ارم شهر جا قديم آثار
آثار قديمه جي ماهرن جي انهيءَ دريافت جي اهميت ان ڳالهه جي ڪري به وڌي ويئي، جو انهيءَ شهر جو تذڪرو قرآن پاڪ به ڪيو آهي. ڪيترائي اهڙا ماڻهو، جن جو اهو خيال هو ته قرآن ۾ ذڪر ڪيل قوم عاد يا ته ڪنهن داستان سان تعلق رکي ٿي يا ان جي هنڌ جو تعين ناممڪن آهي، هن دريافت سان اهي حيرت جي ڪُن ۾ ٻڏي ويا. اهو شهر جيڪو عرب جي بَدُنِ (ٻهراڙيءَ وارن) جي زباني داستانن ۾ موجود هو. ان جي دريافت سان تمام گهڻي دلچسپي ۽ تجسس پيدا ٿي ويو.
قرآن حڪيم ۾ ڄاڻايل انهيءَ شهر کي قديم آثارن جو هڪ شوقين ماهر، نڪولس ڪليپNicholas Clapp) ) دريافت ڪيو(19). نڪولس ڪليپ کي عربي تاريخ ۽ دستاويزي فلمن جو ماهر هئڻ جي ڪري، پنهنجي تحقيق جي دوران، عرب جي تاريخ بابت هڪ نادر ڪتاب ڏسڻ جو اتفاق ٿيو. اهو ڪتاب هڪ انگريز محقق برٽرم ٿامس (BertramThomas) جو عريبيا فليڪس (Arabia Felix) هيو جيڪو هن 1932ع ۾ لکيو هو. انهيءَ ڪتاب ۾ ”جزيره نما عرب“ جي ڏکڻ وارن حصن جو تفصيل بيان ڪيو ويو هو، جنهن ۾ اڄ جي يمن ۽ عمان جو اڪثر حصو شامل آهي. انهيءَ علائقي کي يوناني يوڊيم عريبيا (Eudaimon Arabia) ۽ قرون وسطيٰ (وچئين دور) جاعرب اسڪالر ”اليمن السعيده“ چوندا هئا.(20)
انهن سڀني نالن جو مفهوم ”خوش نصيب عرب“ آهي. ڇو ته انهيءَ دور ۾ انهن علائقن ۾ رهندڙ ماڻهو دنيا جا سڀ کان وڌيڪ خوش نصيب سمجهيا ويندا هئا.
۽ انهيءَ خوش نصيبيءَ جا ڪجهه سبب به هئا. ان علائقي جا ماڻهو هڪ اهم خطي جا رهواسي هئا، جتي اهي هند ۽ اترين علائقن جي وچ ۾ گرم مصالحن جي تجارت ۾ مرڪز ي ڪردار ادا ڪندا هئا. انهيءَ علائقي ۾ ”لوبان ” ۽ ”پاياب“ نالي وڻن مان خوشبودار مادو به پيدا ٿيندو هو، جنهن جي انهيءَ دور ۾ مذهبي ڏڻن تي استعمال جي ڪري، سون کان به وڌيڪ قدر ۽ قيمت هئي. ان جا مالڪ ان خطي جا رهندڙ ئي هئا.
انگريز محقق ٿامس انهن خوش نصيب قبيلن جي حالات کي تفصيل سان بيان ڪيو ۽ دعويٰ ڪئي، ته هن انهن مان هڪ قبيلي جي آباد ڪيل شهر کي ڳولهي لڌو آهي.(21). بدوين جي مطابق اهو شهر”عبار“ هيو. انهيءَ علائقي جي هڪ دوري دوران صحرا ۾ رهندڙ خانه بدوشن کيس پراڻا رستا به ٻڌايا ته هي رستا انهيءَ قديم شهر ”عبار“ ڏانهن وڃن ٿا، پر پوءِ ٿامس پنهنجي انهيءَ انتهائي دلچسپيءَ واري تحقيق جي تڪميل کان اڳ ئي گذاري ويو.
ڪليپ (Clapp) کي، انگريز محقق ٿامس جي ڪتاب جي مطالعي کانپوءِ انهيءَ ڳالهه جي پڪ ٿي ته هن ڪتاب ۾ ڄاڻايل گمنام شهر جو وجود آهي، هاڻي هن، انهيءَ شهر جي ڳولا ڪرڻ شروع ڪري ڏني. انهيءَ شهر جي دريافت لاءِ هن ٻه طريقا اختيار ڪيا. پهريائين هن، انهن خانه بدوشن جي ٻڌايل رستي جي کوج لڳائي. پوءِ ناسا(Nasa) کي درخواست ڪيائين ته انهيءَ علائقي جي فضائي تصوير ڏني وڃي. گهڻي جاکوڙ کانپوءِ هن ناسا(Nasa) جي ذميداران کي انهيءَ علائقي جي تصوير هٿ ڪري ڏيڻ تي راضي ڪري ورتو.(22)
ڪليپ (Clapp) ڪيليفورنيا جي هنٽنگٽن Huntington) ) لائيبريريءَ جي پراڻن مسودن ۽ نقشن جو مطالعو جاري رکيو. هن جو مقصد هن علائقي جي ڪنهن نقشي جو دريافت ڪرڻ هو. ٿوري ئي عرصي ۾ هن هڪ نقشو هٿ ڪيو. اهو نقشو 200ع ۾ يوناني مصري جاگرافيءَ جي ماهر بطليموس ٺاهيو هو. انهيءَ نقشي ۾، علائقي ۾ موجود پراڻي شهر جو محلِ وقوع ۽ ان ڏانهن ويندڙ سمورا رستا ڏيکاريا ويا هئا.
قرآن حڪيم جي بيان جي مطابق عبار ۾ فن ۽ اعليٰ تهذيب جو نمونو، ڪيئي، عمارتن جي اڏاوت ڪئي ويئي، انهن مان اڄ رڳو هي آثار باقي آهن.
انهيءَ دوران هن کي اطلاع مليو ته ناسا (Nasa) تصويرون ٺاهي ورتيون آهن، انهن تصويرن ۾ ڪجهه قافلن جا رستا به نظر اچي رهيا هئا. جن کي شايد نه عام اک سان ۽ نڪي وري آسماني منظر سان ئي ڏسي سگهجي پيو. انهن تصويرن جي ڀيٽ، پراڻي نقشي سان، ڪرڻ بعد ، ڪليپ (clapp) انهيءَ نتيجي تي پهتو، ته پراڻي نقشي ۾ جيڪي رستا ڏيکاريا ويا هئا، اهي ئي رستا هئا جيڪي سيٽلائيٽ مان ورتل تصويرن ۾ منظر اچي رهيا هئا. انهن رستن جي آخر ۾ هڪ وسيع جڳهه موجود هئي، جيڪا لازماً ڪڏهن ڪو شهر هئي.
نيٺ خانه دوشن جي زباني ڪهاڻين ۾ بيان ٿيندڙ قديم ۽ افساني شهر جو محل وقوع هٿ ڪيو ويو هو. ڪجهه وقت کانپوءِ کوٽايون شروع ڪيون ويون ۽ واريءَ جي هيٺان پراڻي شهر جا آثار آڏو اچڻ لڳا. اهڙيءَ طرح انهيءَ پراڻي شهر کي واريءَ جو شهر (اطلانيطه) عبار قرار ڏنو ويو.
اهي ڪهڙيون شاهديون هيون، جن مان اهو ثابت ٿئي ٿو، ته اهو شهر انهيءَ قوم عاد جي بستي آهي، جنهن جو تذڪرو قرآن حڪيم ۾ ڪيو ويو آهي؟
کوٽائين جي شروعات ۾ ئي جڏهن آثار آڏو اچڻ شروع ٿيا ته اها حقيقت واضح ٿي چڪي هئي ته اهو تباهه ٿيل شهر قرآن مجيد ۾ ڄاڻايل عاد ۽ ارم جي ٿنڀن جو شهر آهي. ڇو ته آڏو ايندڙ اڏاوتن ۾، منارا به شامل هئا، جن جو ذڪر قرآن پاڪ ۾ ڪيو ويو آهي. کوٽايون ڪندڙ ٽوليءَ (Team) جي نگران، محقق ڊاڪٽر زرينز (Dr. Zarins) ٻڌايو ته جيئن ته منارن جي تعمير عبار جي اهم خصوصيت هئي ۽ ارم ۾ به منارا يا ٿنڀا تعمير ڪيا ويا هئا، تنهن ڪري اهو، انهيءَ ڳالهه جو قوي ثبوت هو ته آڏو ايندڙ شهر قرآن مجيد ۾ ڄاڻايل عاد جو شهر ارم هو. قرآن پاڪ ۾ ارم جو تذڪرو هئين ڪيو آهي:
اَلَمْ تَرَ کَیۡفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ ۪ۙ﴿۶﴾ اِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ۪ۙ﴿۷﴾ الَّتِیۡ لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُہَا فِی الْبِلَادِ ۪ۙ﴿۸﴾
(سورة الفجر:8-6)
”(اي پيغمبر! اهي اڳين قومن لاءِ خدا جي پڌري پيغام کي ڇو نه ٿا هنڊائن ) ڇا تو نه ڏٺو ته تنهنجي پاليندڙ عاد ( جي قوم) (يعني) ٿنڀن وانگر قدآور ارم (جي قوم) سان ڪيئن ڪيو؟! جنهن (جي فن ۽ ٺٺ ٺانگر) جهڙو (ان دور جي) شهرن ۾ ڪونه پيدا ڪيو ويو.“