دارالعلوم جي قائم ڪرڻ جو مقصد
دارالعلوم ديوبند جي خدمتن جا ڪيئن روشن رخ ۽ جڳ مڳ جهتون آهن. هن اداري ديني علمن جي تعليم ۽ اشاعت جو جيڪو ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي، ان جو اندازو رڳو هن ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته هندستان، پاڪستان ۽ بنگلاديش جي ڪنڊڪڙڇ ۾ ڪوبه اهڙو علائقو ناهي جتي مسلمان هجن ۽ سندن سيرت ۽ عقيدي تي دارالعلوم ديوبند جي تربيت جي ڇاپ نه هجي. عام خلق جي خيال ۾ دارالعلوم ديوبند جي قائم ڪرڻ جو مقصد رڳو ديني تعليم هو. جيڪڏهن رڳو اهوئي مقصد هجي ها ته به مسلمانن جي علمي ۽ عملي زندگي جو ڪهڙو رخ، ذهني ۽ فڪري تربيت جو ڪهڙو اصول، اسلامي تهذيب ۽ ثقافت جو ڪهڙو ڪم، اخلاق ۽ سيرت جي سڌاري جو ڪهڙو منصوبو، دين ۽ دنيا جي ڀلائي جو ڪهڙو ميدان، فرد ۽ ملت جي ڀلائي جو ڪهڙو نصب العين آهي، جيڪو ان مقصد هيٺ نه آيو آهي. پر پوءِ به جيڪڏهن ڪنهن جو زورائتو خيال هجي ته تاريخي حوالن ۽ ثبوتن سان دارالعلوم جي قائم ڪرڻ جو مقصد ۽ وڌيڪ خاصيتون بيان ڪيون وڃن ته پڪ ڪري ڇڏڻ گهرجي. ان جو وجود هندستان ۾ مسلمانن جي وڃايل وقار کي حاصل ڪرڻ لاءِ، هندستان ۾ اسلامي ملت، قائم دائم رکڻ لاءِ هڪ مرڪز ۽ فڪري نظام لاءِ هڪ بنيادي نقطي جي حيثيت رکي ٿو. مولانا مناظر احسن گيلاني ؓ دارالعلوم کي قائم ڪرڻ جي پس منظر ۽ مقصدن بابت پنهنجي ڪتاب ”سوانح قاسمي“ ۾ تفصيل سان لکيو آهي. هتي مختصر نموني ڪجهه ٽڪرا پيش ڪجن ٿا.
1- پس منظر بابت پاڻ لکن ٿا:
جنهن وقت شاملي جي ميدان مان هو پاڻ (حضرت قاسم نانوتوي ؓ) ۽ ان جا ساٿي بظاهر ناڪام واپس ٿيا هئا ته يقيناً سندن واپسي قرآن جي آيت مُتَحَّرِّفَالِقَتالِِ۔۔۔اِلٰی فِئَتھِ (سورة انفال) ترجمو: ”جنگ لاءِ ئي ٿرڪي وڃڻ، يا ڪنهن ٽولي سان ملڻ لاءِ“ ٿي سگهي ٿي ۽ يقيناً ان لاءِ ئي هئي.
(سوانح قاسمي (ج 2 ص 23-222)
2- مقصد جي باري ۾ پاڻ لکن ٿا:
1857ع واري هلچل جي ناڪامي کان پوءِ جنگ جي نون محاذن ۽ ميدانن جي تياري ۾ سندن (حضرت نانوتوي ؓ) جو دماغ مصروف ٿي ويو ۽ دارالعلوم جو تعليمي نظام ان لائحه عمل جو سڀني کان وڌيڪ نمايان، مرڪزي ۽ بنيادي عنصر هو. (حوالو ساڳيو ص 223)
3- حضرت مولانا محمد ميان ؓ جن لکيو آهي ته:
جڏهن حاجي رفيع الدين صاحب مڪي پاڪ ۾ حضرت حاجي امدادالله ؓ جي خدمت ۾ عرض ڪيو ته اسان ديوبند ۾ هڪ مدرسو قائم ڪيو آهي ان لاءِ دعا ڪريو ته پاڻ چيائون سبحان الله. اوهان چئو ٿا ته مدرسو اسان قائم ڪيو آهي اها خبر ڪانه اٿو ته ڪيتريون پيشانيون اسر ويلي سر بسجود ٿي ٻاڏائينديون رهيون آهن ته ياالله هندستان ۾ اسلام جي بقا ۽ دين جي حفاظت جو ڪو ذريعو پيدا فرماءِ.
(علماء حق اور ان کے مجاھدانھ کارنامے ج 1 ص 71)
4- مولانا مناظر احسن گيلاني صاحب جن لکيو آهي ته:
جڏهن پاڻ هڪ ڀيري حضرت شيخ الهند ؓ کان پڇيو ته سياست جي حوالي سان سائين جن جو مؤقف ۽ مسلڪ ڪهڙو آهي؟ ته حضرت جن تي هڪ خاص ڪيفيت طاري ٿي ويئي. فرمايائون: ”ڇا حضرت الاستاذ حضرت نانوتوي هن مدرسي کي رڳو پڙهڻ پڙهائڻ لاءِ قائم ڪيو هو؟ مدرسو منهنجي اڳيان قائم ٿيو هو. جيتريقدر مون کي ڄاڻ آهي ته 1857ع واري هلچل ناڪام ٿيڻ کان پوءِ هي ادارو ان لاءِ قائم ڪيو ويو ته ڪو اهڙو مرڪز هجي جنهن وسيلي ماڻهن کي تيار ڪجي ته جيئن 1857ع جي ناڪامي جو تدارڪ ۽ پورائو ڪري سگهجي.“
(سوانح قاسمي ج2، ص 226)
مولانا گيلاني ان کي دارالعلوم جي بنيادي خصوصيت قرار ڏنو آهي. هو لکي ٿو ته ديوبند جي مدرسي جي هيءَ اهائي بنيادي خصوصيت آهي، جنهن مدرسي جي پوري ڪارونهوار ۾ ويندي تعليم ۾ به اهڙيون آزادي پسند خصوصيتون پيدا ڪيون جو هي مدرسو ديني، مذهبي، ڀرم ۽ غيرت جو نه رڳو هندگير پر عالمگير ادارو بنجي ويو. ان جي فارغ التحصيل عالمن جو هڪ خاص مڪتب فڪر اڀري آيو ۽ ان مان لاڀ پرائيندڙ هڪ خاص قسم جو اهڙو مليل جليل مرڪب نصب العين کڻي ٻاهر نڪتا، جنهن ۾ سڀني تي ڇانئجي وڃڻ جي وڏي قوت موجود هئي.
هاڻي ته دارالعلوم جي انهن رخصت پسند دوستن به ان حقيقت کي مڃي ورتو آهي، جن جا وڏا سياست جي نالي ٻڌڻ سان ئي ڪنن تي هٿ ڏيندا هئا. اصل ۾ اها ڳالهه حضرت شيخ الهند يا ڪنهن استاد جي دل ۾ لڪيل ڪانه هئي، بلڪ غير درسي طور ڳالهين ۾ حضرت جن جي ذهن مان نڪري شاگردن جي زبانن تائين پهچي چڪي هئي. تان جو 1905ع جي شروع ۾ جڏهن سرجيمس ڊگس لاٽوش، دارالعلوم ڏسڻ لاءِ ديوبند ۾ آيو، استادن سان مليو ۽ شاگردن سان ڳالهه ٻولهه ڪئي تڏهن هن دارالعلوم جي تعليم جي غرض غايت بابت پڇيو ۽ کانئن سندن زندگي جو مقصد پڇيو ته انهن جواب ۾ چيو، ”اسان جو نصب العين دين کي قائم ڪرڻ ۽ ملڪ ۽ ملت جي خدمت ڪرڻ آهي.“ (بحواله تاريخ دارالعلوم ديوبند از محبوب رضوي ڪراچي ج1، ص 209)
1915ع ۾ جيڪڏهن ڪو ماڻهو چوي ته مدرسي جو مقصد رڳو ۽ رڳو مذهبي تعليم جي آزادي آهي سياست سان ان جو ڪوئي لاڳاپو ناهي يا وري اڄ ڪير پڇي ته دارالعلوم ديوبند جي قائم ڪرڻ جو مقصد ڪهڙو هو ته ان جي اياڻپ تي اچرج ۽ اڻڄاڻائي تي افسوس ٿو ٿئي ته آخر ڳالهائڻ جو اهو ڪهڙو انداز آهي ۽ ان سوال جي پڇڻ جو مقصد ڪهڙو آهي. جيڪڏهن ڪنهن کي وڌيڪ ضد آهي، ان ڳالهه تي ته ان جي خدمتن جي هر رخ کي تصنيف تاليف جي چالو طريقي موجب ڌار ڌار وائکو ڪيو وڃي، ته ان جي خصوصيتن جي مختلف رخن ڏانهن، هن ڪتاب ۾ جيتري گنجائش آهي. ان کي آڏو رکي ڪجهه ضروري اشارا ۽ عنوان ڏيئي سگهجن ٿا.