٥.هڪ ٻيو مسئلو
البت هڪ ٻيو مسئلو به آهي جيڪو مولانا عبيدالله سنڌي کي ڪافر قرار ڏيڻ ۽ ديوبند مان نڪالي ڏيڻ جو سبب بنايو ويو هو، ان مسئلي ڏانهن خود مولانا سنڌي جن اقبال شيدائي ڏانهن لکيل خط ۾ اشارو ڪيو آهي. مولانا جن فرمائين ٿا:
”اوهان کي ڄاڻ نه آهي ته آءٌ مولانا نورالدين مرحوم جي خدمت ۾ ڪيئن حاضر ٿيس. اوهان مولانا محمد علي لاهوري ۽ مولانا صدرالدين کان پڇي سگهو ٿا ته مولانا مرحوم مون بابت ڪهڙا خيال رکندو هو. ان جي دعائن کي آءٌ پنهنجي ڇوٽڪاري جو وسيلو سمجهان ٿو رڳو ان سبب جي ڪري ئي منهنجا ديوبند ۽ ڪشميري دوست مون کي ڪافر ڪوٺڻ کان به نه مڙيا پر منهنجي محبت ان پارٽي سان گهٽ ناهي ٿي.“ (ڏسو صفحو 102)
مولانا سنڌي جن مرزا غلام احمد قادياني جي دعوائن کي بلڪل ڪا اهميت نه ڏيندا هئا، پاڻ ان کي غلط ۽ باطل ڀائيندا هئا ۽ سندس دعوائن کي مڃڻ وارن پوئلڳن کي ڇٽي طرح غلط سمجهندا هئا. مولانا سنڌي جا اهي خيال اقبال شيدائي ڏانهن لکيل سندس خطن ۽ ”افادات و ملفوظات“ (مرتب محمد سرور) ۾ موجود آهن پر ان وقت تائين قادياني مسئلو اڃان رڳو فڪري ۽ نظري مسئلو هو، ان مسئلي جي ڪري مسلم سماج ۾ جيڪي مونجهارا حڪيم نورالدين جي خلافت کان پوءِ مرزا بشير احمد جي دور ۾ پيدا ٿيا اهي ان وقت پڌرا ڪونه ٿيا هئا تنهن ڪري عام طور تي ان مسئلي بابت مسلمانن جي جذبات ۾ اها تيزي پيدا ڪانه ٿي هئي جيڪا پوءِ پيدا ٿي آهي. البت ان ڳالهه ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته قاديانيت جي مسئلي بابت علماءِ ديوبند جو موقف شروع کان ئي اهو رهيو آهي ته مرزا غلام احمد ۽ ان جا پوئلڳ نه رڳو گمراهه ۽ غلط عقيدي وارا آهن پر اهي اسلام جي دائري کان به ٻاهر آهن. مولانا سنڌي ان فتويٰ سان ان حدتائين متفق آهن ته قادياني گمراهه ۽ غلط عقيدي وارا آهن. تنهن ڪري سندس ان عقيدي جي بنياد تي ان جي خلاف باهه ٻاري ويئي ته ان تي عجب ڪرڻ نه گهرجي پر جن دوستن مولانا سنڌي خلاف اهو حربو هلايو هو انهن جو ۽ سندن وڏن جو طرز عمل پوءِ بلڪل بدلجي ويو. هو ديوبند ۾ مولانا سنڌيءَ کي اهو برداشت ڪري نه سگهيا پر تحريڪ پاڪستان جي زماني ۾ نه رڳو قرآن جي هڪ آيت ۾ تاويل ڪندڙن کي برداشت ڪيو ويو پر اهڙن ماڻهن جي اڳواڻي تي به ايمان آندو ويو جيڪي پوري قرآن کي تحريف ڪيل ۽ اڌورو مڃيندا هئا، جيڪي ان جي آخري هدايت هجڻ جا به انڪاري هئا، جيڪي رسالت واري عقيدي تي امامت واري عقيدي کي ترجيح ڏيندڙ هئا بلڪ ڪي ته مورڳو توحيد ۽ رسالت جا به انڪاري هئا، اهي نه مسلمانن جي ڪلمي ۾ شريڪ هئا ۽ نه نماز روزي ۾ ۽ نه زڪوات جي عقيدي ۾ مسلمانن سان متفق هئا. انهن جي عقيدن ۽ عبادتن جو پوري جو پورو نظام ڌار هو. انهن جون مسجدون ۽ مدرسا ڌار هئا، اعليٰ تعليم جي درجن ۾ ته سندن دينيات جو نصاب هونئن ئي ڌار هو پر شروعاتي درجن ۾ به انهن پنهنجو نصاب جدا ڪري ڇڏيو هو تان جو عبادتن ۽ عقيدن ۾ ڌار ٿي وڃڻ کان پوءِ اخلاق ۽ معاملات وارو نظام جيڪو پڻ دينيات جي نصاب جو هڪ حصو آهي ان کي به ڌار ڪرايائون جنهن کي ڪنهن مسلمان استاد کان پڙهائڻ لاءِ به آماده نه ٿي ٿيا. جيڪي بزرگ ديوبند جي سرزمين تي مولانا سنڌيءَ کي هڪ طالب علم جي حيثيت سان به برداشت ڪري نه سگهيا تن ساڳين قاديانين، آغاخانين، اسماعيلين، بهائين، ملحدن، ڪميونسٽن، الله ۽ سندس رسول جي دشمنن ۽ بي دين بدڪردارن جي قيادت تي نه رڳو ايمان آڻي انهن جي عظمت جاڳڻ ڳايا پر پوري پاڪستان ۾ عام مسلمانن تي انهن اقليت وارن ماڻهن جي حڪومت مسلط ڪرڻ جون ڪوششون پڻ ڪيون. هي زماني جي ڪيڏي نه ستم ظريفي آهي جو پاڪستان ۾ قاديانين کي غيرمسلم قرار ڏيڻ جي تحريڪ هلي ته قاديانين کي جيڪو ڦڪڙڦاڙ وڪيل صفائي (مولانا عبدالماجد دريا آبادي) مليو سو سهارنپور جي ان ئي تصوف جي خانقاهه جو معتقد ۽ مريد هو جنهن جا ننڍا توڙي وڏا مولانا سنڌي کي ديوبند مان ڪڍائڻ ۾ سڀني کان اڳڀرا هئا. مولانا دريا آبادي، مولانا شبير احمد عثماني جو پڳ مٽ يار ۽ قاري محمد طيب صاحب مهتمم دارالعلوم ديوبند جو ساراهيل هو. هن نه رڳو اهو ته قاديانين کي اسلام جي دائري کان ٻاهر نٿي سمجهيو پر انهن کي سچو مسلمان پڻ مڃيو ٿي، هن نه رڳو مسلمانن طرفان هلايل قادياني مخالف تحريڪ کي غلط قرار ڏنو ۽ انهن تي ڇتي تنقيد ڪئي پر پاڪستان جي مڙني گڏيل سوچ ۽ سندن دستور ساز اسيمبلي جي متفقه فيصلي تي به تنقيد ڪئي هئي. ان کان پوءِ به مولانا عبدالماجد دريا آبادي ان خانقاهه جي علم ۽ تصوف وارن وٽ مسلمان هو ته پوءِ مولانا عبيدالله سنڌي مرحوم جي مسلمان هجڻ قرآن ۽ اسلام جي خادم هجڻ ۾ ڪير ٿو شڪ ڪري سگهي.
جيڪڏهن سر سيد احمد خان طرفان جنت، دوزخ ملائڪ جن شيطان وغيره جي خارجي وجود جي انڪار ڪرڻ، حورن ۽ غلمانن تي ٺٺول ڪرڻ قرآن پاڪ جي آيتن ۾ انتهائي بيباڪي سان من ماني تاويل ڪرڻ تان جو مرزا غلام احمد قادياني کان به وڌيڪ گمراهه عقيدن رکڻ جي باوجود به جيڪڏهن ديوبند جي عثماني خاندان ۽ سهارنپور جي ٿانوي خاندان ۽ شمس العلماء محمد احمد جي پونئيرن سر سيد احمد خان ۽ ان جي پوئلڳن کي ڪافر ڪونهي ڪوٺيو ۽ عليڳڙهه جي مڪتب فڪر جي شخصيتن سان انتهائي سچا ۽ محبت وارا لاڳاپا قائم ڪيا هئا. پوءِ رڳو ان جي ڪري ته مولانا سنڌي جا ڪن قاديانين سان لاڳاپا ها يا هو سندن علم جو معترف هو ته کيس ديوبند مان نيڪالي ڏيارڻ يا ڪافر ڪوٺڻ وارو عمل وري ڪهڙي منهن سان ٿي ڪيائون؟ قادياني جماعت جي ڪن ماڻهن جي باري ۾ جيڪي خيال مولانا سنڌي مرحوم جا هئا سي ڪي نوان ڪين هئا بلڪ وقت جي ڪيترن ڏاهن جهڙوڪ شبلي، اقبال، محمد علي، ابوالڪلام ۽ سليمان ندوي وغيره جا به اهي خيال هئا. هو سندن دعوائن ۽ عقيدن ۾ کين گمراهه سمجهندا هئا پر حڪيم نورالدين ڀيروي کي وڏو عالم، مولوي محمد علي لاهوري کي قرآن جو مفسر، خواجه ڪمال الدين کي اسلام جو مبلغ به سمجهندا هئا ۽ ڪنهن نه ڪنهن نموني انهن جا هڪ ٻئي سان لاڳاپا به هئا. تنهن ڪري مولانا سنڌي کي ڪافر قرار ڏيڻ جو اصلي سبب مولانا جن جا انهن سان لاڳاپا قائم ڪرڻ نه هو. عثماني ۽ ٿانوي مڪتبه فڪر جي پوئين دور جو بزرگ مولانا عبدالماجد دريا آبادي ته قاديانين کي ڪافر به ڪونه چوندو هو ته هن جن بزرگن کان فيض پرايو هو سي وري مولانا سنڌي کي انهن سان تعلقات رکڻ جو الزام ڪيئن ٿي ڏيئي سگهيا. تنهن ڪري پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته مولانا سنڌي جي ڪشميري ۽ ديوبندي دوست (مولانا انور شاهه ڪشميري ۽ مولانا شبير احمد عثماني) کيس ڪافر ڪوٺڻ ۾ بلڪل سنجيده نه هوندا پر جيئن ته مولانا سنڌي مرحوم پاڻ اهو سبب لکيو آهي تنهن ڪري اسان کي اهو يقين ڪرڻ گهرجي ته هنن ان ڳالهه کي بنياد بنائي نه رڳو مولانا سنڌي خلاف دشمني جي باهه ڀڙڪائي هوندي پر ان کي ڪافر ڪوٺڻ به رڳو هڪڙو بهانو هو جيڪو ديوبند مان سندس نيڪالي لاءِ گهڙيو ويو هو. اصل سبب سياسي اختلاف ۽ انگريزن خلاف برپا ڪيل حضرت شيخ الهند جي تحريڪ هئي جنهن ۾ مولانا عبيدالله سنڌي هڪ سرگرم شخص هو.