سپاسنامو
ديو بند جي مولوين طرفان
27 سيپٽمبر 1915ع
اسين (جن کي بنا وڌاء جي سڀني راهي رسائي وارن، ريا کان پاڪ ۽ الله لوڪي رواداري رکڻ وارن جو ترجمان چئي سگهجي ٿو.) نمائندا آهيون هندستان ۾ قائم واحد اسلامي مرڪز دارالعلوم ديوبند جا جنهن جو ڪو مثال ڪونهي ۽ اسين باوجود هر نموني جي تخريبي ڪوششن ۽ بدبختانه ڪاررواين جي نهايت ثابت قدمي ۽ پختگي سان ان جي پراڻي پاليسي کي هلائي رهيا آهيون.
يوئر آنر جي خدمت ۾ ۽ ان جي واسطي سان هندستان جي حڪمران هز ايڪسي لينسي وائسرائي جي خدمت ۾ مولانا محمد احمد مهتمم دارالعلوم (ديوبند) کي شمس العلماء جو خطاب ۽ خصوصي سند نوازڻ تي جيڪو عالمن جي عزت افزائي ۽ شاهاڻي عطائن جي روايت جو هڪ نمونو آهي تنهن تي شڪر ادا ڪرڻ ۽ سچائي سان پنهنجي دلي جذبن جو اظهار ڪريون ٿا. حڪومت جي ان عمل مان نه رڳو اهو ثابت ٿئي ٿو ته هو انهن مسلمان اڳواڻن ۽ ليڊرن جي عزت ڪري ٿي جيڪي ان جا لائق آهن پر آزاديءَ جي دعويدارن جي ان سوال جو جواب به ملي وڃي ٿو ته ڇا اعزاز سچ پچ اهل ماڻهن کي ڏنا وڃن ٿا؟ هي صحيح آهي ۽ اسان به ان حقيقت کي مڃون ٿا ته مادي ۽ دنياوي مفادن حاصل ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ نه ته اسان جو فطري لاڙو آهي نڪي اسان جي ديني فرضن ۾ شامل آهي. پر خدا جي مرضيءَ مطابق اسان جا هي حڪمران جيڪڏهن اسان کي ڪو اعزاز ڏين ته اسان اهو ڇو نه قبول ڪريون جيڪڏهن اسان ايئن نه ڪريون (يعني اعزاز جو قدر ۽ ان تي شڪر جو اظهار نه ڪريون) ته شل الله معاف ڪري ۽ ڄڻڪ اسان شڪر گذاري ۽ ٿورن مڃڻ وارن ان فرض کان منهن موڙيو جنهن جي اسان جي پاڪ مذهب اسان کي تعليم ڏني آهي ۽ ان ۾ غفلت ڪرڻ سبب اسان حڪومت جي نظر ۾ الله ۽ رسول جي اڳيان۽ سڀني اخلاقي اصولن آڏو خوار ۽ ذليل ٿينداسين. اسان اهڙي عمل کي وڏي اخلاقي ڪمزوري ۽ هڪڙي لحاظ کان گناهه سمجهون ٿا انهن مسلمانن لاءِ جيڪي هنن آيتن تي ايمان رکن ٿا.
(1) اي پيغمبر! چئي ڏي ته هر ڳالهه الله جي طرفان آهي.
(2) ان جي حڪم بنان هڪ پن به نٿو چري سگهي.
(3) جن الله جي اڳيان جهڪڻ کي نشان ۽ شعار بنائي ڇڏيو آهي.
۽ اسان ان پراڻي چوڻي کي سچو مڃيون ٿا ته جيڪي ڪجهه دوست کان ايندو اهو سٺو هوندو آهي ۽ ڪنهن شاهاڻي سوکڙي ۽ ڪنهن مٿاهين مرتبي واري اعزاز وٺڻ کان انڪار ڪرڻ يا ان کي شايان شان نموني قبول نه ڪرڻ بي شڪري آهي. اهي ئي سبب هئا جو اسان دارالعلوم جا ٻه ٽي گهڻ گهرا يوئر آنر جي خدمت ۾ حاضر ٿيا آهيون. اسان جي حيثيت رڳو ٻن ٽن ماڻهن جي نه آهي بلڪ اسين عزت واري جماعت جا نمائندا ۽ ترجمان آهيون جيڪي هڪ (حقيقي فرض) ادا ڪرڻ آيا آهيون. اسان کي اميد آهي ته يوئر آنر پڻ اسان جي لافاني شڪريي جو احساس رکن ٿا تڏهن ته اسان کي منهن ڏيکارڻ جي مهرباني فرمائي اٿن.
يوئر آنر! اسان جو هي طبقو (جيڪو دنياوي لحاظ کان معمولي ۽ بکيو ڀانگ آهي) ان ڳالهه کان پوري ريت باخبر نه آهي ته شڪريي ادا ڪرڻ جو ڪهڙو طريقو وڌيڪ مناسب آهي. پر اسان کي اهو طريقو پسند نه آهي ته هر ضلعي جي مسلمانن پاران خط پٽ، ٽيلي گرام يا قراردادون ۽ ٺهراءَ روانا ڪري سڄي هندستان ۾ ڌوم مچائي ڇڏيون. تنهن ڪري اسان اميد ٿا رکون ته يوئر آنر دارالعلوم جي چند خدمتگارن جي ڪمزور آواز کي ”جيڪو اتحاد جي مضبوط بنيادن سبب پوري فرقي ۽ حقيقت ۾ سڀني اعتدال پسند ماڻهن جو آواز آهي.“ ظاهري شان شوڪت ۽ هڙٻونگ واري نموني شڪريي ادا ڪرڻ واري عمل جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ باعزت ۽ موثر ڄاڻندا.
يوئر آنر! اسان جي هن ننڍڙي وفد ۾ نه ته ڪو جاگيردار آهي نڪوئي ڪو رئيس وغيره. هي وفد ظاهري رک رکاءَ کان به پاسيرو آهي. پر پوءِ به اهو چوڻ اجايو نه ٿيندو ته يوئر آنر جي دور حڪومت جو فيضان آهي ۽ شمس العلماء مولانا محمد احمد جي اهتمام طفيلي اسان جهڙن بوريه نشين ماڻهن کي به اها سعادت نصيب ٿي جو خواري واري انڌاري اوڙاهه مان نڪري ڪري شاهاڻي دربار ۾ شڪر وارن جذبن پيش ڪرڻ جو موقعو نصيب ٿيو. اصل ۾ اهو نتيجو آهي دارالعلوم جي وڌندڙ افاديت ۽ اثر رسوخ جو.
يوئر آنر! توڙي جو اڄ اسان هڪ خاص ”احسان“ ۽ ”عنايت“ جي شڪريي ادا ڪرڻ لاءِ حاضر ٿيا آهيون جيڪو نه رڳو مئنيجر (مهتمم) پر اسان واري پوري لڏي تي ڪيو ويو آهي ان سان گڏوگڏ اسان آڏو دارالعلوم تي اوهان جو ڪيل نوازشون به آهن جيڪي مهتمم صاحب وقت بوقت ٻڌائيندو رهندو آهي. ان نظر ڪرم سبب مسلم عوام ۾ دارالعلوم جو اعتماد بحال ٿيندو ۽ ان سان اسان جي ان پاليسي کي سگهه ۽ هٿي ملندي جنهن جي واکاڻ يورپ جا وڏا وڏا آفيسر ڪندا رهيا آهن.
يوئر آنر! اسان الله آڏو شڪر جو سجدو ٿا ادا ڪريون جو اسان تي اسان جي فرقي وارن جو وڏو اعتماد آهي. ان جو ثبوت ۽ شاهدي دارالعلوم جي آمدني جا وڌندڙ ذريعا ڏيئي سگهجن ٿا يا دارالعلوم ۾ ڏنل تعليم جا اثرات پڻ.
جيتري قدر اسان جي وس ۾ آهي اسان پنهنجي طبقي جي مذهبي، روحاني ترقي ۽ ڀلي لاءِ پنهنجين ذميوارين پوري ڪرڻ کان ته منهن نٿا موڙيون پر ٿي سگهي ٿو ته ڪي اندروني حالتن کان اڻواقف ماڻهو دارالعلوم جي تقدس ۽ مرتبي کي ڏسي ڪري اسان جي ڪن ڪمن ڪارين کان شڪ شبهي جو شڪار ٿيندا هجن. پر جيئن ئي ڳالهه ٻولهه وسيلي يا خط و ڪتابت وسيلي کين حقيقتن کان واقف ڪيو ويندو آهي ته پوءِ هو پوري نموني مطمئن ٿي ويندا آهن
اسان جو هڪڙو رڳو هڪڙو ئي مقصد آهي، اهو آهي مذهبي آزادي جي حفاظت ۽ رڳو مذهبي آزادي جي حفاظت. ان کان وڌي ڪري ڪنهن سياسي تحريڪ کي قبول ڪرڻ يا نه ڪرڻ اسان جي پڪي پختي ۽ نه بدلجندڙ نظريي کان ٻاهر آهي. جيڪڏهن حڪومت اسلام ۽ سندس عقيدن ۽ رسمن کي ۽ اسان جي ”حقيقي ليڊر“ کي سچ پچ به عزت ڏئي ٿي ته دل ۽ زبان سان ان جو شڪريو ادا نه ڪرڻ يا پنهنجي ڪنهن عمل سان ان لاءِ مشڪلاتون پيدا ڪرڻ انتهائي ناشڪري ۽ گناهه آهي.
يوئر آنر! اسان پنهنجي اڪيلي ۽ چٽي پاليسي ٻڌائي ڇڏي آهي. هن وقت شمس العلماء مولانا محمد احمد ان پاليسيءَ کي هلائي رهيا آهن. اسان کي يقين آهي ته سندس خاندان جي مٿاهين مرتبي ۽ شخصي اثرن جي ڪري سندس شاگرد ان پاليسيءَ تي پختگي سان قائم رهندا.
پڇاڙي ۾ اسان يوئر آنر جي ڌيان ۽ وقت جي زيان تي معذرت ڪريون ٿا ۽ هڪ ڀيرو ٻيهر گرم جوشي سان يوئر آنر جو شڪريو ادا ڪريون ٿا جيڪو صوبي جو اولوالعزم حڪمران ۽ دارالعلوم جو گهڻ گهرو آهي. اسان هن يقين ڪرڻ ۾ حق بجانب آهيون ته يوئر آنر! ٿورڙي تڪليف ڪري اسان جي هنن تڪڙن پرخلوص ۽ شڪر سان ٽمٽار جذبن کي هز ايڪسي لينس وائسراءِ بهادر جي خدمت ۾ پهچائي ڇڏيندا. اسان يوئر آنر جي ترقي ۽ خوشحالي لاءِ دعاگو آهيون.