اصحابِ ڪهف
”(اي پيغمبر) تو خيال ڪيو آهي ته غار ۾ رقيم وارا (اصحابِ ڪهف) اسان جي نشانين مان عجيب نشاني هئا.“
قرآن حڪيم جي ارڙهين سورة الڪهف ۾ انهن ماڻهن جو تفصيل سان بيان ڪيو ويو آهي، جن الله تعاليٰ جي حڪمن جي پيروي ڪرڻ لاءِ ۽ وقت جي حاڪم جي ظلم ۽ ستم کان بچڻ لاءِ غار ۾ پناهه ورتي هئي. قرآن حڪيم ۾ انهيءَ واقعي کي هيئن بيان ڪيو ويو:
اَمۡ حَسِبۡتَ اَنَّ اَصۡحٰبَ الۡکَہۡفِ وَ الرَّقِیۡمِ ۙ کَانُوۡا مِنۡ اٰیٰتِنَا عَجَبًا ﴿۹﴾ اِذۡ اَوَی الۡفِتۡیَۃُ اِلَی الۡکَہۡفِ فَقَالُوۡا رَبَّنَاۤ اٰتِنَا مِنۡ لَّدُنۡکَ رَحۡمَۃً وَّ ہَیِّیٔۡ لَنَا مِنۡ اَمۡرِنَا رَشَدًا ﴿۱۰﴾ فَضَرَبۡنَا عَلٰۤی اٰذَانِہِمۡ فِی الۡکَہۡفِ سِنِیۡنَ عَدَدًا ﴿ۙ۱۱﴾ ثُمَّ بَعَثۡنٰہُمۡ لِنَعۡلَمَ اَیُّ الۡحِزۡبَیۡنِ اَحۡصٰی لِمَا لَبِثُوۡۤا اَمَدًا ﴿٪۱۲﴾ نَحۡنُ نَقُصُّ عَلَیۡکَ نَبَاَہُمۡ بِالۡحَقِّ ؕ اِنَّہُمۡ فِتۡیَۃٌ اٰمَنُوۡا بِرَبِّہِمۡ وَ زِدۡنٰہُمۡ ہُدًی ﴿٭ۖ۱۳﴾ وَّ رَبَطۡنَا عَلٰی قُلُوۡبِہِمۡ اِذۡ قَامُوۡا فَقَالُوۡا رَبُّنَا رَبُّ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضِ لَنۡ نَّدۡعُوَا۠ مِنۡ دُوۡنِہٖۤ اِلٰـہًا لَّقَدۡ قُلۡنَاۤ اِذًا شَطَطًا ﴿۱۴﴾ ہٰۤؤُلَآءِ قَوۡمُنَا اتَّخَذُوۡا مِنۡ دُوۡنِہٖۤ اٰلِہَۃً ؕ لَوۡ لَا یَاۡتُوۡنَ عَلَیۡہِمۡ بِسُلۡطٰنٍۭ بَیِّنٍ ؕ فَمَنۡ اَظۡلَمُ مِمَّنِ افۡتَرٰی عَلَی اللّٰہِ کَذِبًا ﴿ؕ۱۵﴾ وَ اِذِ اعۡتَزَلۡتُمُوۡہُمۡ وَمَا یَعۡبُدُوۡنَ اِلَّا اللّٰہَ فَاۡ وٗۤا اِلَی الۡکَہۡفِ یَنۡشُرۡ لَکُمۡ رَبُّکُمۡ مِّنۡ رَّحۡمَتِہٖ وَیُہَیِّیٔۡ لَکُمۡ مِّنۡ اَمۡرِکُمۡ مِّرۡفَقًا ﴿۱۶﴾ وَ تَرَی الشَّمۡسَ اِذَا طَلَعَتۡ تَّزٰوَرُ عَنۡ کَہۡفِہِمۡ ذَاتَ الۡیَمِیۡنِ وَ اِذَا غَرَبَتۡ تَّقۡرِضُہُمۡ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ ہُمۡ فِیۡ فَجۡوَۃٍ مِّنۡہُ ؕ ذٰلِکَ مِنۡ اٰیٰتِ اللّٰہِ ؕ مَنۡ یَّہۡدِ اللّٰہُ فَہُوَ الۡمُہۡتَدِ ۚ وَ مَنۡ یُّضۡلِلۡ فَلَنۡ تَجِدَ لَہٗ وَلِیًّا مُّرۡشِدًا ﴿٪۱۷﴾ وَ تَحۡسَبُہُمۡ اَیۡقَاظًا وَّ ہُمۡ رُقُوۡدٌ ٭ۖ وَّ نُقَلِّبُہُمۡ ذَاتَ الۡیَمِیۡنِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ ٭ۖ وَ کَلۡبُہُمۡ بَاسِطٌ ذِرَاعَیۡہِ بِالۡوَصِیۡدِ ؕ لَوِ اطَّلَعۡتَ عَلَیۡہِمۡ لَوَلَّیۡتَ مِنۡہُمۡ فِرَارًا وَّ لَمُلِئۡتَ مِنۡہُمۡ رُعۡبًا ﴿۱۸﴾ وَ کَذٰلِکَ بَعَثۡنٰہُمۡ لِیَتَسَآءَلُوۡا بَیۡنَہُمۡ ؕ قَالَ قَآئِلٌ مِّنۡہُمۡ کَمۡ لَبِثۡتُمۡ ؕ قَالُوۡا لَبِثۡنَا یَوۡمًا اَوۡ بَعۡضَ یَوۡمٍ ؕ قَالُوۡا رَبُّکُمۡ اَعۡلَمُ بِمَا لَبِثۡتُمۡ ؕ فَابۡعَثُوۡۤا اَحَدَکُمۡ بِوَرِقِکُمۡ ہٰذِہٖۤ اِلَی الۡمَدِیۡنَۃِ فَلۡیَنۡظُرۡ اَیُّہَاۤ اَزۡکٰی طَعَامًا فَلۡیَاۡتِکُمۡ بِرِزۡقٍ مِّنۡہُ وَ لۡـیَؔتَلَطَّفۡ وَ لَا یُشۡعِرَنَّ بِکُمۡ اَحَدًا ﴿۱۹﴾ اِنَّہُمۡ اِنۡ یَّظۡہَرُوۡا عَلَیۡکُمۡ یَرۡجُمُوۡکُمۡ اَوۡ یُعِیۡدُوۡکُمۡ فِیۡ مِلَّتِہِمۡ وَ لَنۡ تُفۡلِحُوۡۤا اِذًا اَبَدًا ﴿۲۰﴾ وَ کَذٰلِکَ اَعۡثَرۡنَا عَلَیۡہِمۡ لِیَعۡلَمُوۡۤا اَنَّ وَعۡدَ اللّٰہِ حَقٌّ وَّ اَنَّ السَّاعَۃَ لَا رَیۡبَ فِیۡہَا ۚ٭ اِذۡ یَتَنَازَعُوۡنَ بَیۡنَہُمۡ اَمۡرَہُمۡ فَقَالُوا ابۡنُوۡا عَلَیۡہِمۡ بُنۡیَانًا ؕ رَبُّہُمۡ اَعۡلَمُ بِہِمۡ ؕ قَالَ الَّذِیۡنَ غَلَبُوۡا عَلٰۤی اَمۡرِہِمۡ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیۡہِمۡ مَّسۡجِدًا ﴿۲۱﴾ سَیَقُوۡلُوۡنَ ثَلٰثَۃٌ رَّابِعُہُمۡ کَلۡبُہُمۡ ۚ وَ یَقُوۡلُوۡنَ خَمۡسَۃٌ سَادِسُہُمۡ کَلۡبُہُمۡ رَجۡمًۢا بِالۡغَیۡبِ ۚ وَ یَقُوۡلُوۡنَ سَبۡعَۃٌ وَّ ثَامِنُہُمۡ کَلۡبُہُمۡ ؕ قُلۡ رَّبِّیۡۤ اَعۡلَمُ بِعِدَّتِہِمۡ مَّا یَعۡلَمُہُمۡ اِلَّا قَلِیۡلٌ ۬۟ فَلَا تُمَارِفِیۡہِمۡ اِلَّا مِرَآءً ظَاہِرًا ۪ وَّ لَا تَسۡتَفۡتِ فِیۡہِمۡ مِّنۡہُمۡ اَحَدًا ﴿٪۲۲﴾ وَ لَا تَقُوۡلَنَّ لِشَایۡءٍ اِنِّیۡ فَاعِلٌ ذٰلِکَ غَدًا ﴿ۙ۲۳﴾ اِلَّاۤ اَنۡ یَّشَآءَ اللّٰہُ ۫ وَ اذۡکُرۡ رَّبَّکَ اِذَا نَسِیۡتَ وَ قُلۡ عَسٰۤی اَنۡ یَّہۡدِیَنِ رَبِّیۡ لِاَقۡرَبَ مِنۡ ہٰذَا رَشَدًا ﴿۲۴﴾ وَ لَبِثُوۡا فِیۡ کَہۡفِہِمۡ ثَلٰثَ مِائَۃٍ سِنِیۡنَ وَ ازۡدَادُوۡا تِسۡعًا ﴿۲۵﴾ قُلِ اللّٰہُ اَعۡلَمُ بِمَا لَبِثُوۡا ۚ لَہٗ غَیۡبُ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضِ ؕ اَبۡصِرۡ بِہٖ وَ اَسۡمِعۡ ؕ مَا لَہُمۡ مِّنۡ دُوۡنِہٖ مِنۡ وَّلِیٍّ ۫ وَّ لَا یُشۡرِکُ فِیۡ حُکۡمِہٖۤ اَحَدًا ﴿۲۶﴾ (سورة الڪهف : 26: 9)
”(اي پيغمبر!) تو خيال ڪيو آهي ته غار ۽ رقيم وارا (اصحابِ ڪهف) اسان جي نشانين مان ڪا عجيب نشاني هئا. ڳالهه هيئن آهي ته ڪي جوان هڪ غار ۾ وڃي ويٺا هئا ۽ هنن دعا گهري هئي ته اي اسان جا پروردگار! پنهنجي طرفان اسان تي رحمت موڪل، ۽ تون اسان جي هن ڪم لاءِ ڪاميابيءَ جا اسباب پيدا ڪري ڇڏ. پوءِ غار ۾ ڪيترن ئي سالن تائين اسان هنن جا ڪن (دنيا جي طرف کان) بند ڪري ڇڏيا. پوءِ اسان هنن کي اٿاري کڙو ڪيو، انهيءَ لاءِ ته معلوم ٿي وڃي ته ٻنهي جماعتن مان ڪهڙي آهي جا گذريل مدت جو اندازو بهتر طريقي سان لڳائي سگهي ٿي. (اي پيغمبر!) اسان توکي انهن ماڻهن جو سچو قصو بيان ڪري ٻڌايون ٿا. اهي ڪي نوجوان هئا جن پنهنجي پروردگار تي ايمان آندو هو. اسان کين هدايت جي واٽ تي زياده مضبوط ڪري ڇڏيو هو. ۽ هنن جي دلين کي صبر ۽ (استقامت تي) محڪم ڪري ڇڏيو هو. جڏهن هو (حق جي راهه ۾ ) اُٿي کڙا ٿيا، تڏهن هنن (صاف صاف) چئي ڏنو ته اسان جو پروردگار ته اهو ئي آهي جو زمين ۽ آسمانن جو پروردگار آهي. اسان هن کانسواءِ ٻئي ڪنهن کي به معبود (سمجهي) پڪارڻ وارا ڪونه آهيون جيڪڏهن اسان ائين ڪيون ته اها سخت نامناسب ۽ خراب ڳالهه ٿيندي. اهي اسان جي قوم جا ماڻهو آهن جن الله کانسواءِ ٻيا معبود کڻي ورتا آهن. جيڪڏهن اهي (سچ پچ) معبود آهن ته پوءِ هو ڇو نٿا ان لاءِ ڪو چٽو دليل پيش ڪن (هنن وٽ ته ڪو دليل ئي ڪونهي) پوءِ انهيءَ کان وڌيڪ ظالم ڪير ٿي سگهي ٿو جو الله تي ڪوڙو ٺاهه ٺاهي. (پوءِ هو پاڻ ۾ چوڻ لڳا ته) جنهن صورت ۾ اسان انهن ماڻهن کان ۽ انهن (معبودن) کان جن کي هو الله کانسواءِ پوڄين ٿا پاسو ڪيو آهي (۽ ڇڏي ڏنو آهي) تنهن صورت ۾ هلو ته هلي ڪنهن غار ۾ پناهه وٺون. اسان جو پروردگار اسان تي پنهنجي رحمت جي ڇانو ڪندو، ۽ اسان کي هن معاملي لاءِ ثمر ۽ سامان مهيا ڪري ڏيندو. ۽ (جنهن غار ۾ وڃي ويٺا سا اهڙيءَ طرح جي هئي جو) جڏهن سج اڀري ٿو تڏهن توهان ڏسندو ته غار جي ساڄي طرف لڙيل رهي ٿو، ۽ جڏهن لهڻ لڳي ٿو تڏهن وري کاٻي طرف لڙي لهي ٿو وڃي. (يعني ڪنهن به حالت ۾ اُس يا سج جا سڌا ڪرڻا اندر نٿا پهچن) ۽ هو ان غار جي اندر ڪشادي جاءِ ۾ ويٺا رهيا آهن. اها الله جي نشانين مان هڪ نشاني آهي. (جو هنن حق جي لاءِ دنيا جا سڀ لاڳاپا لاهي ڇڏيا آهن) (حقيقت هيءَ آهي ته) جنهن لاءِ الله تعاليٰ (ڪاميابيءَ جي) راه کولي ٿو ڇڏي سو ئي (سچي) راهه تي آهي، ۽ جنهن لاءِ (سندس ئي ضد ۽ هوس پرستيءَ سبب) راهه گم ڪري ٿو ڇڏي، تنهن لاءِ ڪو به سندس ڪارساز ۽ راه ڏيکارڻ وارو ڪونه لهندؤ ۽ ڏسندؤ. ۽ توهان انهن کي ڏسو ته توهان سمجهندؤ ته هو جاڳن ٿا، حالانڪه هو ننڊ ۾ آهن. اسان هنن کي ساڄي پاسي ۽ کاٻي پاسي موڙيون ٿا (يعني هو پاسو ورائين ٿا جيئن اسان سمهڻ ۾ جاڳندي توڙي ننڊ ۾ پاسو ورائيندا آهيون) ۽ هنن جو ڪتو چائٺ وٽ پنهنجون اڳيون ٽنگون ڊگهيون ڪيون ويٺو آهي. جيڪڏهن توهان ليئو پائي هنن کي ڏسو ته جيڪر منهن ڦيرائي پٺتي ڀڄي هلياوڃو، ۽ توهان تي (ان نظاري کان) دهشت ڇانئجي وڃي. ۽ (ڏسو) اهڙيءَ ئي طرح هيءَ ڳالهه ٿي جو اسان هنن کي وري اٿاري کڙو ڪيو. انهيءَ لاءِ ته پاڻ ۾ هڪٻئي کان پڇاڳاڇا ڪن. انهن مان هڪڙي چوندڙ پڇيو ته اسان هتي ڪيتري مدت رهيا هونداسين؟ سڀني چيو ته هڪڙو ڏينهن يا هڪڙي ڏينهن جو ڪجهه حصو. پوءِ(جڏهن پوري مدت معلوم ڪري نه سگهيا تڏهن) چيائون ته اسان جو پروردگار ئي بهتر ڄاڻي ٿو ته ڪيتري مدت تائين هتي رهي پيا هئاسين. (هاڻي) هڪڙي ماڻهوءَ کي هي چانديءَ جو سڪو ڏيئي شهر ۾ موڪليو. وڃي ڏسي ته ڪنهن وٽان چڱو طعام ٿو ملي، ۽ جتان ملي اُتان ڪجهه طعام وٺي آڻي، مگر چپ چاپ ۾ رهي جيئن ڪنهن کي به اسان جي خبر نه پوي.جيڪڏهن ماڻهن کي خبر پئجي ويندي ته (پوءِ هو ڇڏڻ وارا ناهن) يا ته اوهان کي سنگسار ڪري ماريندا يا ته مجبور ڪندا ته وري سندن دين ۾ موٽي داخل ٿيو. جيڪڏهن ائين ٿيندو (يعني وري سندن بت پرستيءَ جي دين ۾ داخل ٿيندؤ)ته پوءِ ڪڏهن به فلاح (يعني ڪاميابي ۽ دائمي سعادت) حاصل نه ڪندا.۽ (پوءِ ڇا ٿيو جو) اهڙيءَ طرح (يعني هڪ ماڻهوءَ طرفان سڪو کڻي وڃي بازار ۾ ڏيکارڻ سان) اسان ماڻهن کي سندن حال کان واقف ڪيو (هنن جي ڳالهه لڪي ڪين سگهي) ۽ هن لاءِ واقف ڪيوسين ته ماڻهن کي معلوم ٿئي ته الله جو واعدو سچو آهي، ۽ قيامت جي اچڻ ۾ ڪو به شڪ ڪونهي، ان وقت جي ڳالهه آهي ته ماڻهو پاڻ ۾ بحث ڪرڻ لڳا ته هنن (غار جي ساٿين) جي معاملي ۾ ڇا ڪجي؟ ماڻهن چيو ته هن غار تي هڪ عمارت ٺاهيو (ته يادگار ٿئي) جيڪي هنن تي ٿي گذريو، تنهن کي سند ن پروردگار ئي بهتر ڄاڻي ٿو، پوءِ انهن ماڻهن، جي ان معاملي ۾ غالب پيا. چيو، ته (ٺيڪ آهي) اسان ضرور هنن جي مٿان (يا ڀرسان) هڪ عبادت گاهه بنائينداسين. ڪي ماڻهو چوندا آهن ته غار وارا ماڻهو ٽي هئا، چوٿون هو سندن ڪتو. ڪي ماڻهو وري چون ٿا ته پنج هئا ۽ ڇهون سندن ڪتو هو. اهي سڀ (رڳو ڌڪا ٿا هڻن ۽) غيب جي انڌاري ۾ تير ٿا اڇلائين. ۽ ڪي چون ٿا ته ست هئا، اٺون هو سندن ڪتو.(اي پيغمبر!) تون چئه ته انهن جو سچو تعداد ته منهنجو پروردگار ئي بهتر ٿو ڄاڻي، ڇو ته هنن جو حال تمام ٿورا ماڻهو ٿا ڄاڻن. (۽ جڏهن ته صورتحال اها آهي) تون ماڻهن سان هن باري ۾ بحث ۽ جهڳڙو نه ڪر، مگر (بحث) فقط انهيءَ حد تائين ڪر جو صاف معلوم ڳالهه هجي. (يعني اونهين ۽ غير يقيني ڳالهين ۾ پوڻ نه گهرجي) نڪي انهن ماڻهن مان (جن ۾ اهي روايتون هلندڙ آهن) ڪن کان هن باري ۾ پڇا ڪر (ڇو ته سندن ڏنڊ ڪٿائون اعتبار جوڳيون ناهن). ۽ ڪا به ڳالهه هجي ته ائين ڪڏهن به نه چئو ته سڀاڻي مان اهو ڪم ڪري ڇڏيندس. سواءِ هن جي جو سمجهي ڇڏيو ته ٿيندو اهو ئي جو الله تعاليٰ چاهيندو ۽ جڏهن ويسر ٿئيوَ ته وري الله تعاليٰ جي يادگيري تازي ڪري چئو ته اميد آهي ته منهنجو پروردگار هن کان به زياده ڪاميابيءَ جي راه منهنجي لاءِ کولي ڇڏيندو ۽ (چون ٿا ته) هو (غار جا سنگتي) ٽي سؤ سالن تائين غار ۾ رهيا ۽ ماڻهن نو سال ٻيا به وڌايا آهن. (اي پيغمبر!) تون چئه ته الله ئي بهتر ڄاڻي ٿو ته هو ڪيتري مدت رهيا. هو آسمان ۽ زمين جون سڀ لڪل ڳالهيون ڄاڻي ٿو. وڏو ئي ڏسندڙ ۽ وڏو ئي ٻڌندڙ آهي. هن کانسواءِ ماڻهن جو ڪوئي ڪارساز ڪونهي ۽ نه هو پنهنجي حڪم ۾ ڪنهن کي شريڪ ٿو ڪري.“
معروف عقيدي مطابق اصحاب ڪهف کي اسلامي ۽ عيسائي ٻنهي حوالن سان تقدس حاصل آهي. انهن تي رومي شهنشاهه دقيانوس (Decius) ظلم ۽ ستم ڪري رهيو هو، ان جي باوجود هنن پنهنجي قوم کي ڪفر ۽ شرڪ ترڪ ڪرڻ ۽ هڪ الله تعاليٰ جي عبادت ڪرڻ جي تلقين ڪئي. جڏهن ماڻهن سندن دعوت ڏانهن ڪو ڌيان نه ڏنو ۽ بادشاهه جو ظلم به هنن کي قتل ڪرڻ تائين پهتو، ته هنن پنهنجن گهرن کي ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو. انهيءَ دور جو تاريخي رڪارڊ ان ڳالهه جو گواهه آهي، ته ڪيترائي حڪمران ان دور ۾ دهشت گردي، ظلم ۽ ڏاڍ جي پاليسي تي هلي رهيا هئا ۽ دينِ عيسويءَ تي ڪار بند رهڻ وارن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو هئائون.
اتر اولهندي انا طوليه جي رومن گورنر پلينيس (pilinius) 113-19ع، شهنشاهه ٽرايانوس (Trayanus) کي هڪ خط لکيو، ته هن مسيح جي ڪجهه پوئلڳن کي سزائون ڏنيون، ڇو ته اهي بادشاه جي مجسمي (بت) جي عبادت نه ڪندا هئا. اهو خط ابتدا ئي دور جي عيسائين تي ظلم ۽ ستم جو هڪ ثبوت آهي. اهڙين حالتن ۾ جڏهن انهن نوجوانن تي دين حق کي ڇڏڻ ۽ باطل دين جي پيروي ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وڌو ويو ته هنن چيو:
فَقَالُوۡا رَبُّنَا رَبُّ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضِ لَنۡ نَّدۡعُوَا۠ مِنۡ دُوۡنِہٖۤ اِلٰـہًا لَّقَدۡ قُلۡنَاۤ اِذًا شَطَطًا﴿۱۴﴾ ہٰۤؤُلَآءِ قَوۡمُنَا اتَّخَذُوۡا مِنۡ دُوۡنِہٖۤ اٰلِہَۃً ؕ لَوۡ لَا یَاۡتُوۡنَ عَلَیۡہِمۡ بِسُلۡطٰنٍۭ بَیِّنٍ ؕ فَمَنۡ اَظۡلَمُ مِمَّنِ افۡتَرٰی عَلَی اللّٰہِ کَذِبًا ﴿ؕ۱۵﴾ (سورة الڪهف : 15-14)
”تڏهن هنن (صاف صاف) چئي ڏنو ته اسان جو پروردگار ته اهوئي آهي جو زمين ۽ آسمانن جو پروردگار آهي، اسان هن کانسواءِ ٻئي ڪنهن کي به معبود (سمجهي) پڪارڻ وارا ڪونه آهيون. جيڪڏهن اسان ائين ڪيون ته اها سخت نامناسب ۽ خراب ڳالهه ٿيندي. اهي اسان جي قوم جا ماڻهو آهن جن الله کانسواءِ ٻيا معبود کڻي ورتا آهن. جيڪڏهن اهي (سچ پچ) معبود آهن ته پوءِ هو ڇو نٿا ان لاءِ ڪو چٽو دليل پيش ڪن (هنن وٽ ته ڪو دليل ئي ڪونهي) پوءِ انهيءَ کان وڌيڪ ظالم ڪير ٿي سگهي ٿو جو الله تي ڪوڙو ٺاهه ٺاهي.“
جيستائين اصحابِ ڪهف جي غار جو تعلق آهي ته ان بابت ڪيترائي خيال آهن. تنهن هوندي به گهڻو امڪان اهو ئي آهي ته اها غارا ايفيسسس (Ephesus) ۽ طرسوس (Tarsus) ۾ موجود آهي.
تمام عيسائي حوالن جي مطابق اها غار ايفيسس (Ephesus) ۾ موجود آهي. ان ڳالهه سان ڪيئي مسلمان محقق ۽ مفسر به متفق آهن. جڏهن ته ڪن جي خيال ۾ اهو تصور غلط آهي ۽ غار جو اصل مقام طرسوس (Tarsus) آهي. هن باب ۾ اسان ٻنهي خيالن جو جائزو وٺنداسون. البته سڀئي عيسائي ۽ مسلمان محقق ۽ مفسر انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن ته اهو واقعو رومي شنهشاه دقيانوس (250 عيسوي) جي زماني ۾ پيش آيو.
نِيرو ۽ دقيانوس عيسائين تي ظلم ڪندڙ مشهور رومي شهنشاهه آهن. پنهنجي مختصر دورِ حڪمرانيءَ ۾ هنن هڪ قانون لاڳو ڪيو، جنهن تحت هر شخص تي، رومي ديوتائن کي قرباني پيش ڪرڻ ضروري هو. هر شخص تي اها قرباني ڪرڻ ۽ ان جو تصديقي ثبوت حاصل ڪرڻ ضرور هو، جيڪي هو حڪومتي ڪارندن کي پاڻ وٽان گهرائي ڏيکاريندو هو. جيڪو ائين نه ڪندو هو، کيس سزا ڏني ويندي هئي. عيسائي لکتن موجب عيسائين جو گهڻو تعداد جيڪو بت پرستيءَ جو اهو عمل ڪرڻ کان انڪار ڪندو هو، هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ پناه جي ڳولا ۾ هجرت ڪندو رهندو هو ۽ اصحابِ ڪهفِ به انهن ٽن شروعاتي عيسائين منجهان هئا.
ٻي هيءَ ڳالهه به غور ۽ ويچار جي قابل آهي، ته اڪثر مسلم ۽ عيسائي مؤرخن واقعي کي هڪ داستان طور بيان ڪيو آهي ۽ ان ۾ وقت گذرڻ سان گڏو گڏ ڪيتريون ئي غير ضروري روايتون به شامل ٿي ويون آهن. جڏهن ته حقيقت ۾ هي رڳو داستان نه بلڪه هڪ تاريخي واقعو آهي.