(ضميمو ٻيون)
هڪ هٿ گهڙيو داستان سچائين جي سوجهري ۾
مجروح ہورہی ہیں وفاداریاں تو کیا
کیسے ہر ایک بات پہ کہہ دوں بجا کہا۔
ڪجهه ڏينهن اڳ دارالعلوم ديوبند جي اهتمام واري دفتر پاران حضرت مولانا قاري محمد طيب (مدظله) مهتمم دارالعلوم ديوبند جو هڪ اٺن پنن وارو ڪتابڙو ”ایک خود ساختھ داستان کی حقیقت“ جي نالي سان شايع ڪيو ويو آهي. ڪن ذريعن مان معلوم ٿيو آهي ته هن کان اڳ ۾ اهو رسالو ماهنامه دارالعلوم ۾ به ڇپجي چڪو آهي. ان ڪتابڙي ۾ حضرت مهتمم صاحب احقر جي هڪ تقرير جي ڪن ٽڪرن تي تنقيد ڪرڻ فرمائي آهي. اها تقرير 9 شوال 1400هه تي ديوبند ۾ ”کل هند مؤتمر ابنائے قديم“ دارالعلوم ديوبند جي اجلاس وقت ڪئي ويئي هئي. جيئن ته هي اجلاس عالمي مؤتمر جي طرفان ٿي رهيو هو. جيڪا دارالعلوم ديوبند جي پراڻن شاگردن جي آزاد تنظيم آهي. تنهن ڪري موقعي جي مناسبت سان دارالعلوم جي شاگردن جي پهرين تنظيم ”جمعيت الانصار“ جو ذڪر به ان ۾ اچي ويو. جيڪا مولانا عبيدالله سنڌي ؓ جي نظامت هيٺ 1327هه مطابق سال 1909ع ۾ قائم ٿي هئي. جنهن مولانا سنڌيءَ مرحوم جي سچائي، محنت ۽ ڍنگائتي نموني ڪم ڪرڻ سبب ٿورڙن ڏينهن ۾خاصي موچاري مقبوليت ۽ مشهوري ماڻي هئي پر بدقسمتي سان دارالعلوم جي ٻڌي ڇوڙي وارا ان کي سهي نه سگهيا ۽ تنظيم جي ڪرتا ڌرتا حضرت مولانا عبيدالله سنڌي کي مختلف حيلن بهانن ۽ ٽل ٽيڪڙن سان دارالعلوم کان ڌار ڪري ان وڌڻ ويجهڻ واري تنظيم کي دٻائي ڇڏيو.
هونئن ته اپريل 1980ع کان ئي ڪيترن ئي هٿ ٺوڪين پرچن، اڻ ڳڻيل چوپڙين ۽ لڳاتار بيانن وسيلي يقين ۽ تصور کان پرڀرا بهتان ۽ بازاري ٻوليءَ ۾ تهمتن وارين تحريرن جو سلسلو جاري آهي جن تي دارالعلوم جو بيحد و حساب پئسو هاريو پيو وڃي. مولانا محمد سالم (مهتمم صاحب جو پٽ) جي اڳواڻي ۾ ڪن مفاد پرستن جو ٽولو ايترو ته هيٺ لهي آيو آهي جو سڄو هندستان اهو تماشو ڏسي رهيو آهي ۽ وري مهتمم صاحب جي ناٺي جي نگراني ۾ هلندڙ دهلي وارو دفتر به مهينن کان اهي ئي خدمتون سرانجام ڏيئي رهيو آهي. پر هتي ترديدي مضمون سڌوسنئون حضرت مهتمم صاحب جي نالي سان سندس دفتر مان شايع ڪيو ويو آهي. جنهن ۾ هن حقير کي مُئلن کي گاريون ڏيڻ وارو، طعنا ڏيڻ وارو، دارالعلوم جو دشمن، قصا گهڙڻ وارو، بهتان مڙهڻ وارو، افسانه نگار، تاريخ سان هٿ چراند ڪرڻ وارو ۽ نفس پرست جهڙا لقب ڏنا ويا آهن. ان کان سواءِ ان مضمون ۾ ڪي اهڙيون ڳالهيون هيون جن جي تاريخ جي روشني ۾ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ تمام ضروري آهي تانته اهي سچايون نکري نروار ٿي بيهن جن تي هن مضمون ۾ پردي وجهڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي.
ان مضمون ۾ منهنجي تقرير جو جيڪو حوالو پنجن سٽن ۾ نقل ڪيو ويو آهي سو ڪيتري قدر صحيح ۽ سچو آهي ان ڳالهه کي اتي ئي ڇڏيون ٿا. رڳو ان هٿ گهڙي خلاصي کي سامهون رکي ڪري جيڪي اعتراض جوڙيا ويا آهن ۽ تقرير ۾ بيان ڪيل واقعن کي تاويلن جي ٿلهن پردن هيٺ لڪائڻ جي جهڙي نموني ڪوشش ڪئي ويئي آهي، فقط ان جو جائزو وٺندا هلون ٿا. ان مضمون ۾ چيو ويو آهي ته مولانا اسعد پنهنجي تقرير ۾ مولانا سنڌي کي جمعيت الانصار جو باني سڏيو آهي ان کي رد ڏيندي هيئن لکي ٿو:
”هي دعويٰ ان حدتائين مڃڻ جوڳي آهي ته مؤتمر الانصار جي سوچ پهرين پهرين مولانا سنڌيءَ جي دماغ ۾ آئي پر ان حدتائين غلط آهي ته جمعيت مولانا سنڌيءَ جوڙي هئي. جمعيت انهن ئي بزرگن حضرت شيخ الهند، حضرت مولانا محمد احمد صاحب، حضرت مولانا حبيب الرحمان عثماني رحمهم الله جن مولانا سنڌي جي صلاح ڏيڻ کان پوءِ پاڻ ۾ صلاح مشورو ڪري جوڙي هئي.“ (داستان کي حقيقت ص 4-5)
پهرئين ڳالهه اها آهي ته هي تقرير جون ڳالهيون آهن، ٿي سگهي ٿو ته احقر جمعيت الانصار جو باني حضرت شيخ الهند کي چيو هجي يا ماڳهين ڪنهن جو به نالو نه ورتو هجي. تقريرن ۾ ته اهي گهٽ وڌايون ٿينديون رهنديون آهن جن تي وٺ پڪڙ به ڪانه ڪبي آهي. وري لکت ۾ نه هجڻ ڪري اڳتي لاءِ انهن جو ڪو رڪارڊ به نه هوندو آهي. پر ان هوندي به جيڪڏهن ايئن ڪرڻ پڪڙ جوڳو ڏوهه آهي ته انتهائي ادب سان عرض ڪندس ته:
ایں گنا ہیست کہ در شہر شمانیز کنند
ٿورو ”مختصر تاريخ دارالعلوم“ جو مطالعو ته ڪري ڏسو، حضرت مهتمم صاحب مولانا سنڌي مرحوم جي زندگي جا حالات بيان ڪندي لکن ٿا:
دارالعلوم ۾ پاڻ (مولانا سنڌي) جمعيت الانصار قائم ڪئي جنهن جا ٻه وڏا وڏا جلسا مراد آباد ۽ ميرٺ ۾ ٿيا. پاڻ دارالعلوم کي علمي ڍنگ سان ملي تحريڪ جو مرڪز بنائڻ ٿي گهريو جنهن جو پهريون نقش جمعيت الانصار هو.
سوال اهو آهي ته جنهن ڳالهه کي مهتمم صاحب لڳ ڀڳ سترهه ارڙهه سال اڳ تاريخي انداز ۾ لکي چڪو آهي. اڄ ان ئي ڳالهه کي ايڏي زورشور سان رد ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت آڏو اچي ويئي. متان ان بيان مان فاضلن لاءِ تنظيم جوڙڻ وارو فطري حق ته ثابت نٿو ٿئي جيڪو مهتمم صاحب ڪنهن قيمت تي کين ڏيڻ لاءِ تيار نه آهي؟
حضرت مولانا عبيدالله سنڌي کي دارالعلوم ديوبند مان ڇو ڪڍيو ويو؟ ان جو سبب بيان ڪندي هيئن لکن ٿا:
ان (مولانا عبيدالله سنڌي) کي ڌار ڪرڻ، جمعيت الانصار کي ختم ڪرڻ جي ڪري بلڪل نه هو پر سوچ ويچار ۾ فرق ۽ ڪجهه فروعي اختلافن جي بنياد تي هو جيڪي دارالعلوم جي سڄي سنگت کي پريشان ڪري رهيا هئا. (ص 46)
مولانا سنڌي مرحوم کي دارالعلوم مان ڪڍڻ وارو اڻوڻندڙ واقعو جنهن زماني ۾ ٿيو هو تڏهن مهتمم صاحب سندس چوڻ موجب اڃان ننڍڙو هو، علمي ڳالهين ٻولهين کي سمجهي نه سگهندو هو. ان جي ابتڙ مولانا مناظر احسن گيلاني مرحوم جنهن کي پاڻ مهتمم صاحب ان ئي رسالي ۾ حضرت شيخ الهند جي خاص شاگردن ۾ ڳڻيو آهي. (ص 7) سو ان وقت دارالعلوم ۾ دوري حديث جو شاگرد هو جيڪو مهتمم صاحبان وٽ به ڀروسي جوڳو ۽ ان قصي جو اکين ڏٺو شاهد پڻ. تنهن ان سلسلي ۾ جيڪي ڪجهه لکيو آهي سو مهتمم صاحب جي تحقيق جي ابتڙ آهي. پاڻ لکي ٿو:
ٻي ڳالهه جنهن کي ان سلسلي جي ڪڙي سمجهڻ گهرجي يعني مولانا عبيدالله سنڌي ۽ مدرسي وارن جي ڇڪتاڻ پوءِ به هلندي رهي ۽ اهو مسئلو به چٽو ٿيندو ويو ته حضرت شيخ الهند ۽ مولوي عبيدالله ٻنهي جي سوچ مدرسي جي ٻڌي ڇوڙي وارن جي سوچ کان ڌار ٿيندي پئي وڃي. تبليغ وارو مسئلو ته خير هڪ علمي مسئلو هو پر اصل ۾ انهن ٻنهي ڌرين ۾ حقيقي اختلاف سياسي طريقي ڪار بابت هو.
(ماهنامه دارالعلوم ص 42 جمادي الثاني 1372هه)
مهتمم صاحب ڪن فروعي مسئلن کي ان ڌار ٿيڻ جو سبب ٿو ڪوٺي. جڏهن ته ان مامري جو اکين ڏٺو شاهد مولانا گيلاني جي زباني اجهو هينئر توهان ٻڌو ته علمي مسئلو ته مڙيئي وچ ۾ اٽڪايل هو ان جو اصل سبب سياسي طريقي ڪار هو. وري مزي جي ڳالهه ته اها آهي جو حضرت شيخ الهند ان قصي ۾ نه رڳو مولانا سنڌي سان گڏ پر ان ۾ قومي سياست جو جذبو پيدا ڪرڻ وارو به پاڻ حضرت شيخ الهند آهي پر چوڻي آهي ته ”نزلو هميشه ضعيف عضوي تي ڪِرندو آهي“ تنهن ڪري غريب مظلوم مولانا سنڌي کي ان جو نشانو بنايو ويو ۽ کين پنهنجي مادر علمي جي پاڇي کان به هميشه لاءِ پري ڪيو ويو تانجو مولانا سنڌي کي دهلي ۾ پناهه وٺڻي پئي.پر حضرت شيخ الهند تي سڌوسنئون آڱر کڻڻ جي ڪنهن ۾ به سگهه ڪانه هئي.
حضرت شيخ الاسلام قدس سره ان سلسلي ۾ هڪ نرالو انڪشاف ڪيو آهي جنهن مان خبر پوي ٿي ته مولانا سنڌي مرحوم کي خود برطانوي حڪومت جي اشاري تي دارالعلوم کان ڌار ڪيو ويو هو. ان ئي ڪارنامي جي بنياد تي ان وقت جي مهتمم صاحب کي شمس العلماء جو خطاب ڏنو ويو. حضرت شيخ الاسلام جن لکن ٿا:
بهرحال اصلي سبب اهو مامرو آهي جنهن جي بنياد تي سرجيمز مسٽن، گورنر يوپي ديوبند ۾ ويو هو ۽ مهتمم صاحب کي شمس العلماء جو خطاب عطا ڪيو. (نقش حيات ص 240 ج 2 حاشيه)
ان جي وڌيڪ تصديق لنڊن مان حاصل ٿيل ريشمي خطوط سازش ڪيس سان لاڳاپيل ريڪارڊ مان به ٿئي ٿي. حڪومت برطانيه جو سي- آءِ- ڊي، جمعيت الانصار بابت ڏنل رپورٽ ۾ لکي ٿو ته:
شروع ۾ ديوبند جي مدرسي جي سڄي مجلس منتظمه جمعيت الانصار جي حق ۾ هئي. جلد ئي عبيدالله انگريزي پڙهيل نوجوانن کي شاگرد ڪري رکڻ شروع ڪيو. ان تي اداري جي اڌوگابري سياسي شڪل ٿي ويئي. جڏهن بلقان جي جنگ شروع ٿي ۽ ديوبند جي ذميوار ماڻهن ترڪي جي مالي مدد ڪرڻ لاءِ فتويٰ جاري ڪئي ته اوچتو ئي اوچتو جمعيت الانصار پنهنجي اصلي روپ ۾ اچي وئي ۽ انگريز جي خلاف تمام ڪٽر دشمن سياسي جماعت بنجي ويئي. مولوي، شاگرد ۽ ٻين ماڻهن کي مبلغ بنائي موڪليو ويو ۽ ترڪي جي مالي مدد ڪرڻ لاءِ هلال احمر جي فنڊ ۾ وڏيون وڏيون رقمون گڏ ٿيڻ لڳيون. پرڏيهي سامان جي بائيڪاٽ لاءِ وڏي زورشور سان تبليغ ڪئي ويئي. ان جي هڪڙي شاخ ”قاسم المعارف“ ڪلڪتي شهر ۾ وڏي تيزيءَ سان چندو گڏ ڪيو ان تي مدرسي جا ڪجهه سياڻا ماڻهو هوشيار ٿي ويا ۽ انهن اهڙا اختلاف پيدا ڪري وڌا جو عبيدالله کي 1913ع ۾ استعيفا ڏ يڻي پئي ۽ پوءِ تڪڙو ئي ان اداري جو وجود به ختم ٿي ويو (ریشمی خطوط سازش کیس کون کیا ہے ص 69)
هڪ ٻي جاءِ تي مولانا عبيدالله مرحوم ۽ جمعيت الانصار جي حڪومت مخالف سرگرمين جي تفصيلي رپورٽ لکڻ کان پوءِ اهو ئي سي- آءِ- ڊي لکي ٿو:
مدرسي جي نيڪ ناميءَ کي باقي رکڻ لاءِ مجلس منتظمه فيصلو ڪيو ته عبيدالله کي انيس احمد ۽ سندس ساٿين سميت مدرسي مان ڪڍي ڇڏڻ گهرجي. مولانا (شيخ الهند) اهو فيصلو پسند نه ڪيو.
انهن چٽين ثابتين هوندي به مهتمم صاحب جو ضد ان ڳالهه تي آهي ته مولانا عبيدالله سنڌي مرحوم کي (نعوذبالله) ارتدادي عقيدي وارو چئي ڪري مدرسي مان سندس نيڪالي واري ڳالهه کي (به ان سان ڳنڍي) تنظيم ۽ سياسي سرگرمين کان ڪٽي ڇڏجي. جڏهن ته حضرت شيخ الاسلام ۽ مولانا گيلاني ۽ حڪومت جو سي- آءِ- ڊي ٽئي ان ڳالهه تي متفق آهن. مولانا سنڌيءَ جي مدرسي مان نيڪالي ۽ جمعيت الانصار جي ڀڃ ڊاهه رڳو ان بنياد تي هئي ته مولانا سنڌي مرحوم مهتممن جي برخلاف جمعيت الانصار جي سرگرمين جو رخ انگريز سرڪار جي مخالفت ڏانهن موڙي ڇڏيو هو ۽ سچ پچ به حضرت شيخ الهند وٽ جمعيت الانصار جي جوڙڻ جو مقصد به اهوئي هو.
هاڻي ٻڌايو وڃي ته مدرسي وارا پراڻن شاگردن جي تنظيم جا ڪيترا حامي ۽ شوقين هئا، انهن تنظيم جوڙي ڪڏهن؟ جيڪڏهن اتفاق سان ٺهي ويئي هوندي ته به ان کي باقي وقت ڏنو هوندائون؟
پري وڃڻ جي ضرورت ڪانهي، هن وقت عالمي مؤتمر کي ئي ڏسي وٺو ته اهي ئي مهتمم سڳورا ان جي مخالفت ۾ ڪهڙي نه بيهودي نموني هٿياربند ٿي ميدان ۾ لهي پيا آهن ۽ پنهنجن ئي پراڻن شاگردن کي خوار خراب ڪرڻ لاءِ ڪهڙا ڪهڙا نه جتن ڪري رهيا آهن. تانجو مسلڪ مشرب کي پٺيرو رکي مودودين سان لئون لڳائي پئي وڃي. وري حيرت جي ڳالهه ته اها آهي جو ان پڌري پٽ مڃيل ڳالهين ڏي هن فقير رڳو اشارو ڪيو آهي ته مهتمم صاحب ايڏو تپي باهه ٿي ويو آهي جو کيس سابّ الموتيٰ (مئلن کي گاريون ڏيندڙ) ۽ داستان ساز وغيره بنائي ڇڏيو. پر ساڳين ڳالهين کي اڄ کان لڳ ڀڳ 28- 29 سال اڳ مولانا گيلاني نه رڳو زباني پر انهن کي قلمبند ڪري، مهتمم صاحب جي ئي نگراني هيٺ شايع ٿيندڙ رسالي ماهنامه دارالعلوم ۾ ڇپائي به ڇڏيو ته به مهتمم صاحب نه ته مولانا گيلاني صاحب تي ڏمريو نه ئي وري ڪنهن ترديدي مضمون لکڻ جي ضرورت محسوس ڪيائين. آخر اهو فرق ڇو؟ متان مولانا گيلاني خلاف ترديدي مضمون لکڻ ۾ اهو ڊپ ته ڪونه هو جو جيڪڏهن ان کي ڇيڙبو ته ڪيترائي ٻوٿ ٻڌل راز کلي پوندا.
اڳتي هلي ڪري پنهنجي ساڳئين دعويٰ کي سگهاري بنائڻ لاءِ هٿ پير هڻندي لکن ٿا:
”وري ان مسلڪ جي فرق کي ايڏو گهرائي سان محسوس ڪري مولانا سنڌي کي دارالعلوم مان ڌار ڪرڻ وارو پڪو ارادو اصل ۾ حضرت باني اعظم حضرت مولانا قاسم نانوتوي صاحب ؓ جي ان بنيادي اصول تي ٻڌل هو جيڪو سندس اٺن اصلن مان هڪ مکيه اصول آهي، جيڪي پاڻ دارالعلوم ۽ ٻين ديني مدرسن لاءِ جوڙيا هئا. حضرت اقدس لکن ٿا ته هي ڳالهه تمام ضروري آهي ته مدرسي جا استاد هم مسلڪ هجن ۽ زماني جي عام، عالمن وانگر خود خيال ۽ ٻين جي پٽڪن لاهڻ وارا نه هجن. الله نه ڪري جيڪڏهن اهڙو وقت آيو ته مدرسي جو خير نه آهي.“ (داستان کي حقيقت ص7)
هاءِ! اڄ به مودودين سان قرب ونڊڻ وقت به ته ان اصول جو خيال رکيو وڃي ها ۽ مودوديت نواز ڪارڪن رکي ڪري دارالعلوم جي مسلڪ کي تين وال نه ڪيو وڃي ها. بزرگن جو اصول اکين تي پر ڇا اها ڳالهه صحيح آهي ته مولانا عبيدالله مرحوم ديوبندي مسلڪ مشرب جو پابند نه هو تنهن ڪري مٿين اصول جي روشني ۾ ان کي نيڪالي ڏني وئي؟ نه، بلڪل نه دارالعلوم مان کيس ڪڍڻ جو اصل سبب سندس برٽش حڪومت مخالف پاليسي هئي، جنهن کي اسين گذريل سٽن ۾ سگهارن دليلن سان تفصيلي نموني ثابت ڪري چڪا آهيون. باقي رهيو مولانا سنڌي جي مسلڪ ۽ مشرب جو سوال ته ان جي لاءِ حضرت شيخ الاسلام مولانا وابونا سيد حسين احمد مدني قدس سره جي تحرير ڏسو:
”جن ماڻهن کيس (مولانا سنڌي کي) 1326هه يا ان کان پوءِ واري زماني ۾ ڏٺو آهي اهي ڀلي ڀت ڄاڻن ٿا ته مولانا صاحب گهڻو تڻو ماٺ ۾ رهندا هئا. اجائي لٻاڙ ۽ بي فائدي ڪمن کان ڪوهين ڏور ۽ ذڪر فڪر سان گڏ علمي ڪمن ۾ رڌل ۽ پنهنجن وڏڙن ۽ عالمن سان وفادار، عقيدتمند ۽ ادب ڪرڻ وارا هوندا هئا. سندن هر چرپر ۽ سڪون مان، هر ڳالهه ۽ عمل مان سنجيدگي ۽ سياڻپ ٽپڪندي هئي. سندن زندگي جي ڪل موڙي قرآن پاڪ جي خدمت، حديث ۽ فقه جي ڪتابن جي اشاعت ۽ تعليم هئي. مٿن ڏوڪڙ پيسي ۽ ٺٺ ٺانگر جو ڪوبه اثر نه هو .پيسي کي ته هو ٺڪري نه پر ڦولڻي وانگر سمجهندا هئا. دنياوي لئي ۽ خلق ۾ پاڻ کي مقدس ڪري پيش ڪرڻ کي اجايو ۽ واهيات ڪم سمجهندا هئا. شاهوڪارن ۽ اميرن سان لاڳاپا ته پري رهيا پر مورڳو ساڻن نفرت ڪندا هئا، غريبن، فقيرن شاگردن ۽ الله وارن سان کيس وڏي محبت هوندي هئي. ڏينهن رات خلق جي عقيدن ۽ عملن کي سڌارڻ سنوارڻ لاءِ جاکوڙيندا هئا ۽ مسلمانن جي ترقي لاءِ تڙپ ۽ مسلمان امت کي مغرب جي زهريلي تعليم ۽ بي ديني جي وبائي جراثيمن کان بچائڻ سندن نصب العين هو. (ذاتي ڊائري: مولانا عبيدالله سنڌي ص 43)
مٿين عبارت کي هڪ ڀيرو ٻيهر پڙهي وڃو، اجائي لٻاڙ ۽ بي فائدي ڌنڌن کان بچڻ وارو، ذڪر فڪر ۽ علمي ڪمن ۾ رڌل رهندڙ، عبادت ۽ نيڪ ڪمن جو ڪوڏيو، ديني بزرگن ۽ امت جي عالمن جو وفادار ۽ عقيدتمند، ڏاهپ ۽ سياڻپ جو مجسمو، ڪتاب الله ۽ سنت رسول الله جي خدمت واري ڪل موڙي جو مالڪ، ڏوڪڙ پيسي ۽ دنياوي لئي ۽ ٺٺ ٺانگر کان بي پرواهه مست الست، اميرن ۽ هوند وارن کان پاسيرو، فقيرن، شاگردن ۽ الله وارن جو عاشق، نيڪ ڪمن ۽ عقيدن جي سڌاري لاءِ جاکوڙيندڙ ۽ اهڙا ٻيا سٺا گڻ ڪنهن جا ڳڻايا پيا وڃن؟ اهي سڀيئي سٺيون عادتون ۽ گڻ انهيءَ مظلوم حضرت سنڌي جا ئي ته آهن جنهن کي ڌاريان ته خير هونئن ئي دشمن سمجهندا رهيا پر پنهنجن به مرتد ۽ واجب القتل چئي ڪري پنهنجي چوياري مان ڪڍي ڇڏيو.
زاھد تنگ نظر نے مجھے کافر جانا
اور کافر یہ سمجھتا ہے مسلمان ہوں میں
ڀلا انهن عادتن ۽ وصفن هوندي آخر هو ديوبندي مسلڪ ۽ مشرب کان ڦريل ڪيئن ٿيو ؟ڇا ديوبندي مسلڪ ۽ مشرب انهن ڳڻن کان ڌار ٻي ڪا شيءِ آهي؟
وري حضرت نانوتوي جن جو مٿيون اصول ته مدرسي جي استادن لاءِ آهي، مولانا سنڌي مدرسي ۾ استاد ٿورئي هو، هو ته پراڻن شاگردن جي تنظيم جو ناظم هو جنهن کي بدقسمتي سان مهتممن پنهنجن اختيارن جي شڪنجي ۾ جڪڙي ڇڏيو هو. تنهن ڪري هو ان اصول هيٺ آيو ئي ڪٿي ٿي پر پنهنجي ڪم ڪڍڻ لاءِ ڇڪي تاڻي ان اصول کي ان تي لاڳو ڪيو پيو وڃي. اڳتي بطور بنياد ٻڌڻ ۽ ذهنن ۾ اٿندڙ ڪنهن اعتراض کي هٽائڻ لاءِ ارشاد ٿو ٿئي:
رهي اها ڳالهه ته حضرت شيخ الهند جن ان اختلافي سوچ ويچار هوندي به مولانا سنڌي کي پاڻ سان ڳنڍي ڇو رکيو ۽ ان جي مسلڪ ۽ مشرب جي اختلاف کي ڪيئن سٺو؟ سو الله پناهه ڏي ان لاءِ ڪونه هو ته ڪو حضرت شيخ الهند مهتممن جي مخالفت يا مقابلي لاءِ ايئن ڪيو هو. جيئن اڄڪلهه مشهور ڪيو پيو وڃي، پر رڳو ان لاءِ هو ته حضرت شيخ الهند جيڪو ڪم مولانا سنڌي کان وٺڻ گهريو ٿي ان ڪم کي صحيح نموني ڪرڻ جي صلاحيت منجهن سڀني کان وڌيڪ محسوس فرمائي.
(داستان کي حقيقت ص 8)
انهيءَ جي ڪري ته موصوف کي سَٺو ڪونه ويو. جيڪڏهن عقيدي ۽ دين اسلام جو سوال هجي ها ته ان معاملي ۾ حضرت شيخ الهند جيڪو شيخ الحديث، استاذ الڪل ۽ حضرت نانوتوي جو جانشين ۽ سندس امانتن جو صحيح امين هو ان کي ضرور ڀاڱي ڀائيوار بنايو وڃي ها ۽ ان جو هڪڙو اشارو ئي مولانا سنڌي کي پنهنجي موقف تان هٿ کڻائڻ لاءِ ڪافي هجي ها. پر هي علمي بحث مباحثو ته رڳو ڏيکاءَ لاءِ هو. اصل سازش ته انگريزن جي هئي.
ڪيڏو نه سٺو ٿئي ها جو حضرت مهتمم اڳ پوءِ ان مسئلي کي به چٽو ڪري ڇڏي ها ته حضرت شيخ الهند قدس سره مولانا سنڌي سان جيڪو پيار محبت ۽ مدد واري هلت هليو ٿي، ڇا ڪنهن خراب عقيدي واري ۽ واجب القتل مرتد سان هڪ ديني اڳواڻ جو اهڙو برتاءُ شرعي روءِ سان جائز ۽ روا آهي؟ ڪافر مشرڪ ۽ مرتد جي حڪمن ۾ زمين آسمان جو فرق آهي تنهن ڪري قومي تحريڪن ۾ غيرمسلمن کي شامل ڪرڻ وارو مثال به نٿو ڏيئي سگهجي. حيرت ۽ اچرج جهڙي ڳالهه آهي جو مهتمم هيڏي وڏي اونهي علم رکندي به هڪ چٽي چٽي حقيقت کي لڪائڻ لاءِ ڀڄ ڊڪ ۾ ڪهڙيون ڪهڙيون نه ٺوڪرون ۽ ٿاٻا کائي رهيو آهي.
سچي ڳالهه ته اهائي آهي ته مولانا سنڌيءَ سان مهتممن جيڪي ڪجهه ڪيو سو ان اڻ ڪيئي ڏوهه جي سزا آهي جنهن جي سُرڪي کيس خود حضرت شيخ الهند پياري هئي يعني انگريز دشمني واري سرڪ. جنهن کي مهتمم سڳورا هڪ منٽ لاءِ به برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه هئا. هاڻي جيڪڏهن سڌوسنئون اها ڳالهه آڏو ڏيئي مهتمم سڳورا ڪو قدم کڻن يا ته سندن لاءِ ان طرز عمل ۾ ڪيئي خطرا هئا ۽ سڀ کان وڏو خطرو ته حضرت شيخ الهند جي شخصيت هئي. تنهن ڪري هڪ علمي مسئلو پيدا ڪري ان جي آڙ ۾ حضرت سنڌي مظلوم کي هٽايو ويو. ان سڄي ڌنڌي مان حضرت شيخ الهند کي ڪيڏي تڪليف پهتي هئي، ان کان پاڻ ڪيترو متاثر ٿيا هئا ان جو ڪجهه اندازو هن واقعي مان ٿي سگهي ٿو ته ان ڪاروائي پوري ٿيڻ کان پوءِ حضرت مولانا انور شاهه ڪشميري جنهن مولانا سنڌي تي نڪتل ڪفر جي فتويٰ تي صحيح ڪئي هئي سو جڏهن حضرت شيخ الهند جي ڪچهري ۾ پهتو ته حضرت جن ان کان منهن ڦيري ڇڏيو. پوءِ وڏي منٿ ميڙ کان پوءِ حضرت جن ان کان راضي ٿيا. جيڪڏهن هيءَ ڪاروائي سچ پچ به شريعت جي مطابق هئي ۽ دين جي هڪ اهم گهرج کي پوري ڪرڻ لاءِ هئي ته پوءِ ان کان حضرت شيخ الهند جي ناراضگي جي ڪهڙي توجيهه ٿيندي؟ وري اهوئي مولانا انور شاهه ڪشميري جيڪو حضرت مهتمم جي چوڻ موجب ان سڄي ڪاروائي ۾ اڳڀرو هو ۽ حضرت سنڌي سان گهڻو ڪري پيو بحث مباحثو ڪندو هو. تنهن کي پوءِ جڏهن پنهنجي ڀل ۽ غلطي جو احساس ٿيو ته حجاز ڏانهن مولانا سنڌي جي نالي هڪڙو نياپو موڪلي معافي گهريائين. شاهه صاحب جو معافي نامو پڙهي ڏسو.
ديوبند ۾ رهڻ دوران غلط فهمي جي ڪري آءٌ اوهان لاءِ تڪليف جو سبب بنيو هوس. هاڻي منهنجي دل ۾ توهان لاءِ ڪوبه اهنج ڪونهي اميد ته اوهين به مون کي معاف ڪرڻ فرمائيندا. (نقش حيات ج 2، ص 144)
جيڪڏهن هي شرعي مسئلو هو ته ان کي غلط فهمي ڇو ٿو ڪوٺيو وڃي ۽ ان تي معافي گهرڻ ۽ معذرت ڪرڻ جي ڪهڙي معنيٰ آهي؟ مرڳو لفظ (غلط فهمي) اصل راز ۽ حقيقت تان پردو کڻي ڇڏيو آهي. اهو هيئن ته مهتممن جون راهون حضرت شيخ الهند ۽ مولانا عبيدالله سنڌيءَ جي راهه کان ڌار هيون. پهرين ڌر گهريو ٿي ته حضرت نانوتوي جي مشن ۽ مقصد جي ابتڙ دارالعلوم جا استاد ۽ ڪارڪن قومي سياست کان ڪٽجي پنهنجي سرگرمين کي رڳو پڙهڻ پڙهائڻ ۽ درس تدريس تائين محدود رکن تان ته انگريز جي ڏمر کان بچيا رهن ۽ گڏوگڏ انهن جي قرب ۽ عنايتن جا حقدار بنجي سگهن. جڏهن ته حضرت شيخ الهند ۽ سندس پاليل پوسيل مولانا سنڌي جن قومي سياست کان ڌار رهڻ کي دارالعلوم جي مقصدن ۽ نصب العين کان منهن موڙڻ برابر ٿي سمجهيو. مولانا گيلاني نقل ڪري ٿو.
هڪڙي ڏينهن هيئن ٿيو جو مولانا حبيب الرحمان عثماني صاحب هن فقير کي ياد فرمايو ۽ چيو ته تون حضرت شيخ الهند سان ملي ڪري معلوم ڪر ته واقعي سياست ۾ حضرت جن جو مسلڪ ۽ موقف ڪهڙو آهي؟ ڀانيان ٿو ته اڳين نماز کان پوءِ جو وقت هو مسجد جي اڱڻ ۾ هڪ ڪمرو هوندو هو جنهن ۾ حضرت شيخ الهند پنهنجي زندگي جو پڇاڙڪو ڪم يعني قرآن پاڪ جي ترجمي جو ڪم ڪندو هو. هي فقير ته ان ئي اڱڻ جو رهاڪو هو. نماز کان پوءِ سائين جن ان ئي تصنيف ۽ ترجمي واري ڪمري ۾ ويا. اڪيلائي هئي سو موقعو ڏسي فقير به پٺيان پٺيان ان ڪمري ۾ حاضر ٿي ڪري چيو سائين ڪجهه عرض ڪرڻو آهي. معمول جيان مرڪندي فرمايائون اچ ڇا ٿو چوڻ گهرئين. آءٌ به ويهي رهيس ۽ جيڪو نياپو منهنجي حوالي ڪيو ويو هو سو سائين جن جي سامهون بيان ڪيم پاڻ ٻڌندا رهيا جڏهن آءٌ پنهنجي ڳالهه پوري ڪري چڪس ته ڏٺم ته سائين جن تي هڪ خاص ڪيفيت طاري ٿي ويئي آهي ۽ پنهنجي استاد ۽ ديوبند مدرسي جي باني مولانا محمد قاسم نانوتوي ؓ، جنهن کي پاڻ ”حضرت الاستاد“ جي لقب سان ياد ڪندا هئا ان جو نالو وٺي فرمائڻ لڳا ته ڇا حضرت الاستاذ هن مدرسي کي رڳو درس تدريس ۽ تعليم وتعلم جي لاءِ قائم ڪيو آهي؟ مدرسو منهنجي سامهون قائم ٿيو هو، جيتري قدر مون کي ڄاڻ آهي ته 1857ع جي هل چل ناڪام ٿيڻ کان پوءِ اهو ارادو ڪيو ويو ته ڪو اهڙو مرڪز قائم ڪيو وڃي جنهن جي مدد سان ماڻهن کي تيار ڪيو وڃي. تانته 1857ع جي ناڪامي جو پورائو ڪري سگهجي. پڇاڙي ۾ فرمايائون ته پڙهڻ پڙهائڻ جن جو نصب العين آهي آءٌ انهن جي واٽ ۾ آڏ ڪونه بڻجهندس پر خود پنهنجي لاءِ ته ان ئي واٽ کي چونڊيو اٿم جنهن جي لاءِ منهنجي خيال مطابق حضرت الاستاذ دارالعلوم جي جوڙجڪ ڪئي هئي. (بحواله: ماهنامه دارالعلوم جمادي الثاني 1372هه ص 42)
ان کان سواءِ دارالعلوم جي چوياري ۾ حضرت نانوتوي جي اها چوڻي به عام هوندي هئي ته ”فقير پنهنجي مشن کي تعليم واري پردي ۾ لڪائي ڇڏيو آهي.“ سو اهو سوچ ويچار جو فرق جنهن جو مظلوم مولانا سنڌي شڪار ٿيو هو اڄ جنهن کي جيئن وڻي تيئن ڀلي چوندو وتي پر تاريخ جن سچاين کي پنهنجي سيني ۾ سموئي ڇڏيو انهن کي ميٽي ڇڏڻ ناممڪن آهي ۽ نه وري محرم 1362هه مطابق فيبروري 1943ع تي لکيل مولانا گيلاني جي خط سان 1332هه مطابق 1913ع جي واقعن (جمعيت الانصار تان مولانا جي برطرفي ۽ ديوبند مان نيڪالي) جي حقيقت تي پردو وجهي سگهجي ٿو. ڇو ته خود مولانا گيلاني (جنهن جو سهارو وٺي ڪري مرحوم مظلوم سنڌيءَ کي نعوذبالله واجب القتل مرتد سمجهيو پيو وڃي) پوري صورتحال کي وائکو ڪري ڇڏيو آهي. مظلوم مولانا سنڌي کي الله پناهه ڏي خراب عقيدي وارو ۽ واجب القتل ثابت ڪرڻ لاءِ بيهودي ڪوشش ڪرڻ کان لکيو ويو آهي ته
ٻي تهمت اها هنئي وئي آهي ته مهتممن قومي خودمختياري يا هندستان جي آزادي ۾ ڪڏهن ڪوبه حصو نه ورتو جهڙوڪر اهي برطانوي حڪومت جا پوڄاري ۽ ان جا پگهار وارا هئا سو پهرين تهمت کان وڌيڪ واهيات ۽ بيهودي آهي. (داستان کي حقيقت ص 11)
منهنجي جنهن تقرير تي هيڏي سڄي قلمي واويلا ٿي رهي آهي ۽ جنهن کي بهانو بنائي هن فقير کي قسمين قسمين لقبن سان نوازيو پيو وڃي ٿي سگهي ٿو ان جو ريڪارڊ اڄ به ديوبند ۾ ڪن ماڻهن وٽ هٿيڪو هجي ان کي ٻيهر ٻڌي سگهجي ٿو ان ۾ ڪٿي به هي جملا ڪونه ملندا جن کي منهنجي طرف منسوب ڪري هي مهربانيون ڪيون پيون وڃن.
وہ بات سارے فسانے میں جس کا ذکر نہ تھا
وہ بات ان کو بہت ناگوار گذری ہے
پر جڏهن پاڻ انهن پراڻن قصن کي ڇيڙيو اٿن ته پوءِ اصل سچاين کي پڌري ڪرڻ لاءِ بهرحال ڪجهه لکڻو ئي پوندو. دعويٰ اها ڪئي پئي وڃي ته
سچي پچي حقيقت هي آهي ته انهن (مدرسي جي مهتممن) نه رڳو جنگ آزادي ۾ حصو ورتو هو پر ٻين کي به ان ۾ حصه دار بنايو ويو هو. (داستان کي حقيقت ص 11)
اها دعويٰ حقيقت سان ڪيتري قدر ٺهڪي بيهي ٿي؟ ان کي پرکڻ لاءِ پري وڃڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي. حڪومت برطانيه جنهن جي خلاف اها جنگ جوٽي ويئي هئي مهتممن لاءِ انهن جو تاثر ۽ خيال ڪهڙو هو ۽ حڪومت جو ساڻن ورتاءُ ۽ هلت ڪهڙي هئي ؟ بس ان ڳالهه کي سامهون آڻيو ته پاڻهي سڀ اڇا ڪارا پڌرا ٿي پنهنجي اصلي رنگ روپ سان نکري نروار ٿي ويندا. ڏسو ريشمي خطوط سازش ڪيس جو تعارفي حصو (ڊائريڪٽري) جنهن ۾ برطانوي حڪومت جي سي- آءِ- ڊي حضرت مولانا حافظ محمد احمد صاحب مهتمم دارالعلوم جو تعارفي نوٽ هيئن لکيو آهي.
محمد احمد صاحب شمس العلماء پٽ محمد قاسم باني مدرسه ديوبند. هي مدرسي جو مهتمم يا پرنسپل آهي ۽ حڪومت جا وفادار آهن. (کون کیا ہے؟ ص 62)
هڪ ٻي جاءِ تي هيئن سڃاڻپ ڪرائي اٿس.
مدرسي جو پرنسپل شمس العلماء مولوي حافظ محمد احمد جيڪو ان اداري جي باني مرحوم جو پٽ آهي، وفادار ۽ شريف آهي. (کون کیا ہے ص 53)
حڪومت جي نوازش جو ٻيو دليل به ڏسو، مهتممن وٽ ڀروسي جوڳو مولانا مناظر احسن گيلاني مرحوم لکي ٿو:
الله الله! اهو ڪيڏو نه ڏکيو ۽ ڪڙو وقت هو جڏهن برطانوي حڪومت پاران حضرت مفتي محمد احمد صاحب لاءِ مدرسي ۾ هي فرمان آيو ته حڪومت موڪي علائقي ۾ سرسبز ۽ آباد زمين جي هڪ وڏي جاگير اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪري ٿي. ٿي سگهي ٿو حڪومت جي اها بخشيل جاگير سوين ايڪڙ يا چوڪڙين ۾ هجي.مشوري واري ان مجلس جنهن ۾ حڪومت جو اهو فرمان غور ويچار لاءِ پيش ڪيو ويو هو هن فقير کي به سڏائي شريڪ ڪيو ويو هو. ڳالهه هلي ته اها جاگير قبول ڪئي وڃي يا نه. ان تي گهڻي دير تائين بحث هلندو رهيو پڇاڙي ۾ نيٺ اهو طئه ٿيو ته جاگير قبول ڪرڻ جي صورت ۾ حافظ محمد احمد صاحب کي مدرسي جي مهتممي تان هٿ کڻڻو پوندو.
(بحواله ماهنامه دارالعلوم شوال 1372هه)
جيئن ته ان برطانوي بخشش کي قبول ڪرڻ جي صورت دارالعلوم جو اقتدار ۽ اهتمام هٿن مان هليو ٿي ويو جيئن سندس ڪچهري جو ساٿي مولانا گيلاني ٻڌائي رهيو آهي. ان ڪري هڪڙو وفد حڪومت کي ان نازڪ صورتحال کان آگاهه ڪرڻ لاءِ روانو ٿيو. نيٺ حڪومت هڪ اهڙي سٺي واٽ ڪڍي ڏني جو شاهي بخشش مان به لاڀ ملندو رهي ۽ دارالعلوم واري اقتدار ۽ اهتمام کي به ڪولهر لوڏو نه اچي. سو هيئن جو حڪومت جي اشاري تي حيدرآباد جي نظام، مهتمم صاحب کي مفتي اعظم جو عهدو آڇي وظيفي جي نالي ۾ خاصي موچاري رقم جاري ڪري ڇڏي جيڪا اڄڪلهه جي پيسن ۾ ويهارو هزارن کان به وڌيڪ هوندي. وري گهر جي هر ماڻهو لاءِ پنجاهه پنجاهه روپين جو وظيفو ڌار جاري ڪيو ويو اهو سلسلو 1341هه تائين جاري رهيو. مولانا حبيب الرحمان عثماني نائب مهتمم بابت به حڪومت جو اهوئي تاثر هو جيڪو مهتمم صاحب بابت هو. سي- آءِ- ڊي پنهنجي رپورٽ ۾ لکي ٿو:
حبيب الرحمان مولوي نائب مهتمم مدرسه ديوبند مولانا عبيدالله ۽ مولانا محمود حسن جي اسڪيمن ۾ شامل نه آهي، ان کي وفادار سمجهي سگهجي ٿو. (کون کیا ہے ص 53)
انهن سڀني ثابتين ۽ شاهدين مان روشن ڏينهن جيان هي ڳالهه پڌري ٿي ويئي آهي ته هڪڙي طرف حضرت شيخ الهند ۽ سندس ساٿي هر قسم جا ڏک ڏاکڙا سهي حڪومت برطانيه سان حق خود اختياري ۽ آزادي جي جنگ لڙي رهيا هئا ته ٻئي طرف مهتمم سڳورا حڪومت سان وفاداري ڏيکارڻ لاءِ گورنر جون دعوتون ڪري ان جي واکاڻ ۽ ساراهه ۾ قصيدا ۽ آجياڻا ڏيئي رهيا هئا ۽ ان جي بدلي ۾ خطاب ۽ بخششون حاصل ڪري رهيا هئا. پوءِ به دعويٰ اها پئي ڪئي وڃي ته هنن (مهتممن) نه رڳو جنگ آزادي ۾ حصو ورتو پر ٻين کي به حصه دار بنايو.
آخر هيترين سارين تاريخي شاهدين هوندي ڪير ان کوکلي دعويٰ کي سچو سمجهندو؟ ڪيڏو نه سٺو ٿئي ها جو مهتمم صاحب تاريخ جي ان دٻيل ڦٽ کي ٻيهر نه ڦولهاري ها! الله ڄاڻي ٿو ته جيڪي ڪجهه لکيو ويو آهي سو دل تي پٿر رکي ڪري لکيو ويو آهي ۽ بنهه مجبور ڪرڻ تي. نه ته اپريل 1980ع کان مهتمم جو دفتر ۽ دفتر رابطه دهلي اندر ئي اندر منهنجي خلاف جيڪا مهم هلائي رهيا آهن مون ان ڏانهن ڪو ڌيان نه ڏنو پر هاڻي جڏهن ذميوارانه نموني خود حضرت مهتمم صاحب ان ڀلاري ڪم ۾ پنهنجي سر پاڻ شريڪ ٿي ويو آهي ته هاڻي ماٺ ڪرڻ معنيٰ ڏوهه باسڻ جي برابر سمجهي ويندي تنهن ڪري اصلي صحيح صورتحال کي سامهون آڻڻ لاءِ نه گهرندي به هي اڻوڻندڙ فرض پورو ڪرڻو پئجي ويو.
لگے گی چوٹ بربط پر تونالے پھوٹ نکلیں گے
اگر یہ بھی گراں گزرے تو کوئی زخمہ زن کیوں ہو۔
(مولانا سيد) اسعد مدني غفرله
صدر عالمي مؤتمر و جمعيت علماءِ هند
صفر سنه 1401هه