(1) حضرت مولانا محمودالحسن ۽ مولانا عبيدالله سنڌي
(الف) ريشمي خطوط سازش ڪيس جو استغاثو •
سازشين شروع کان ئي سمجهي ڇڏيو هو ته عوام ۾ زياده تعصب ۽ تشدد پيدا ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته انهن ۾ تبليغ لاءِ مشنري تيار ڪيا وڃن ۽ اهي ماڻهو هجن به مولوي طبقي مان جيئن اسان ڏٺو آهي ته سازش جي ڪرتا ڌرتا مولوي عبيدالله ديوبند ۾ مولوين جي هڪ مکيه مدرسي کي استعمال ڪيو تان ته هينئن چئي سگهجي ته سازش جي شروعات ديوبند مان ٿي آهي. عبيدالله جيڪو نئون مسلمان سک هو ان جو مذهبي جنون دنگ تي پهتل هو. ان پاڻ به ديوبند ۾ تعليم پرائي هئي.
6-مدرسي ۾ عبيدالله سنڌيءَ جو اثر تيزي سان وڌڻ لڳو. ان مدرسي جي استادن، شاگردن ۽ گهڻن ماڻهن ۾ پنهنجا بغاوت وارا خيال ڀري ڇڏيا آهن. هن مولانا محمود الحسن کي اڳ ۾ ئي پنهنجو هم خيال بنائي ڇڏيو هو. پر مدرسي جي انتظاميه مدرسي کي پيش ايندڙ خطرن جو اندازو ڪري ويئي تنهن ڪري عبيدالله کي مدرسي ڇڏڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. هن (مولانا سنڌيءَ) مولانا (محمود الحسن) کي سندس علمي درجي سبب ۽ پڻ ديني علمن جي ڄاڻو ۽ رهنما هجڻ سبب جيڪا شهرت حاصل هئي ان جي ڪري کيس ان سازش جو علامتي اڳواڻ بنائي ڇڏيو.
7-عبيدالله جو منصوبو هو ته مدرسي کي پنهنجي ڪم جو مرڪز بنائي ڪري اتحاد اسلامي ۽ برطانيه دشمني واري پنهنجي تحريڪ کي انهن سوين مولوين جي مدد سان پوري هندستان ۾ پکيڙي ڇڏي جيڪي ديوبند جي مدرسي مان تعليم پرائي مذهب اسلام جي تبليغ لاءِ پري هندستان ۾ پکڙيل هئا.
8-عبيدالله انگريزي پڙهيل ماڻهن جهڙوڪ انيس احمد بي- اي خواجه عبدالحي ۽ قاضي ضياءُ الدين بي- اي کي مدرسي ۾ داخل ڪيو. انهن ماڻهن کي جمعيت الانصار جي فنڊ مان وظيفا ڏنا ويندا هئا. مولوي مرتضيٰ حسن اسان کي ٻڌايو ته عبيدالله جمعيت الانصار ۾ هڪ خفيه جماعت ٺاهي هئي. هي هڪ قسم جو اندروني جٿو هو جنهن جا مقصد ۽ مول متا پڌرا نه ڪيا ويا هئا پر خواري جي حدتائين اعتراض جوڳا هئا. تنهن ڪري مدرسي جي اڳواڻ (شمس العلماء حافظ محمد احمد) وجهه وٺي مولوي عبيدالله کي گهرايو ۽ کيس جٺ ڪئي.
13- برطانوي حڪومت سان (مولانا محمودالحسن) جي ان ناراضگي تي (جيڪا ترڪي ۽ بلقان جي جنگين ۽ ڪانپور واري مسجد جي ٺاهڻ سبب پيدا ٿي هئي) اها ڪڙاڻ ۽ ڪاوڙ اڃان اٽل ۾ آهي جيڪا مولانا (محمود الحسن) جي احساسن ۾ شمس العلماء حافظ محمد احمد مهتمم ۽ مولانا حبيب الرحمان نائب مهتمم جي رويي سبب پيدا ٿي هئي. هي ماڻهو محسوس ڪن ٿا ته مولانا محمود حسن جي شخصي عظمت جي ڪري عوام ۾ جيڪا سندس پذيرائي آهي تنهن جي ڪري مدرسي ۾ سندن اثر رسوخ گهٽ آهي. هي ماڻهو پنهنجي پر ۾ ايئن سمجهندا رهيا آهن ته مولانا محمودالحسن مهتممن جي سنجيده ۽ دوستاڻن مشورن کان محروم ٿي ڪري مولانا عبيدالله ۽ ابوالڪلام آزاد جهڙن ماڻهن جي هاڃيڪار اثر هيٺ اچي ويو آهي.
14- مدرسي جي ساک کي باقي رکڻ لاءِ مجلس منتظمه فيصلو ڪيو آهي ته عبيدالله کي سندس ساٿين انيس احمد وغيره سميت مدرسي مان ڪڍي ڇڏڻ گهرجي. مولانا (محمودالحسن) ان فيصلي کي پسند نه ڪيو هو. اڳ ۾ ئي مهتمم جي ان ڳالهه تي ناراض هو ته هن مولوي محمد ميان کي بنا ڪنهن ڏوهه جي کيس ٻڌائڻ بنان مدرسي مان ڪڍي ڇڏيو جيڪو هن (محمودالحسن) جي شان جي خلاف هو. مولانا محمد ميان کي ديوبند ان لاءِ گهرايو ويو هو ته هو ڪجهه ڪمن ۾ مولانا (محمودالحسن) جي مدد ڪري پر پوءِ هي انتهائي سرگرم سازشي بنجي ويو.
15- ديوبند مان عبيدالله جي نيڪالي جو اهو مطلب نه هو ته اتي هن جو اچڻ وڃڻ بند ٿي ويو هو. ڇو ته اسان ڏسون ٿا ته مولانا (محمودالحسن) جي بيٺڪ سيپٽمبر 1915ع تائين جيسن مولانا حجاز روانو نه ٿيو هو سازشين جو اڏو بني رهي، عبيدالله ۽ ٻيا ماڻهو صلاح مشوري لاءِ اتي ايندا رهندا هئا.
(ب) سازش سان لاڳاپيل ڊائريڪٽري
(1) ريشمي خطوط سازش ڪيس سان لاڳاپيل ڊائريڪٽري ۾ مولانا محمودالحسن جو ذڪر تفصيل سان آيو آهي ان جا چند جملا هي آهن:
مولانا محمودالحسن ديوبند جو صدر مدرس بزرگي ۽ تقدس جي ڪري مشهور آهي. ان جي مريدن ۾ چڱا چوکا مسلمان اڳواڻ به آهن. عبيدالله جي اثر ۾ اچڻ جي ڪري ان جي خيالن ۾ ڦيرو اچي ويو. ديوبند ۾ ان جو گهر اسلامي اتحاد جي سازشين جو اڏو هو. هن سرحد پار قبائلين کي جهاد تي ڀڙڪائڻ لاءِ سيف الرحمان، فضل الاهي ۽ فضل محمود وغيره کي اوڏانهن موڪليو. هندستاني اسلامي اتحاد واري سازش ۾ مولانا جي قائدانه شخصيت ۽ ان جي اڳواڻي تمام اهم آهي.
مٿين ذڪر ڪيل ڊائريڪٽري ۾ مولانا عبيدالله سنڌي بابت 1915ع جي ڪارگذارين جي حوالي هي معلومات ڏنل آهي.
عبيدالله پهرئين سک هو ان جو اصل نالو بوٽا سنگ هو. ميان والي ضلع سيال ڪوٽ جو رهڻ وارو آهي. شروعاتي ڄمار ۾ اسلام قبول ڪري ورتو هئائين. ابتدائي تعليم سنڌ ۾ ورتي اٿس پوءِ ديوبند جي مدرسي ۾ داخل ٿيو. پڙهائي پوري ڪرڻ کان پوءِ هن ٻارنهن سال سنڌ ۾ گذاريا جتي پير جهنڊي ۽ نواب شاهه ۾ مدرسو کوليائين. 1910ع ۾ واپس ديوبند آيو جتي پارٽي جمعيت الانصار قائم ڪيائين. بلقان واري جنگ ۾ هلال احمر فنڊ لاءِ پيسا گڏ ڪرڻ ۽ بديسي مال جي بائيڪاٽ جي تبليغ ڪرڻ سبب اهميت ۽ مشهوري حاصل ڪيائين. تنهن بعد هو دهلي ۾ رهيو جتي هن ”نظارة المعارف القرآنيه“ قائم ڪيو جنهن جو اڃان تائين هو ناظم آهي. هو مولانا ابوالڪلام آزاد، قاضي ضياءُالدين، مولوي (ابو محمد) احمد چڪوالي، حسرت موهاني، محمد علي ڪامريڊ، شوڪت علي، مولوي عبدالرحمان عرف مولوي بشير، مولوي غلام محمد (دينپور) مولوي عبدالقدس (دين پور) شيخ عبدالرحيم (حيدرآباد سنڌ) وغيره جو ساٿي رهيو آهي. مولانا محمود الحسن جو پڪو مريد آهي. هن مولانا (محمودالحسن) تي اثر وڌو نيٺ هن ان کي اتحاد اسلامي جو وڏو مبلغ بنائي ڇڏيو. هو ديوبند جي خفيه مشورن ۽ صلاحن ۾ شريڪ هوندو هو.