سپاسنامي ۽ يوپي حڪومت جي نوٽ تي ڪرمنل انٽيليجنس آفيس جو نوٽ
(1) منهنجي خيال ۾ سرجيمس مسٽن انهن مولوين کي هي ٻڌائيندو ته هز ايڪسي لينسي سندن پيش ڪيل سپاسنامو وڏي خوشيءَ سان پڙهيو آهي.
(2) آءٌ سپاسنامي شايع ڪرڻ جي صلاح ڏيڻ ۾ ڏکيائي محسوس ڪري رهيو آهيان. ديوبند جي هي اسپرٽ فيصله ڪن آهي ۽ ان ڳالهه جو ڏس ڏي ٿي ته هندستان جي مسلمانن ۾ اها اسپرٽ وڌي رهي آهي پر مولوين جي ان سپاسنامي کي پاپائي عظيم جي ارشادات عاليه جو درجو نٿو ڏيئي سگهجي. هي ديوبند جي رڳو هڪڙي حلقي جو ترجمان آهي. البته حڪومت جي هيءَ فطري ضرورت آهي ته اها پنهنجي سڃاڻپ هن جهڙن وفادارن وسيلي ڪرائي پر تمام محتاط رويي سان تان ته مسلمان، حڪومت ۾ گهٽ ۾ گهٽ مداخلت ڪري سگهن ۽ اها يقيناً عقلمندي واري پاليسي هوندي.
(3) منهنجي خيال ۾ هندوستاني مسلمانن ۾ حڪومت خلاف خطرناڪ ڇوليون لڪيل رهيون آهن ۽ اڃان به آهن. اسان جي هي سڌ ۽ تمنا جائز آهي ته جنگ ۾ اسان کي نمايان ۽ يادگار ڪاميابي ملي تان ته جيڪي ماڻهو ان اڻ تڻ ۾ ڦاٿل آهن ته هندستان ۾ برطانيه اسلام جو مقابلو ڪري سگهندو يا نه؟ انهن جي ذهنن تان شڪ شبها پري ٿي وڃن.
(4) جيمس مسٽن جي خط جي پيراگراف (6) مان اندازو ٿئي ٿو ته ديوبند جي انهن مولوين جي راهي رسائي جو اندازو سندن حيثيت کان وڌيڪ لڳايو ويو آهي. ڇو ته انهن کي مڪي جي مولوين ڪمزور ڪري ڇڏيو آهي جيڪي پاڻ اسلام ازم لاءِ همدردي جا جذبا رکن ٿا ۽ مذهبي جنوني آهن.
(5) هن ڳالهه کي آءٌ پسند ڪريان ٿو ته سپاسنامو ضرور شايع ٿئي پر حڪومت پاران نه. پوئين تجربي مان ظاهر ٿئي ٿو ته حڪومت پاران اهو ڪم ڪرڻ جوش جنون ۽ جهڳڙي کي هوا ڏيڻ برابر ٿيندو.
يوپي حڪومت جي سيڪريٽري جو خط حڪومت هند جي سيڪريٽري ڏانهن محمود الحسن ديوبندي جي باري ۾
28 آڪٽوبر 1915ع
پنهنجي ڊي- او نمبر 1570 لکيل 27 سيپٽمبر 1915 جي حوالي سان عرض آهي ته:
(1) حڪومت هند جي انهيءَ ڳالهه ٻولهه جي نتيجن سان ضرور دلچسپي هوندي جيڪا هز آنر ليفٽيننٽ گونر (صوبه يوپي) شمس العلماء مولوي محمد احمد (ديوبند) وچ ۾ 27 سيپٽمبر تي ٿي هئي. هو (شمس العلماء) ان ڏينهن پنجن مولوين سان گڏجي رسمي طور ملاقات ڪرڻ ۽ خطاب عطا ٿيڻ تي شڪريي ادا ڪرڻ ۽ پنهنجي وفاداري جو يقين ڏيارڻ آيو هو. انهن مان هڪڙي مولوي سپاسنامو پڙهيو جنهن جو انگريزي ترجمو هن رپورٽ سان گڏيل آهي. ان تي هيٺين سٽن وسيلي تفصيلي روشني وجهجي ٿي.
(2) سپاسنامي سان گڏوگڏ ان مولوي هز آنر جي خدمت ۾ هڪ پمفليٽ به پيش ڪيو جنهن ۾ اخبار زميندار (لاهور) جا ڪجهه ٽڪرا لکيل هئا. ان پمفليٽ ۾ مولوي محمد احمد (مهتمم دارالعلوم) کي حڪومت طرفان ڏنل (شمس العلماءَ) واري دنياوي اعزاز قبول ڪرڻ تي (پيسي جو پٽ) چئي ڪري گار ڏني ويئي هئي جنهن جو جواب ديوبند جي مولوي شبير احمد (عثماني) طرفان ڏنو ويو هو. اهو به هز آنر جي خدمت ۾ پيش ڪيو ويو. انهن سڀني جو خيال آهي ته اهو پمفليٽ الهلال (ڪلڪتي) جي ايڊيٽر مولوي ابوالڪلام آزاد جو لکيل آهي. جيئن ته ان طرفان ڪوبه جواب الجواب نه آيو آهي ان ڪري هي سمجهن ٿا ته هو ڪو جواب ڏيئي نه سگهيو آهي.
(3) سڀني مولوين جي وڃڻ کان پوءِ شمس العلماء (اڪيلائي) ۾ ٻڌايو ته:
(الف) هن سهارنپور جي مئجسٽريٽ کي مولوي محمود الحسن بابت ٻڌائي ڇڏيو آهي.
(ب) ان هي به ٻڌايو ته مولوي (محمود حسن) ۽ ان جا ساٿي 18 سيپٽمبر تي بحري جهاز ذريعي روانا ٿي ويا آهن ۽ هاڻي هو (مولوي محمد احمد) انهن جي جاسوسي ڪندو جيڪو هڪ اڻانگو مرحلو آهي.
(ج) هن جو خيال آهي ته مولوي محمود الحسن شريف مدينه جي معرفت انور پاشا سان ملاقات ڪندو ۽ ان جي مدد سان سرحد تي گڙٻڙ کي هٿي ڏيندو.
(4) شمس العلماء صاحب، دهلي گروپ بابت تفصيلي معلومات ڏني. دهلي گروپ کي سک مان نئين مسلمان ٿيندڙ شاگرد عبيدالله سنڌيءَ جي مدد حاصل آهي، هن ٻڌايو ته:
(الف) محمود الحسن بمبئي ويندي جڏهن دهلي پهتو ته ان جو وڏو استقبال ڪيو ويو.
(ب) استقبال ڪرڻ وارن ۾ ڊاڪٽر (مختار احمد) انصاري اڳڀرو هو. هو مولوي (محمود الحسن) کي پنهنجي موٽر ۾ وهاري پنهنجي گهر وٺي ويو.
(ج) شمس العلماء ان جو پاڻ پيڇو ڪونه ڪيو پر پوءِ به بيگم انصاريءَ سان مليو جيڪا سندس مريدياڻي هئي، ان کان هن پڇا ڳاڇا ڪئي ته:
(1) ان مائي کيس ٻڌايو ته ڊاڪٽر انصاريءَ، مولوي محمود الحسن کي هڪ وڏي رقم ڏني آهي.
(2) ان مائي انهن (ڊاڪٽر انصاري ۽ مولوي محمود الحسن) جي ڳالهه ٻولهه ٻڌي ان ۾ مديني ۽ انور پاشا جا نالا آيا هئا.
(د) ڊاڪٽر انصاري جو ڀاءُ (حڪيم عبدالرزاق) محمود الحسن کي رخصت ڪرڻ لاءِ بمبئي تائين ويو.
(5) شمس العلماءَ جو بيان آهي ته:
(الف) عبيدالله جي شرارت وارين حرڪتن جو مرڪز دهلي جي فتحپوري مسجد آهي ۽ جيڪا هڪ نئين سوسائٽي ”نظارة المعارف القرانيه“ جو مرڪز پڻ آهي.
(ب) ان سوسائٽي جو ناظم عبيدالله آهي.
(ج) هي ادارو ننهن کان وٺي چوٽيءَ تائين بغاوت سان ڀريل آهي.
(د) بدقسمتي سان عبيدالله کي ڀوپال مان ٻه سؤ روپيا ماهوار ملندا آهن جيڪي هن جي همت افزائي جو سبب آهن.
(ه) شمس العلماء جو زورائتو مطالبو آهي ته دهلي کي عبيدالله جي وجود کان پاڪ ڪيو وڃي ۽ ان کي واپس سنڌ موڪليو وڃي.
(6) هاڻي آءٌ سپاسنامي جي ڪجهه حصن ڏانهن اوهان جو ڌيان ڇڪائيندس جو هي سپاسنامو هڪ غيرمعمولي نموني جو دستاويز آهي. هز آنر (گورنر يوپي) جو خيال آهي ته هندستاني حڪومت کي ان سان خاص دلچسپي هوندي.
• هي سپاسنامو ان ڪاليج جي ميمبرن پاران پيش ڪيو ويو آهي جنهن جي شهرت عالمگير آهي.
• جيڪو اسلامي دنيا ۾ پنهنجي مذهبي تقدس ۽ علمي خدمتن جي ڪري عزت وارو سمجهيو وڃي ٿو.
• ان اداري ۾ تعليم پرائڻ لاءِ وچ ايشيا، ايران، عرب، مصر ويندي چين جا طالب علم به ايندا آهن، ان جي ديني تعليم جا اثر انهن سڀني علائقن تائين پکڙيل آهن.
• ان ڳالهه ۾ ڪوبه وڌاءُ نه آهي ته سڀني مسلمانن تي ان جو اثر ٻين سڀني کان وڌيڪ آهي.
• انهن مولوين ليفٽيننٽ گورنر کي چيو آهي ته ان سپاسنامي کي جيئن وڻي ڀلي تيئن استعمال ڪريو ۽ ان جي شايع ڪرڻ جو جيڪو به مناسب طريقو سمجهيو تيئن ان کي شايع ڪري ڇڏيو.
• هي هڪ اهڙو پڌرنامو آهي جنهن جو وڏو وزن آهي.
• ان وسيلي نوجوان مسلمانن جي ان باغيانه پروپئگنڊا جي ترديد ٿي وڃي ٿي ته حڪومت کان خطاب حاصل ڪرڻ بي فائدو ۽ بيعزتي جو سبب آهي.
• ان سپاسنامي ۾ اهو به ٻڌايو ويو آهي ته جيستائين مسلمانن کي ديني فرضن جي ادا ڪرڻ جي آزادي حاصل آهي ته ان جي عيوض حڪومت جي مقدس وفادارن تي ڪهڙا ڪهڙا فرض ۽ ڪم لاڳو ٿين ٿا.
• مٿين ٻنهي ڳالهين جي حوالي سان هي هڪ قيمتي دستاويز ۽ رڪارڊ آهي جيڪو پراڻ پرست مسلمانن جي رجحان جي ترجماني ڪري ٿو.
• ان سپاسنامي جي قدر ۽ قيمت هن ڳالهه جي ڪري هيڪاري وڌي وڃي ٿي ته ديوبند ڪاليج جي وفاداري کي ختم ڪرڻ ۽ ان جي مخالف برطانيه پاڻ اسلام ازم واري رجحان پيدا ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آهي.
• هي هڪ ميني فيسٽو آهي جنهن کي ضرورت آهر مناسب نموني ڪتب آڻڻ گهرجي.
• ان سان انهن سڀني مذهبي نموني جي دليلن جي نفي ٿي وڃي ٿي جن تي باغيانه خيال رکڻ وارا غير وفادار ڀاڙين ٿا.
• سر جيمس مسٽن رٿ ڏني آهي ته قاعدي موجب ان جو واپسي اطلاع به ڏنو وڃي ۽ اهو به ٻڌايو وڃي ته حڪومت وٽ اها ڪهڙي صورت آهي جنهن موجب هن کي شايع ۽ استعمال ڪري سگهجي ٿو.
• هي صوبائي سطح جي حيثيت کان ڪيترو ئي وڌيڪ اهميت رکڻ وارو دستاويز آهي.
• ليفٽيننٽ گورنر کي ڄاڻ آهي ته حڪومت طرفان ديني ڌرين کي استعمال ڪرڻ جي ڪوشش هميشه سنجيده ۽ گهڻو ڪري احتياط واري هوندي آهي پر هن وقت صورتحال اهڙي آهي جو ديوبند جي مولوين جو خود اهڙو قدم وقتائتو آهي.
• تقريباً هڪ سال اڳ هز آنر کي انهن ذريعن اطلاع ڏنو هو ته ڪاليج ۾ گڙٻڙ ٿي رهي آهي ان ڪري پاڻ ڪاليج ۾ اچڻ فرمائين. پر ان وقت هز آنر ان رٿ کي اهو چئي ڪري رد ڪري ڇڏيو ته پرنسپل ۽ اسٽاف پاران باضابطه دعوت ڏيڻ کان سواءِ هو اچي نٿو سگهي.
• ان کان پوءِ هز آنر پهرئين مارچ 1915ع تي ڪاليج جو دورو ڪيو باوجود هن جي ته محمد علي ۽ دهليءَ جا ٻيا تحريڪي ورڪر جلسي ۾ موجود هئا پوءِ به هز آنر جو شاندار استقبال ڪيو ويو.
• ڪاليج جي سمورن فردن جي موجودگي ۾ رسمي ۽ خيرمقدمي تقريرن جو تبادلو ٿيو.
• ان کان پوءِ ڪاليج جي لائبريري جي سٺي ماحول ۾ دل کولي آزادانه نموني سان خيالن جي ڏي وٺ ٿي، اهڙي نموني هڪ ٻئي سان دوستي جا بهتر لاڳاپا قائم ٿيا.
• پرنسپل (محمد احمد) کي وائسراءِ طرفان شمس العلماء جو خطاب ڏيڻ ۽ سندن طرفان بلڪل اوچتي نموني پيش ڪيل سپاسنامي سان هي لاڳاپا هيڪاري وڌيڪ مضبوط ٿيا. ليفٽيننٽ گورنر جو خيال آهي ته ان جا نتيجا دور رس ۽ اطمينان جوڳا هوندا.