴾ قَالُوۡا یٰشُعَیۡبُ مَا نَفۡقَہُ کَثِیۡرًا مِّمَّا تَقُوۡلُ وَ اِنَّا لَنَرٰىکَ فِیۡنَا ضَعِیۡفًا ۚ وَ لَوۡ لَا رَہۡطُکَ لَرَجَمۡنٰکَ ۫ وَ مَاۤ اَنۡتَ عَلَیۡنَا بِعَزِیۡزٍ ﴿۹۱﴾ قَالَ یٰقَوۡمِ اَرَہۡطِیۡۤ اَعَزُّ عَلَیۡکُمۡ مِّنَ اللّٰہِ ؕ وَ اتَّخَذۡتُمُوۡہُ وَرَآءَکُمۡ ظِہۡرِیًّا ؕ اِنَّ رَبِّیۡ بِمَا تَعۡمَلُوۡنَ مُحِیۡطٌ ﴿۹۲﴾ وَ یٰقَوۡمِ اعۡمَلُوۡا عَلٰی مَکَانَتِکُمۡ اِنِّیۡ عَامِلٌ ؕ سَوۡفَ تَعۡلَمُوۡنَ ۙ مَنۡ یَّاۡتِیۡہِ عَذَابٌ یُّخۡزِیۡہِ وَ مَنۡ ہُوَ کَاذِبٌ ؕ وَ ارۡتَقِبُوۡۤا اِنِّیۡ مَعَکُمۡ رَقِیۡبٌ ﴿۹۳﴾ وَ لَمَّا جَآءَ اَمۡرُنَا نَجَّیۡنَا شُعَیۡبًا وَّ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا مَعَہٗ بِرَحۡمَۃٍ مِّنَّا وَ اَخَذَتِ الَّذِیۡنَ ظَلَمُوا الصَّیۡحَۃُ فَاَصۡبَحُوۡا فِیۡ دِیَارِہِمۡ جٰثِمِیۡنَ ﴿ۙ۹۴﴾ کَاَنۡ لَّمۡ یَغۡنَوۡا فِیۡہَا ؕ اَلَا بُعۡدًا لِّمَدۡیَنَ کَمَا بَعِدَتۡ ثَمُوۡدُ ﴿٪۹۵﴾ (سورة هود: 95-84)
”۽ اسان مدين (قبيلي) ڏانهن سندن ڀاءُ (حضرت) شعيب کي پيغمبر ڪري موڪليو. هن چيو ته اي منهنجي قوم جا ماڻهؤ! الله جي ٻانهپ ڪريو، کانئس سواءِ ڪو به اطاعت لائق ڪونهي ۽ ماپ ۽ تور ۾ گهٽتائي نه ڪريو. مان ڏسي رهيو آهيان ته توهان خوشحال ۽ آسودا آهيو (يعني خدا توهان کي گهڻو ئي رزق ڏنو آهي، پوءِ بي شڪريءَ کان پاڻ بچايو.) مان ڊڄان ٿو ته توهان تي اهڙو عذاب جو ڏينهن نه اچي ڪڙڪي، جو سڀني تي ڇائنجي وڃي. ۽ اي منهنجي قوم جا ماڻهؤ! ماپ ۽ تور انصاف سان پوري پوري ڪندا ڪريو، ۽ ماڻهن کي سندن شيون (سندن حق کان) گهٽ نه ڏيو. ملڪ ۾ شرارت ۽ فساد نه پکيڙيندا وتو. جيڪڏهن توهان منهنجي ڳالهه مڃو ته پوءِ جيڪي الله جو ڏنل (ڌنڌي ۾) بچي پوي تنهن ۾ ئي توهان جي ڀلائي آهي. ۽ ڏسو(منهنجو ڪم ته فقط نصيحت ڪرڻ آهي.) مان ڪو توهان تي نگهبان ڪونه آهيان (جو زور سان اوهان کي پنهنجي راهه تي هلايان.). ماڻهن چيو ته اي شعيب! تنهنجون اهي نمازون (جي تون پنهنجي خدا جي لاءِ پڙهين ٿو) توکي هي حڪم ٿيون ڏين ڇا ته اسان کي اچي چئين ته هنن معبودن (ديوتائن) کي ڇڏي ڏيو جن کي اسان جا ابا ڏاڏا پوڄيندا رهيا آهن؟ يا (اسان کي اچي چئين ته) توهان کي اهو اختيار ڪونهي ته توهان پنهنجي مال دولت بابت جيئن وَڻيوَ تيئن ڪيو؟ (اسان کي بيشڪ پنهنجي مال دولت جو اختيار آهي) بس رڳو تون ئي هڪ نرم دل ۽ ايماندار ماڻهو وڃي رهيو آهين؟ (حضرت شعيب) چيو ته اي منهنجي قوم جا ماڻهؤ! توهان هن ڳالهه تي غور نه ڪيو ڇا ته جيڪڏهن مون کي الله جي طرف کان هڪ روشن دليل مليل هجي ۽(پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان) مون کي چڱي روزي ڏيئي رهيو هجي (ته پوءِ مان چپ ڪري ويهي رهان ۽ توهان کي حق جي طرف نه سڏيان.) ۽ مان ائين به ڪونه ٿو چاهيان ته جنهن ڳالهه کان توهان کي روڪيان ٿو پر پاڻ ان جي خلاف عمل ڪيان. (مان جيڪي توهان کي چوان ٿو تنهن تي پاڻ به عمل ڪيان ٿو.) مان هن کانسواءِ ٻيو ڪجهه نٿو چاهيان ته جيتري قدر منهنجي وس ۾ آهي اوتري قدر حالتن سڌارڻ جي ڪوشش ڪريان. منهنجو ڪم جيڪڏهن سرانجام ٿيڻو آهي ته فقط انهيءَ تي ڀروسو ٿو ڪيان ۽ انهيءَ ئي ڏانهن رجوع ٿو ٿيان. ۽ اي منهنجي قوم جا ماڻهؤ! ايئن نه ٿئي جو مون سان ضد ۾ اچي (يعني ذاتي دشمنيءَ جي ڪري) اهڙي ڳالهه ڪري ويهو جو توهان تي به اهڙو عذاب اچي ڪڙڪي جهڙو نوح جي قوم يا هود جي قوم يا صالح جي قوم تي اچي نازل ٿيو. ۽ لوط جي قوم (وارو معاملو) ته توهان کان گهڻو پري ناهي (يعني اهو ٻين کان پوءِ ٿيو آهي ۽ اوهان سڀني کي معلوم آهي، تنهن ڪري عبرت وٺو) ۽ الله کان (پنهنجي گناهن جي ) معافي گهرو ۽ سندس طرف موٽو. منهنجو پروردگار وڏي رحمت وارو ۽ وڏي محبت وارو آهي (اهو اوهان تي رحمت ڪندو ۽ اوهان سان محبت ڪندو.) ماڻهن چيو ته اي شعيب! تون جيڪي به چئين ٿو تنهن مان گهڻيون ڳالهيون ته اسان جي سمجهه ۾ ئي نه ٿيون اچن، ۽ اسان ڏسون ٿا ته تون اسان ماڻهن ۾ هڪ ڪمزور ماڻهو آهين. جيڪڏهن (توسان) تنهنجي برادريءَ جا ماڻهو شامل نه هجن ها ته اسان ضرور توکي سنگسار ڪري ڇڏيون ها (يعني ڀتر هڻي ماريون ها) اسان جي اڳيان تنهنجي ڪا به هلندي پڄندي يا طاقت ڪانهي. (حضرت شعيب ) فرمايو ته اي منهنجي قوم جا ماڻهؤ! توهان تي الله کان وڌيڪ منهنجي برادريءَ جو دٻاءُ آهي ڇا؟ (يعني الله جو ايترو به خيال نٿا رکو، جيترو منهنجي برداريءَ جو) ۽ (الله توهان جي نظر ۾ ڪجهه به ناهي جو) هن کي پنهنجي پٺيءَ پويان اڇلائي ڇڏيو اَٿو. (چڱو ٻڌي ڇڏيو ته) جيڪي جيڪي توهان ڪيوٿا سو منهنجي پروردگار جي احاطه (علم) کان ٻاهر ناهي. (يعني الله تعاليٰ اوهان جا عمل ڄاڻي ٿو ۽ ضرور انهن جو حساب وٺندو.) ۽ اي منهنجي قوم جا ماڻهؤ! توهان پنهنجي جاءِ تي ڪم ڪندا رهو. مان به (پنهنجي جاءِ تي) عمل ۾ سرگرم آهيان. (يعني پنهنجي فرض ادائي ڪندو رهندس) تمام جلد اوهان کي معلوم ٿيندو ته ڪنهن تي ٿو عذاب اچي جو ان کي خوار خراب ڪري ۽ ڪير سچ پچ ڪوڙو آهي. ترسو، مان به توهان سان گڏ ترسان ٿو. ۽ پوءِ جڏهن اسان جي (ٺهرايل) ڳالهه جو وقت اچي ويو (تڏهن ڇا ٿيو جو) اسان شعيب کي ۽ انهن کي جن ساڻس گڏ ايمان آندو هو. پنهنجي رحمت سان بچائي ورتو ۽ جيڪي ماڻهو ظالم هئا، تن کي هڪ سخت آواز اچي پڪڙ ڪئي. پوءِ جڏهن صبح ٿيو تڏهن (ڏٺو ويو ته) هو پنهنجي پنهنجي گهرن ۾ اونڌا ٿيا پيا هئا. (اهي اهڙ و ته اوچتو تباهه ٿي ويا جو) گويا هو ڪڏهن به انهن گهرن ۾ رهيا ئي ڪونه هئا. سو ٻڌي ڇڏيو ته مدين جي قبيلي جي لاءِ به اهڙي ئي محرومي ۽ ناڪامي رهي جهڙي ثمود جي قوم لاءِ ٿي هئي. “
حضرت شعيب کي نيڪيءَ جي دعوت جي موٽ ۾ جڏهن سندس قوم کين سنگسار ڪرڻ گهريو ، ته مدين وارن تي الله جو عذاب لٿو ۽ مٿي ڄاڻايل آيتن جي مطابق اها تباهه ڪئي ويئي. انهيءَ حقيقت جو واحد مثال مدين وارا ئي ناهن بلڪه جڏهن حضرت شعيب  انهن حق جي دعوت ڏني پئي، ته پاڻ قوم جي آڏو ڪيئي اڳين قومن جو احوال به بيان ڪيائون، جيڪي انهيءَ گمراهيءَ جي ڪري تباهه ٿي ويون هيون. اهڙيءَ طرح اهل مدين کانپوءِ به ڪيتريون ئي قومون پنهنجي گمراهيءَ ۽ سرڪشيءَ جي سبب خدا جي عذاب جو شڪار ٿي ويون.
ايندڙ صفحن ۾ اسان انهن تباهه ٿيندڙ قومن ۽ انهن جي آثارن جو ذڪر ڪنداسون . قرآن پاڪ ۾ انهن قومن جو تفصيلي ذڪر ڪيو ويو آهي. انهن تي غور ڪرڻ ۽ ان مان نصيحت وٺڻ جو سبق ڏنو ويو آهي ، ته اهي قومون ڇو تباهه ۽ برباد ٿيون. انهيءَ موقعي تي قرآن ان پاسي ڏانهن خاص طور تي اشارو ڪري ٿو، ته تباهه ٿيندڙ قومن به اعليٰ تهذيبون قائم ڪيون هيون. قرآن انهن قومن جي اعليٰ تهذيبي معيار جو ذڪر هيئن ڪيو آهي:
وَ کَمۡ اَہۡلَکۡنَا قَبۡلَہُمۡ مِّنۡ قَرۡنٍ ہُمۡ اَشَدُّ مِنۡہُمۡ بَطۡشًا فَنَقَّبُوۡا فِی الۡبِلَادِ ؕ ہَلۡ مِنۡ مَّحِیۡصٍ (سورة قٓ : 36 )
”۽ اسان هنن کان اڳي ڪيتريون ئي پيڙهيون تباهه ڪري ڇڏيون جيڪي هنن کان طاقت ۾ گهڻو وڌيڪ هيون. پوءِ هو ملڪن ۾ دربدر رلنديون رهيون. (ڏسو) هن لاءِ ڀڄي ڇٽڻ جي ڪا جاءِ به هئي؟“
هن آيت سڳوريءَ ۾ تباهه ۽ برباد ٿيندڙ قومن جون ٻه خصوصيتون خاص طور ذڪر ڪيون ويون آهن:
1. پهرين اها ته اهي نهايت طاقتور قومون هيون. هن جو مفهوم اهو آهي ته انهن هڪ طاقتور ۽ منظم فوجي ۽ انتظامي ڍانچو قائم ڪري ورتو هو ۽ انهيءَ جي ٻل تي علائقي ۾ تسلط حاصل ڪيو هئائون .
2. ٻي اها، ته انهن مخصوص فن تعمير جا حامل وڏا وڏا شهر جوڙيا هئا.
اها ڳالهه غور ۽ ويچار جي لائق آهي، ته اهي ٻئي خصوصيتون اڄ جي تهذيب سان به تعلق رکن ٿيون. جنهن سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي ذريعي وسيع عالمي تهذيب، مرڪزي رياستي نظام ۽ وڏا وڏا شهر اڏيا، پر اهو وساري ڇڏيائون ته سڀ ڪجهه الله پاڪ جي حاڪميت سان ئي ممڪن آهي. قرآن انهيءَ حقيقت کي پڌرو ڪري ٿو، ته الله جو انڪار ڪندڙ قومن کي سندن قائم ڪيل وڏيون ۽ مضبوط تهذيبون به نه بچائي سگهيون؛ يعني الله پاڪ جي انڪار ۽ سرڪشي سان واڳيل، اڄ جي تهذيب جو انجام به، اڳين قومن کان ڪجهه مختلف نه ٿيندو.
قرآن حڪيم ۾ بيان ڪيل تباهيءَ جي اڪثر واقعن جي تصديق، هاڻوڪي دور جي آثار قديم جي ماهران پاران ٿيل تحقيقات ڪري ڇڏي آهي. قرآني واقعن جي تصديق ڪندڙ اهي دريافتون، قرآن جي بيان ڪيل تذڪرن مان عبرت ماڻڻ جي تقاضا ڪن ٿيون. قرآن پاڪ ۾ الله تعالي اسان کي زمين ۾ سفر ڪرڻ ۽ اڳين قومن جي بڇڙن عملن جي انجام جو مشاهدو ڪرڻ جي تعليم ڏني آهي:
وَمَاۤ اَرْسَلْنَا مِنۡ قَبْلِکَ اِلَّا رِجَالًا نُّوۡحِیۡۤ اِلَیۡہِمۡ مِّنْ اَہۡلِ الْقُرٰی ؕ اَفَلَمْ یَسِیۡرُوۡا فِی الۡاَرْضِ فَیَنۡظُرُوۡا کَیۡفَ کَانَ عَاقِبَۃُ الَّذِیۡنَ مِنۡ قَبْلِہِمْ ؕ وَلَدَارُ الۡاٰخِرَۃِ خَیۡرٌ لِّلَّذِیۡنَ اتَّقَوۡا ؕ اَفَلَا تَعْقِلُوۡنَ ﴿۱۰۹﴾ حَتّٰۤی اِذَا اسْتَیۡـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوۡۤا اَنَّہُمْ قَدْ كُذِبُوۡا جَآءَہُمْ نَصْرُنَا ۙ فَنُجِّیَ مَنۡ نَّشَآءُ ؕ وَلَا یُرَدُّ بَاۡسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِیۡنَ ﴿۱۱۰﴾ لَقَدْ کَانَ فِیۡ قَصَصِہِمْ عِبْرَۃٌ لِّاُوْلِی الۡاَلْبَابِ ؕ مَا کَانَ حَدِیۡثًا یُّفْتَرٰی وَلٰکِنۡ تَصْدِیۡقَ الَّذِیۡ بَیۡنَ یَدَیۡہِ وَتَفْصِیۡلَ كُلِّ شَیۡءٍ وَّہُدًی وَّرَحْمَۃً لِّقَوْمٍ یُّؤْمِنُوۡنَ ﴿۱۱۱﴾٪
(سورة يوسف : 111-109 )
”۽ (اي پيغمبر) توکان اڳي اسان ڪنهن به رسول کي نه موڪليو آهي مگر هن طرح جو هو شهر جي رهاڪن مان هڪڙو ماڻهو هو ۽ اسان مٿس وحي نازل ڪيو هو(ائين ڪڏهن ڪونه ٿيو جو آسمان مان فرشتا لٿا هجن.) پوءِ ڇا هي ماڻهو (جيڪي تنهنجي رسول هئڻ تي عجب کائي رهيا آهن) سي زمين تي گهميا ڦريا ڪو نه آهن؟ جو ڏسن ها ته انهن ماڻهن جي پڇاڙي ڪهڙي (نه خراب) ٿي جيڪي اڳي گذري ويا آهن. ۽ جيڪي ماڻهو (برائين کان پاڻ کي) بچائين ٿا تن جي لاءِ يقيناً آخرت جو گهر گهڻو بهتر آهي. پوءِ (اي انسانو!) توهان (اها ڳالهه)نه سمجهندؤ ڇا؟ (۽ انهن اڳوڻين قومن تي هڪدم عذاب ڪو نه آيو هو. هنن کي مهلت ملندي رهي) تان جو الله جا رسول (هنن جي ايمان آڻڻ کان) نا اميد ٿي پيا ۽ ماڻهن خيال ڪيو ته کين ڪوڙا وعدا يا دڙڪا ڏنا ويا هئا. تڏهن (پوءِ اوچتو) اسان جي مدد انهن (رسولن) کي اچي پهتي. پوءِ اسان جن کي چاهيو تن کي بچائي ورتو ۽ (جيڪي منڪر ڏوهاري هئا تن جي لاءِ) ائين ڪڏهن به ٿي نٿو سگهي ته ڏوهارين کان اسان جو عذاب ٽري وڃي.
يقيناً انهن ماڻهن جي قصن ۾ سمجهه وارن ماڻهن لاءِ وڏي عبرت (۽ نصيحت جو سبق) رکيل آهي. هي (يعني قرآن مجيد) ڪا دل مان گهڙي ٺاهي ڪڍيل ڳالهه ناهي. پر انهيءَ ڪتاب جي تصديق آهي جو هن کان اڳي اچي چڪو آهي. پڻ انهن ماڻهن لاءِ جي يقين رکن ٿا (هدايت جي) سڀني ڳالهين جو تفصيل آهي (يعني جدا جدا ڪري چٽيون هدايتون ڏنل آهن) ۽(اهو قرآن) سچي راهه ڏيکاريندڙ ۽سراسر رحمت آهي.“
بيشڪ بصيرت وارن جي لاءِ اڳوڻين قومن جي ذڪر ۾ نصيحت ۽ وصيت آهي. الله جي حڪمن کي رد ڪرڻ، سرڪشي ۽ بغاوت جي واٽ وٺڻ تي، تباهه ٿيندڙ قومون انهيءَ ڳالهه جو واضح مثال آهن، ته الله پاڪ جي آڏو انسان ڪيترو عاجز ، بي وس ۽لاچار آهي. هاڻي اسان قرآن پاڪ جي انهن مثالن جو تاريخي ترتيب سان ذڪر ڪنداسون.