٣.جديد ۽ قديم واري وٿي
مسلم هندستان ۾ هڪڙو ئي نظام ۽ نصاب تعليم هلندڙ هو. شاگرد ان کان فارغ ٿي ڪري پنهنجي پنهنجي شوق موجب انتظاميه، عدليه، واپار، زراعت، ڪاريگري، تصنيف ۽ تاليف، درس و تدريس، دعوت و تبليغ، ملڪي، مذهبي، ديني ۽ قومي خدمتن لاءِ ميدانن جي چونڊ ڪندا هئا. هر شخص لاءِ پنهنجي همت، صلاحيت ۽ شوق موجب ڪاميابي جو واٽون کليل هونديون هيون. نئين پراڻي جو ڪو فرق ڪونه هو، سر سيد، نذير احمد، حالي، محسن الملڪ، وقار الملڪ ۽ ٻين سڀني هڪڙو نصاب پڙهيو ۽ پنهنجي پنهنجي شوق موجب قومي ۽ ملڪي زندگي ۾ مٿاهون درجو حاصل ڪيو. انگريزن لاءِ هي نصاب تعليم اوپرو ۽ سندن مفادن خلاف هو. پوءِ هنن آهستي آهستي نصاب تعليم ۾ جيڪي تبديليون ڪيون انهن ملڪ کي ٻن حصن ۽ طبقن ۾ ورهائي ڇڏيو. هڪڙو طبقو رجعت پرست، تنگ نظر ۽ زندگي بابت محدود تصور رکڻ واري نالي سان مشهور ٿيو ته ٻيو وري روشن خيال ۽ ترقي پسند جي نالي سان سڏيو ويو. ڪجهه ماڻهو قدامت پرست هئا ۽ پنهنجي پراڻي نظام کي سيني سان لڳايو بيٺا هئا ۽ ڪجهه نوان هئا جيڪي سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ پڙهيا هئا. پهرئين لاءِ آهستي آهستي حڪومت طرفان معاشي ذريعن جا دربند ٿيندا ويا ۽ ٻئي لاءِ گذر معاش جون واٽون کلنديون ويون. انهن ٻنهي ۾ نه رڳو نظرياتي اختلاف ٿي پيو پر معاشي حوالي سان پاڻ ٻه طبقا وجود ۾ اچي چڪا هئا ۽ ٻنهي جي سماجي حيثيت ۾ به زمين آسمان جو فرق پيدا ٿي ويو هو. پهريان مذهبي ۽ ديندار سڏيا ويا ته ٻيا دنيادار بلڪ بيدين جي لقب سان مشهور ٿي ويا. حالانڪ نه پهريان سڀ ديندار هئا نه پويان سڀ دنيادار ۽ بي دين هئا پر ان ڌڙابندي جي ڪري ٿيو هئين جو مسلمانن جي گڏيل طاقت ٻن مخالف بلڪ ويڙهاڪ ڌرين ۾ ورهائجي ويئي هئي. ٻئي ڌريون پنهنجي پنهنجي جاءِ تي مطمئن هيون ۽ مسلمانن جي گڏيل طاقت جي ورهائجڻ ۽ تباهه ٿي وڃڻ جو ڪنهن کي ڪو اونو ۽ احساس نه هو. پر اڃان دنيا قوم جي سچن همدرد ماڻهن کان خالي نه ٿي هئي.حضرت شيخ الهند مولانا محمود الحسن انهن ئي دردمندن مان هو. ملت جي بهترين صلاحيتن ۽ طاقت جي ورهائجڻ تي سندس اکيون هميشه هنجون هارينديون هيون. هن گهريو ٿي ته قوم جا اهي ٻئي طبقا قومي، اجتماعي ۽ ملي زندگي ۾ هڪ ٻئي جا ٻانهن ٻيلي بنجي وڃن، سندن قوتون ۽ صلاحيتون ملت جي بهترين مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ خرچ ٿين ته جيئن سندن ويڙهه جهيڙي مان ڦورو انگريز ڪنهن به قسم جو فائدو حاصل نه ڪري سگهي. حضرت شيخ الهند ان نئين تعليم پڙهيل طبقي ڏي هٿ ڊگهيريو. ان کي پاڻ سان ملائڻ ۽ سندن وچ ۾ پيل وٿي کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. مسلم يونيورسٽي جي اڳواڻ صاحبزاده آفتاب احمد خان کي دارالعلوم اچڻ جي دعوت ڏني. سندن ڪوشش سان هڪڙو معاهدو طئي ٿيو ته دارالعلوم جا شاگرد علي ڳڙهه ويندا ۽ اتي هڪ مقرر وقت ۾ انگريزي جو هڪ خصوصي نصاب پڙهي پورو ڪندا ۽ علي ڳڙهه جا فارغ ديوبند ايندا ۽ هڪ مقرر وقت ۾ عربي ٻولي، اسلاميات ۽ قرآن پاڪ جو هڪ خصوصي نصاب پڙهي پورو ڪندا. توڙي جو ان معاهدي هيٺ ديوبند ۾ جيڪو پهريون شاگرد انيس احمد آيو سو سي آءِ ڊي جو ڇاڙتو هو ۽ ان جي ڪري جيڪي ڏکايون پيش آيون ۽ ان پنهنجي خدمتن جو جيڪو معاوضو حاصل ڪيو سو هڪ ڌار موضوع آهي. پر ان هڪڙي شخص جي ڌنڌن سبب عليڳڙهه کي ڏوهه نٿو ڏيئي سگهجي. عليڳڙهه جي هڪڙي شاگرد جيڪڏهن انگريزن لاءِ جاسوسي وارو ڪم ڪيو هو ته دارالعلوم جو مڻيادار مهتمم صاحب ان کان به وڌيڪ گهٽيا ۽ بيهودي نموني جاسوسي ۽ رپورٽنگ وسيلي اهي خدمتون سرانجام ڏيئي رهيو هو. سي آءِ ڊي واري نوڪري کي ڪنهن به حرام نه چيو هو. سو انيس احمد جي منصبي فرضن ۾ شامل هو ته هو ديوبند ۽ اتي جي بزرگن جي سرگرمين کان پنهنجي حڪومت کي واقف ۽ خبردار ڪري تنهن ڪري ان لاءِ ته هي ڏوهه جو ڪم نه هو.
حڪيم الامت مولانا اشرف علي ٿانوي جو ڀاءُ مولوي مظهر علي به سي آءِ ڊي جي محڪمي ۾ ملازم هو، جيڪڏهن اها نوڪري حرام هجي ها ته حڪيم الامت حضرت مولانا اشرف علي ٿانوي صاحب ان کي اها نوڪري ڪرڻ ڇو ڏئي ها، پاڻ ان جي حرام هجڻ جي فتويٰ ڏيئي ڇڏن هئا. جڏهن نوڪري حرام نه هئي ته پوءِ نوڪري فرضن کي ذميداري ۽ ديانتداري سان ادا ڪرڻ به شرعي روءِ سان فرض هو، مولوي مظهر علي به ديوبند ۽ سهارنپور جي انهيءَ ماحول ۽ انهيءَ زماني ۾ پنهنجا منصبي فرض ادا ڪيا هئا. ان ته پنهنجي ڀاءُ حضرت ٿانويءَ جي ذريعي دارالعلوم ۽ حضرت شيخ الهند بابت گهڻي ئي لڪيل معلومات مان پورو پورو فائدو حاصل ڪيو هو. ديوبند جي بزرگن کي ان ڳالهه جو ڏک ضرور هو پر هنن به سي آءِ ڊي جي نوڪري کي حرام نه چيو هو. انيس احمد ۽ مولوي مظهر علي ٿانوي جي نوڪري ۽ سندن جاسوسيءَ وارين سرگرمين لاءِ ته مون هڪ جواز پيدا ڪري ڇڏيو پر شمس العلماء حافظ محمد احمد جي لڪ ڇپ ۾ معلومات پهچائڻ وارن ڪرتوتن جو ڪهڙو جواز هو؟ ان جي منصبي فرضن ۾ اها ڳالهه شامل ته نه هئي. هو دارالعلوم جي پگهار تي دارالعلوم ۾ ويهي ڪري اندر ئي اندر انگريزن لاءِ جاسوسي وارا ڌنڌا ڪندو رهي! ان شرمناڪ اخلاقي، قومي ۽ ملي ڏوهه ڪيو هو. ڏوهه به ايڏو وڏو جو قاسمي، عثماني يا فاروقي ۽ ٿانوي خاندان جو يا ڪراچي۽ لاهور جي ڪنهن به دارالعلوم يا جامعه جو ڪو مفتي اڄ به ان جي جائز هجڻ جي فتويٰ نٿو ڏيئي سگهي. اسان کي اها ڳالهه به نظرانداز نه ڪرڻ گهرجي ته عليڳڙهه ۽ ديوبند واري معاهدي مان فائدي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪا ٽئين طاقت گهات هڻي تنهن موقعي مان فائدو حاصل ڪيو باقي ان معاهدي جي ناڪامي وارو نقصان مسلمانن جي حصي ۾ آيو. بهرحال عليڳڙهه ۽ ديوبند جو هي معاهدو حضرت شيخ الهند جي بصيرت، قومي همدردي ۽ بلند خيالي تي شاهدي ڏيئي رهيو آهي. تنهن کان پوءِ 1920ع ۾ ترڪِ موالات واري تحريڪ جي ڏينهن ۾ نيشنل يونيورسٽي (جامعه مليه اسلاميه) جي افتتاح ڪرڻ وقت حضرت شيخ الهند جيڪا تقرير ڪئي هئي ان ۾ ته ڄڻڪ پاڻ پنهنجي ڏکاري دل جا ٽڪرا ڪاغذ تي پکيڙي ڇڏيا هئا. اها تقرير سندن قومي همدردي جو هڪ وڏو ثبوت آهي.
انگريزن هندستان ۾ جيڪو تعليمي نظام جاري ڪيو هو ۽ ان جا جيڪي اگرا نتيجا اڳيان آيا هئا ۽ ملت اسلاميه جي گڏيل طاقت جهڙي نموني ٻن مخالف ۽ ويڙهاڪ ڌرين ۾ ورهائجي ويئي هئي ان ۾ انگريزن جي خوشيءَ جو گهڻو ڪجهه سامان هو پر حضرت شيخ الهند ۽ قوم جا ٻيا هڏ ڏوکي جيڪي قديم ۽ جديد تعليم پڙهيل ٻنهي ڌرين ۾ موجود هئا سي ان ورهاست ۾ جدائي تي اوترو ئي ڏکويل هئا.
مولانا عبيدالله سنڌي، حضرت شيخ الهند جي صلاح ۽ حڪم سان ان فرق ۽ جدائي کي ختم ڪرڻ ۽ ٻنهي ڌرين ۾ پيدا ڪيل ان وٿي کي ختم ڪرڻ گهريو ٿي. جمعيت الانصار جي پروگرام موجب عليڳڙهه جي پڙهيل نوجوانن جي تعليم ۽ تربيت جو جهڙي نموني بندوبست ڪيو ويو ۽ انهن لاءِ جيئن مناسب وظيفن جو اهتمام ڪيو ويو هو ۽ کين جهڙي ريت قوم جو قيمتي سرمايو سمجهي انهن جي عزت ۽ آڌرڀاءُ ڪيو پئي ويو تنهن کي ڪي دل جليا عالم ۽ ديوبند جا مهتمم گهڻو بڇڙو سمجهي رهيا هئا. تنهن ڪري اهو عنصر به مولانا سنڌي جي مخالفت ۾ تيزي جو سبب بنيو هو ۽ پوءِ جوش ۽ ڪاوڙ ۾ اچي مهتممن ان سڄي نظام کي ئي تباهه ڪري ڇڏيو. ان مخالفت ۾ انگريزن کي خوش ڪرڻ وارو جذبو کڻي نه هجي ۽ ان جو سبب سندن دينداري وارو جذبو ئي ڇو نه هجي پر جنهن مخالفت جو نشانو مولانا سنڌي کي بنايو ويو هو ان جو فائدو انگريز سرڪار جي حصي ۾ ئي آيو هو. هاڻي جيڪڏهن ان ۾ انگريزي حڪومت کي خوش ڪرڻ ۽ ان جي وفاداري ۽ خدمت ڪرڻ وارو جذبو به شامل هو ۽ پڪ سان ايئن ئي هو ۽ انهن ڌنڌن لاءِ حڪومت جو سهارو به هو ته پوءِ سچ پچ به اها وڏي شرم جي ڳالهه آهي. ان معاملي ۾ مدرسي جي مهتممن ۽ سندن ساٿاري ديوبند جي عثماني خاندان ۽ ٿانه ڀون جي فاروقي خاندان ۽ ٻين عالمن کي تاريخ ڪڏهن به معاف نه ڪندي.