ڇا اصحابِ ڪهف ايفيسس ۾ آهن؟
اهو مشهور آهي ته ايفيسس (Ephesus) عيسائيت جو مقدس ماڳ آهي. هتي حضرت بيبي مريم جو گهر آهي، جنهن کي بعد ۾ چرچ ۾ تبديل ڪيو ويو. تنهنڪري اهو بلڪل ممڪن آهي ته اصحابِ ڪهف هتان جي ئي غار ۾ رهيا هجن. اڪثر عيسائي ڪتابن ۾ به انهيءَ هنڌ کي اصحابِ ڪهف جو مقام قرار ڏنو ويو آهي.
ان جو تمام اوائلي تاريخي ثبوت، شامي پادري جيمز آف سارس (James of Saruc) (پيدائش 452ع) آهي. معروف مؤرخ گبن (Gibbon) ڪتاب ”سلطنِت روما جي زوال جي تاريخ“ ۾ جيمز جي ڪتابن جا ڪيئي حوالا ڏنا آهن. انهيءَ مطابق ست عيسائين نوجوانن کي عيسائيت ترڪ ڪرڻ ۽ غار ۾ پناهه وٺڻ تي مجبور ڪندڙ بادشاهه جو نالو دقيانوس هو. دقيانوس جي حڪمرانيءَ جو دور 249ع کان 251ع تائين آهي ۽ اهو دور حضرت عيسيٰ جي پيروڪارن تي ظلم ۽ ستم جي حوالي سان مشهور آهي. مسلم مفسرن جي خيال ۾ اهو واقعو ايفي سس(Ephesus) يا ايفي ساس (Ephesos) ۾ پيش آيو. گبن جي مطابق انهيءَ هنڌ جو نالو ايفي سس (Ephesus) آهي. اناطوليه جي اولهندي ڪناري تي واقع هيءُ شهر سلطنت روما جو هڪ وڏو بندرگاه ۽ وڏو شهر هيو. انهيءَ شهر جا کنڊر اڄ به ”ايفي سس جو پراڻو شهر“ جي نالي سان مشهور آهن.
اصحابِ ڪهف جي سجاڳيءَ وقت، رومي حڪمران جو نالو مسلم محققن جي مطابق تيزئيسس (Tezusius) ۽ گبن جي خيال ۾ ٿيو ڊوسيئس ٻيو (Theodosius-II) آهي. اهو حڪمران سلطنت روما جي عيسائي ٿي وڃڻ کانپوءِ .450-408ع جي دوران اقتدار ۾ رهيو.
ڪجهه مفسرين جي خيال ۾ هيٺ ڏنل آيتن جي روشنيءَ ۾ غار ۾ داخل ٿيڻ جو رستو اتر کان هو ته جيئن روشني اندر نه اچي سگهي. اهڙيءَ طرح غار جي ڀرسان لنگهندڙُ ، اندر نه پيو ڏسي سگهي. قرآن حڪيم ان کي هيئن بيان ڪري ٿو:
وَ تَرَی الشَّمۡسَ اِذَا طَلَعَتۡ تَّزٰوَرُ عَنۡ کَہۡفِہِمۡ ذَاتَ الۡیَمِیۡنِ وَ اِذَا غَرَبَتۡ تَّقۡرِضُہُمۡ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ ہُمۡ فِیۡ فَجۡوَۃٍ مِّنۡہُ ؕ ذٰلِکَ مِنۡ اٰیٰتِ اللّٰہِ ؕ مَنۡ یَّہۡدِ اللّٰہُ فَہُوَ الۡمُہۡتَدِ ۚ وَ مَنۡ یُّضۡلِلۡ فَلَنۡ تَجِدَ لَہٗ وَلِیًّا مُّرۡشِدًا (سورة الڪهفِ : 17)
”۽ (جنهن غار ۾ وڃي ويٺا سا اهڙيءَ طرح هئي جو) جڏهن سج اڀري ٿو تڏهن توهان ڏسندؤ ته غار جي ساڄي طرف لڙيل رهي ٿو ۽ جڏهن لهڻ لڳي ٿو تڏهن وري کاٻي طرف لڙي لهي ٿو وڃي. (يعني ڪنهن به حالت ۾ اُس يا سج جا سڌا ڪرڻا اندر نٿا پهچن) ۽ هو ان غار جي اندر ڪشادي جاءِ ۾ ويٺا رهيا آهن. اها الله جي نشانين مان هڪ نشاني آهي. (جو هنن حقن جي لاءِ دنيا جا سڀ لاڳاپا لاهي ڇڏيا). (حقيقت هيءَ آهي ته) جنهن لاءِ الله تعاليٰ (ڪاميابيءَ جي) راهه کولي ٿو ڇڏي سو ئي (سچي) راهه تي آهي ۽ جنهن لاءِ راهه گم ڪري ٿو ڇڏي، تنهن لاءِ ڪو به سندن ڪارساز ۽ راهه ڏيکارڻ وارو ڪونه لهندؤ ۽ ڏسندؤ.“
قديم آثارن جو ماهر ڊاڪٽر موسيٰ باران پنهنجي ڪتاب ايفي سس (Ephesus) ۾ انهيءَ کي ئي اصحابِ ڪهف جي پناهه جي جاءِ ڄاڻائيندي لکي ٿو:
” 250 ع ۾ ايفي سس (Ephesus) جي ستن نوجوانن بت پرستيءَ کي ڇڏي ڪري عيسائيت اختيار ڪئي. پناهه وٺڻ لاءِ اهي
پي ان(Pion) پهاڙيءَ جي اوڀرندي هيٺاهينءَ جي غار ۾ هليا ويا. رومي سپاهين انهن کي ڏٺو ۽ سندس داخل ٿيڻ جي راهه تي هڪ ديوار اڏي ڇڏي.“(45)
اڄ اها حقيقت سامهون اچي چڪي آهي، ته انهن کنڊرن ۽ قبرن تي ڪيتريون ئي مذهبي عمارتون تعمير ڪيون ويون. آسٽريا جي آرڪيالوجيڪل انسٽيٽيوٽ جي 1926ع جي کوٽائين دوران پي اَن (Pion) جبل جي مشرقي هيٺاهينءَ ۾ ستين صديءَ (ٿيوڊوسيئسII- جو دور ) جي تعمير ٿيل اصحابِ ڪهف متعلق عمارتون آڏو آيون آهن.“(46)