تدريس جو وسيع نظام ۽ ان جو مقصد
ديوبند جي عالي دماغ ۽ سڄاڻ بانيڪارن کي ان ڳالهه جي پوري پڪ هئي ته سڄي ملڪ جي اجتماعي زندگي ۽ اتحاد لاءِ رڳو ديوبند جو هڪڙو انقلابي مرڪز ڪافي نه ٿي سگهندو. ان لاءِ ضروري آهي ته ملڪ جي مختلف علائقن ۽ شهرن ۾ اهڙا محاذ ۽ مرڪز کوليا وڃن جيڪي ڪم ته پنهنجي پنهنجي سر ڪن پر سندن فڪري لاڳاپو ديوبند جي انقلابي مرڪز سان ضرور ڳنڍيل هجي تانجو بقول مولانا گيلاني مرحوم جي ديوبند ۾ ان نئين محاذ جي بنياد رکڻ کان سواءِ ديوبند کان ٻاهر به مراد آباد، نگينه، ٿانه ڀون، امروهه ۽ سهارنپور ۾ ان جون شاخون سيدنا الامام الڪبير جي پروگرام موجب کلنديون ويون. اهي مرڪز ته دارالعلوم ديوبند جي قائم ٿيڻ کان پوءِ تڪڙو ئي کلي ويا پر پوءِ هي تحريڪ اهڙي ته اچي پکڙي جو ملڪ جو ڪو اهڙو حصو نه هو جنهن ۾ مدرسو هجي پر ان جو لاڳاپو دارالعلوم ديوبند سان نه هجي يا ڪا مسجد هجي جنهن ۾ حضرت نانوتويءَ سان عقيدت ۽ حضرت شيخ الهند سان شاگردي وارو ناتو رکندڙ امام يا خطيب نه هجي ۽ اتي ننڍو توڙي وڏو پڙهائي جو مڪتب نه هجي. خاڪسار (ڊاڪٽر ابوسلمان شاهه جهانپوري) هڪ مضمون ۾ (جيڪو پوري جو پورو تاريخ دارالعلوم ديوبند از محبوب رضوي ڪراچي ايڊيشن ۾ شامل آهي) ان موضوع تي اظهار خيال ڪيو آهي جنهن ۾ ديوبند جي سياسي خدمتن ۽ قومي ۽ ملي زندگي جي شخصيتن سان گڏوگڏ مختلف تحريڪن تي پوندڙ اثرن جو پڻ تفصيلي جائزو ورتو ويو آهي، تنهن ڪري هتي انهن ڳالهين کي ورجائڻ جي ضرورت نه آهي.
باب ٻيون