ضميمو چوٿون
مولانا عبيدالله صاحب جي جمعيت الانصار
جي نظامت کان عليحدگي
1331هه ۾ آسمان کان زمين جي تختي تي جن واچوڙن جو گهيرو ٿيو انهن جو گهڻو حصو ترڪي سلطنت جي حصي ۾ آيو. ان کي بدنصيبي سمجهجي يا خوشقسمتي، بدبختي چئجي يا نيڪ بختي، غفلت ۽ مستيءَ جو نتيجو چئجي يا سمجهه ۽ ڏاهپ جو شروعاتي ڏاڪو، دنيا جهان ۾ جيڪي صبح شام جون رنگينيون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون اهي پاڻهي پاڻ نٿيون اسرن پر پالڻهار جي قدرت ۽ حڪمت جو درياءُ ڇوليون هڻي ٿو پوءِ ڪو ٻڏي وڃي ٿو ته ڪو تري نڪري ٿو اچي. انهن قدرتي ڇولين کان درسگاهون به اثر وٺن ٿيون. علي ڳڙهه ڪاليج مان نواب وقارالملڪ جي برطرفي، بدوة العلماء کان حضرت شبلي جي عليحدگي ۽ جمعيت الانصار جي نظامت کان مولوي عبيدالله صاحب جي برطرفي، هي سڀ سال 1331هه جون نيون سوکڙيون آهن. مٿئين انقلاب جون هي سڀ تصويرون اخباري ڪالمن ۾ ڇپجي دنيا آڏو اچي چڪيون آهن. پر جمعيت الانصار جي ناظم وارو مامرو اڃا تائين اخباري دنيا ۾ تفصيل سان پڌرو ناهي ٿيو. رڳو هڪڙو ڀيرو دهلي جي اخبار ”رفيق“ ۾ حضرت ناظم پنهنجي استعيفا شايع ڪرائي هئي. نظارة المعارف جي قائم ٿيڻ بابت به اخبارن جا ڪجهه مضمون نظر مان گذريا هئا، جنهن مان وڌ ۾ وڌ ايتري خبر پيئي ته حضرت ناظم جمعيت کان ڌار ٿي چڪو آهي.
سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته جمعيت الانصار يا دارالعلوم ديوبند، حضرت ناظم جي عليحدگي جو تفصيل سان اعلان ڇو ڪو نه ڪيو آهي؟ ڇا ان مامري جي لڪ ڇپ ڪنهن مصلحت جي ڪري آهي؟
بيشڪ اعلان جي ضرورت هئي پر جيئن ته حضرت ناظم پاڻ ”رفيق“ اخبار ۾ پنهنجي تفصيلي استعيفا ڇپائي ڇڏي هئي ان ڪري اسان تڪڙ ۽ اڳرائي مناسب نه سمجهي. حضرت ناظم جي مختصر ۽ مجمل استعيفا، توڙي جو اڻ واقف ماڻهن کي صحيح صورتحال سمجهائڻ کان قاصر آهي، ته به جمعيت الانصار کان سندس عليحدگي کي ته پڌرو ڪري رهي هئي ۽ سمجهدار ماڻهن ته حضرت ناظم جي انهن خصوصيتن ۽ درجن کي جيڪي کيس دارالعلوم ديوبند ۾ حاصل هئا ۽ دارالعلوم ديوبند لاءِ سندس ان عقيدت کي جيڪا پاڻ دنيا جي سڀني درسگاهن جي ڀيٽ ۾ دارالعلوم لاءِ رکندا هئا ۽ ديوبند جي بزرگن جي سرپرستي ۽ نوازشن کي ڏسي ڪري مختصر ۽ مجمل استعيفا مان به گهڻو سمجهي ويا هئا. مرزا غالب جي چوڻي موجب ته:
(بے خودی بے سبب نہیں غالب۔ کچھ تو ہے جس کی پردہ داری ہے)
سو اجمالي نموني حقيقت تائين پهچڻ سولو ٿي پيو. وري تفصيل بيان ڪرڻ واري وقت ۾ ڳالهه کي اجمال ۾ رکڻ به سڀني کي مطمئن ڪري ڇڏيو ۽ ديوبند جي بزرگن کان پڇڻ جي کين اجازت نه ڏني ۽ جيڪڏهن اڃان به ڪنهن کي پڇڻ جي گهرج محسوس ٿي ته تبليغ واري واقعي کان پوءِ سڀيئي شڪ ۽ وهم پاڻهي پري ٿي ويا. باقي اسان ڇپيل اعلان شايع ڇو نه ڪيو، سو ان لاءِ ته انتظامي مجلس جي ميمبرن جا ڪجهه مطالبا حضرت ناظم آڏو رکيل هئا. انهن جي صحيح جواب ۽ پورائي کان سواءِ ان مسئلي کي بحث هيٺ آڻڻ جي ضرورت ان صورت ۾ محسوس نه ڪئي ويئي جو جمعيت الانصار جي ميمبرن ۽ ٻين عام مسلمانن تي اهو مسئلو ايترو ته چٽو ٿي ويو هو جو وڌيڪ ڪنهن سوال جواب جي ضرورت ئي باقي نه رهي. هونئن به ڪن مامرن کي انڌ اوندهه مان ڪڍڻ سولو ڪم نه هوندو آهي. مطالبن جي جواب ۾ حضرت ناظم جو ماٺ ۾ رهڻ ۽ جمعيت جي ميمبرن پاران پڇا ڳاڇا، ان ڳالهه تي اڀاري ٿي ته حضرت ناظم جي استعيفا کي ميمبرن جي رٿ موجب القاسم ۾ ڇا پيو وڃي. ان کان پوءِ جيڪڏهن ڪنهن وڌيڪ تفصيل جي ضرورت باقي سمجهي ويئي ته پوءِ مطالبن جي جواب جي انتظار ڪرڻ بنان ڪنهن ٻئي پرچي ۾ ڪن ٻين واقعن جي حقيقي تصوير پيش ڪئي ويندي، تانته ڏسندڙ انهن حقيقتن کي ڏسڻ کان پوءِ حيرت سان انهن کي سمجهي سگهن.
جمعيت الانصار جي سابق ناظم مولوي عبيدالله جي استعيفا جو نقل
بسم الله الرحمان الرحيم الحمدلله وسلام علي عباده الذين اصطفيٰ
اما بعد... خدمت ۾ جناب مولانا امير جمعيت الانصار دامت برڪاتهم... مسنون سلامن پڄاڻان عرض هي آهي ته انتظامي مجلس جا سمورا ميمبر جيتري قدر آءٌ ڄاڻان ٿو ته مون بابت سٺا خيال نٿا رکن توڙي جو جامعة القاسمية جي حد تائين معاملن جو نبيرو ٿي به وڃي ۽ آءٌ پنهنجي برات ثابت ڪريان ته به ايڪي ۽ ٻڌي سان ڪم هلائڻ ڏکيو آهي. تنهن ڪري آءٌ جمعيت الانصار جي خدمت تان استعيفا ڏيان ٿو ۽ ان کان پوءِ منهنجو جمعيت الانصار جي ڪنهن به شعبي سان ڪوبه لاڳاپو نه رهندو ۽ پنهنجن مامرن جو ذاتي حيثيت سان پاڻ ذميوار رهندس.
جناب عالي: جيترو جلد ٿي سگهي استعيفا منظور ڪري اعلان ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ فرمائيندا تانته مون کي پنهنجي منهن مهاڙ ڪم ڪرڻ سولو ٿي پوي. والسلام.
حضرت ناظم جي استعيفا جمعيت جي سرپرست ۽ امير مولانا حبيب الرحمان صاحب جي خدمت ۾ 4 جمادي الثاني 1331 هجري مطابق 11 مئي 1913ع تي پيش ڪئي ويئي ان کان پوءِ پاڻ پنجاب هليا ويا.
حضرت ناظم پاڻ چوي ٿو ته ”انتظامي مجلس جا سڀيئي ميمبر مون بابت سٺا خيال نٿا رکن.“ سوچڻ جي ڳالهه اها آهي ته انتظامي مجلس جا سڀيئي ميمبر حضرت ناظم جي سفارش سان ئي رکيا ويا هئا. حضرت ناظم کي انهن تي ايترو ڀروسو هو جو پنهنجي واڳ انهن جي هٿ ۾ ڏيئي ڇڏي ۽ انهن جي سچائي ۽ ڏاهپ جو بار بار ذڪر ڪندو هو ۽ هي اهي ئي ميمبر آهن جن شروع کان وٺي حضرت ناظم جي نظامت جي ڪڏهن به مخالفت نه ڪئي هئي. ان سلسلي ۾ سندن ڪابه لکت پيش نٿي ڪري سگهجي، نڪوئي ڪنهن تقرير جو حوالو ڏيئي سگهجي ٿو. ٻيو ته نظامت جي مدي پوري ٿي وڃڻ هوندي به هنن ڪڏهن ناظم جي نظامت واري هلندڙ گاڏي آڏو ڪابه روڪ ٽوڪ نه وڌي ۽ حضرت ناظم سان گڏجي قاعدي قانون موجب ڪم ڪندا رهيا. اڄ تن سڀني جو گڏجي سڏجي حضرت ناظم بابت سٺا خيال نه رکڻ هڪ اهڙي مجمل ڳالهه آهي، جنهن جي وضاحت جي ضرورت هئي. پنهنجي بيگناهي ثابت ڪرڻ ۽ ميمبرن جي ڏوهاري هجڻ جا ثبوت ڏيڻ (جيئن استعيفا ۾ دعويٰ ڪئي ويئي آهي) ڇا ايڏي وڏي عهديدارن لاءِ ضروري نه هو؟ جامعة القاسميه ۾ معاملن جي نيبرجي وڃڻ کان پوءِ به حضرت ناظم طرفان اتفاق سان ڪم جو نه هلڻ به هڪ پرولي آهي. ڇو ته حضرت ناطم کي، الجامعة القاسميه بابت انتظامي مجلس جي ميمبرن پاران منهن موڙڻ وارو خيال دل ۾ نه آڻڻ گهرجي ها جو واقعن ۽ حقيقتن حضرت ناظم جي آڏو سڀ ثابتيون پيش ڪري ڇڏيون آهن ۽ (ببین تفاوت رھ از کجا تابکجا است) واري بيت جي معنيٰ سمجهائڻ ۾ ڪابه ڪسر نه ڇڏي آهي. انتظامي مجلس جا ميمبر جمعيت الانصار واري کيت جا ڌڻي يا موروثي هاري نه هئا جو حضرت ناظم کي انهن جي هٽائڻ لاءِ ڪن مصيبتن کي منهن ڏيڻو پوي ها انهن جي وقتي رڪنيت ۽ ميمبر شپ حضرت ناظم جي دائمي نظامت جو مقابلو نٿي ڪري سگهي. مڄاڻ اها ڪهڙي مصيبت اچي ڪڙڪي جو ڪجهه مهينن لاءِ به صبر نه ٿي سگهيو ۽ جمعيت کي نازڪ وقت ۾ ڇڏي ويو جيڪو سندس بلند خيالي، حوصلمندي، روشن خيالي، تحمل، وقار ۽ اوچي اڏام جي شايان شان نه آهي. استعيفا جو آخري جملو (تانته منهنجو پنهنجي منهن مهاڙ ڪم ڪرڻ سولو ٿي سگهي) شايد استعيفا جي اصل راز ڏانهن اشارو ڪري ٿو. حضرت امير هي استعيفا انتظامي مجلس ڏانهن موڪلي ڏني انتظامي مجلس ان تي جيڪا تجويز ڏني سا هي آهي:
(7 رجب 1331هه مطابق 12 جون 1913ع تي انتظامي مجلس جي ٿيل اجلاس جي روئيداد جو نقل)
اجلاس ۾ هيٺيان ميمبر شريڪ ٿيا.
(1)مولانا سيد محمد انور شاهه
(2) مولانا سيد مرتضيٰ حسين صاحب
(3) مولانا شبير احمد عثماني صاحب
(4) مولانا ڪفايت الله صاحب
(5) مولوي عبدالسميع صاحب
(6) مولوي رياض الدين صاحب
(7) مولوي سراج احمد صاحب نائب ناظم جمعيت الانصار.
روئداد 1
اجلاس ۾ مولوي عبيدالله صاحب جي استعيفا پيش ٿي. مولانا عبيدالله صاحب پنهنجي استعيفا جو سبب هي بيان ڪيو آهي ته انتظامي مجلس جا ميمبر سندس بابت سٺا خيال نٿا رکن ۽ هي به ته صفائي ثبوت واري صورت ۾ به ڪم هلائڻ مشڪل سمجهن ٿا. ان بابت سوچ ويچار کان پوءِ هي طئي ٿيو ته سچ پچ به انتظامي مجلس جا ميمبر هيٺين سببن جي ڪري ناظم صاحب سان اختلاف رکن ٿا.
(1) جمعيت جو پوين حسابن جي صحيح نموني وضاحت ناهي ٿي، کوڙساريون رقمون اهڙيون آهن جن جو ڪاغذن ۾ ڪو صحيح مد ڏيکاريل نه آهي. اهڙين رقمن جي هڪڙي فهرست نائب ناظم مولوي سراج احمد مرتب ڪري پيش ڪئي ٿي پر پيش ڪرڻ مهل اها فهرست مولانا عبيدالله وٺي ورتي ته پهرئين پاڻ ڏسي پوءِ پيش ڪندو. هاڻي جڏهن ان فهرست کي ڏٺو ويو آهي ته ناظم صاحب پينسل سان ان تي ڪجهه لکي ڇڏيو آهي. سو قاعدي قانون جي ابتڙ ۽ اڌورو آهي جنهن مان ڪنهن به ڳالهه جي خبر ڪانه ٿي پوي. انهيءَ ڪري انتظامي مجلس جي ميمبرن کي ناظم صاحب سان لازمي طور اختلاف ڪرڻ گهرجي ۽ آهي.
(2) جمعيت الانصار جي مڃيل اصولن جي ابتڙ کانئس ڪي اهڙا ڪم ٿيا آهن جن سان مدرسي جي پراڻي ساک کي ڌچڪو رسيو آهي. جڏهن ته جمعيت الانصار جو نصب العين ئي اهو هو ته ديوبند جي پراڻي اثر ۽ ساک جي واڌويجهه ۽ ان جي تعليم جي پکيڙ ڪئي ويندي.
(3) جمعيت الانصار جي مڃيل اصولن جي برخلاف مولانا موصوف ڪيئي اهڙا ڪم ڪيا آهن جن جو هو ڪوبه صحيح جواب نه ڏيئي سگهيو آهي. مثال طور خزاني مان ميمبرن جي تحريري موڪل کان سواءِ ڏوڪڙ پيسو کڻڻ وغيره.
(4) جمعيت الانصار هن وقت به ڪيترن سون روپين جي قرضي آهي. ان قرض جو گهڻيون رقمون اهڙيون آهن، جيڪي غيرقانوني ڪمن لاءِ مولانا پنهنجي خيال سان پاڻ کنيون آهن. رڳو ناظم هجڻ جي ڪري جمعيت الانصار جي حساب ڪتاب ۾ لکيون ويون آهن نه ته اصل ۾ انهن رقمن جون ذميوار ناظم صاحب پاڻ آهي.
(5) ۽ پڻ هي ڳالهه به ڏسڻ جهڙي آهي ته جمعيت جهڙن ماڻهن مان مرڪب آهي ۽ جن سان مرڪب رهڻ بنان جمعيت جو وضعي مفهوم باقي نه رهي سگهندو، انهن جي نه رڳو عملن سان پر انهن جي عقيدن سان به مولانا عبيدالله صاحب پاران ڪيترا ڀيرا اختلاف پڌرو ٿيو آهي جن جي اڳ ۾ بلڪل ڄاڻ نه هئي ۽ اڃان تائين به ڪيترن ميمبرن کي سڌي سنئين نموني خبر نه آهي. انهن جي تفصيلي خبر ضرورت پوڻ وقت انهن ميمبرن کان معلوم ٿي سگهي ٿي جن کي گهڻو تڻو مولوي صاحب سان ديني مسئلن تي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ جا موقعا مليا آهن.
(6) جمعيت جي اهم معاملن بابت سندس اکٻوٽ ۽ سستي ۽ پنهنجي نجي راءِ تي سندس گذريل ضد کي ڏسي ڪري اسين به کيس سندس ئي لفظن ۾ هي چئي سگهون ٿا ته جامعة القاسميه جي حدتائين نبيرو ٿي به وڃي ۽ آءٌ پنهنجي صفائي به پيش ڪري وٺان ته به اتفاق سان ڪم هلائڻ مشڪل آهي. توڙي جو اسان وٽ ۽ هن وٽ ان مشڪل هجڻ جا سبب ڌار ڌار آهن.
لهذا مٿين ذڪر ڪيل سببن جي ڪري مولانا موصوف جي استعيفا اڄ بتاريخ 7 رجب 1331هه جمعي جي ڏينهن منظور ڪئي وڃي ٿي. پر انتظاميه جو هي اجلاس ضروري ٿو سمجهي ته:
(1) مولانا عبيدالله کان جمعيت الانصار جي ڪاغذن ۾ لکيل رقمن جي تفصيل پيش ڪرڻ وارو مطالبو جاري رکيو وڃي ۽ سندس به اخلاقي ۽ منصبي فرض آهي ته هو جلد کان جلد گهربل تفصيل جمعيت جي دفتر ۾ پيش ڪري ۽ جن رقمن جو تفصيل مولوي صاحب جي ذمي سمجهيو وڃي ٿو تن لاءِ مولوي صاحب کي گهرجي ته اڳوڻي نائب ناطم جي دفتر واري سيڪريٽري کان ان جا تفصيل وٺي پيش ڪري.
(2) آئنده نظامت لاءِ هي طئي ٿيو آهي ته جيستائين ڪنهن نئين ماڻهو کي مقرر ڪجي تيستائين مولوي سراج احمد نائب ناظم يا قائم مقام ناظم جي حيثيت ۾ نظامت جو ڪاروهنوار سنڀاليندو.
(3) هي به سوال پيش ٿيو ته اڳتي لاءِ جمعيت الانصار کي قائم رکڻ جي ڪهڙي صورت هوندي؟ ان لاءِ بنيادي طور اها ڳالهه ته طئي ٿي ويئي ته جمعيت الانصار ساڳئي نموني قائم رهندي البته ميمبرن ۽ انتظامي قائدن ۽ قانونن تي نظرثاني ڪبي ۽ ان ۾ جيڪا گهٽ وڌائي ڪرڻي هوندي ان بابت هڪ رپورٽ ايندڙ اجلاس ۾ پيش ڪئي ويندي تانته ان حساب سان عملي ڪمن جي جوڙڪ ڪري سگهجي.
(4) مولوي عبيدالله صاحب جو 3 مئي وارو لکيل خط، جنهن ۾ هن قاسم المعارف سنڌ کي هلائڻ يا بند ڪري ڇڏڻ بابت پڇيو آهي، سو به پيش ٿيو. ان لاءِ اهو طئي ٿيو آهي ته مولوي صاحب کي لکيو وڃي ته هو قاسم المعارف سنڌ جي تفصيلي ڪاروائي جمعيت الانصار جي دفتر ۾ موڪلي ڏئي ۽ پڻ آمدني ۽ روانگي جو پيرائتو حساب ڪتاب روانو ڪري، ان کي ڏسي ڪري پوءِ ان جي هلائڻ يا بند ڪرڻ جو فيصلو ڪري سگهبو.
روئداد پڙهي ڪري سندس هر هر جملي سان اتفاق ڪريان ٿو. ان تي ستن ميمبرن جو صحيحون ٿيل آهن. (البت هڪڙو ڪجهه اختلافي نوٽ به هن ريت آهي.)
مٿئين مضمون سان پورو اتفاق ڪريان ٿو ها نمبر 3 ۽ نمبر 5 سان پنهنجي ذاتي سمجهه موجب پوري ريت متفق نه آهيان پر ٻين ميمبرن جي راءِ کي پنهنجي اڌوري راءِ کان مٿاهون سمجهان ٿو.
محمد سهول غفرله مدرس دارالعلوم ديوبند، حضرت ناظم اڃا تائين پڇيل سوالن ۽ مطالبن جو ڪوبه جواب نه ڏنو آهي. لاچار ٿي سندس عليحدگي جو اعلان شايع ڪيو وڃي ٿو. حسابي ڪاروائي ۽ مخالفت جي سببن جو تفصيل انشاءَالله پوءِ شايع ڪيو ويندو.
خاڪسار سراج احمد
قائم مقام ناظم ۽ جمعيت الانصار دارالعلوم ديوبند جي انتظامي مجلس جا ٻيا ميمبر
(بحواله: القاسم، ترجمان دارالعلوم ديوبند صفر 1332هه مطابق ڊسمبر 1913ع ص 3 کان 8)