ضميمو ستون
مولانا حبيب الرحمان عثماني
وفات 6 ڊسمبر 1929ع
برطانوي سامراج جي خدمت ڪرڻ جي بدلي ۾ حضرت مولانا محمد احمد صاحب جي خدمت ۾ رياست حيدرآباد دکن جي مفتي جو جيڪو عهدو پيش ڪيو ويو هو جنهن تي حافظ صاحب چار سال 1923ع کان 1926ع تائين خدمتون مڪمل ڪري جڏهن واپس آيو ته ان تي هاڻي مولانا حبيب الرحمان عثماني صاحب کي رکيو ويو. حافظ صاحب جو جيڪو سوني ٽڪسال جهڙو ڪارنامو هو ان جي چٽسالي ۽ منصوبه بندي ۾ حضرت عثماني صاحب جي ذهانت ئي سمايل هئي. تنهن ڪري ان جو به حق هو ته کيس به نوازيو وڃي. هاڻي ان کي نوازڻ جو وارو ۽ وقت اچي ويو هو. چنانچه ان عهدي کي سونهن بخشڻ لاءِ 22 جمادي الاول 1344هه مطابق 7 ڊسمبر 1926ع تي حضرت عثماني وڏي ٺاٺ باٺ سان ديوبند کان دهلي ۽ 23 جمادي الاول مطابق 8 ڊسمبر جي رات دهلي کان حيدرآباد روانو ٿي ويو. القاسم ديوبند جي شماري جمادي الثاني 1344هه جي ادارتي صفحن ۾ حضرت عثماني جي اعزاز ۽ روانگي جي روائيداد ڇپيل آهي. سا پڙهي ڏسو.
(دارالعلوم ديوبند جو مهتمم جيڪو حيدرآباد دکن جو مفتي ٿيو آهي)
مخدوم العلماء حضرت مولانا حافظ محمد احمد (صدر مهتمم دارالعلوم ديوبند) صاحب جن رياست دکن جي شهر يار اعليٰ حضرت جي خوشنودي لاءِ سندس حڪم جي بجا آوري ڪندي حيدرآباد جي وڏي عدالت ۾ فتويٰ واري اسلامي خدمت جا چار سال چڱي ريت پورا ڪيا. توڙي جو موڪلن ۽ ضروري ڪمن سانگي ڪڏهن ڪڏهن ديوبند به ايندا رهيا ٿي پر پڪي رهائش حيدرآباد ۾ ئي هين. توڙي جو بيماري ۽ ڪمزوري اڳي کان ئي هين پر چوٿين سال بيمارين سبب ڪمزوري وڌي ويئي تنهن ڪري سرڪار وڏي کان موڪل گهريائون ۽ سائين جن به چڱي نموني قدرداني ڪندي شاهاڻي ڀلاوڻين سان مناسب ۽ معقول منصب (پروٽوڪول) ڏيئي ڪري تمام وڏي عزت سان موڪلايو. حضرت جن جي وڃڻ بعد ان وڏي ديني ۽ علمي عهدي لاءِ رياست حيدرآباد دکن جي بادشاهه سلامت (خلدالله ملڪه) جي فيضن ڀري نظر حضرت مولانا حبيب الرحمان عثماني (ثاني مهتمم دارالعلوم ديوبند) تي وڃي پيئي ۽ بنا ڪنهن ڪوشش ۽ گُهرَ جي اوچتو ئي اوچتو کين ڍنگائتي نموني درخواست ڪري ان عهدي تي فائز ڪري ڇڏيو. هيترن سارن عالمن مان جنهن خوبي جي بنياد تي حضور پرنور جيڪا چونڊ ڪئي سا سائين جن جي وسيع نظر ۽ پوري ڏاهپ جو ڏس ڏئي ٿي. توڙي جو اها چونڊ دارالعلوم ديوبند ۽ ان سان لاڳاپيل ماڻهن لاءِ شڪراني جهڙي ڳالهه ۽ اڻ ملهيو اعزاز آهي ۽ خوشي جو سبب آهي، پر جيئن ته مولانا عثماني مدضلهم دارالعلوم جي اهتمام ۽ انتظام جو روح روان هو تنهن ڪري سندن جدائي (کڻي عارضي آهي) دارالعلوم جي وڏڙن کي ڏاڍي ڏکي لڳي. هيڪاري ان ڪري جو حضرت صدر مهتمم (مسلمه الله) پنهنجي ڪمزوري ۽ بيمارين سبب اهتمام ڏي پورو ڌيان ۽ توجهه نٿو ڏيئي سگهي. پر وري بادشاهه سلامت جي انهن اڇائن ۽ قدردانيءَ کان منهن موڙڻ به هڪڙي قسم جي ناشڪري ٿيندي. تنهن ڪري سندن وڃڻ ئي وڌيڪ مناسب معلوم ٿيو ۽ دارالعلوم جو انتظام اڳي جيان وري حضرت صدر مهتمم صاحب جي سرپرستي حوالي ڪيو ويو. (شل الله ان کي مڪمل ۽ تڪڙي شفا عطا ڪري.)
حضرت مولانا حبيب الرحمان صاحب جن ديوبند مان روانو ٿيڻ کان اڳ دارالعلوم جي عالمن استادن ۽ لاڳاپيل ماڻهن جي ميڙ کي هڪ نصيحت ڀريو خطاب ڪيو جنهن ۾ دارالعلوم سان پنهنجي پراڻي بلڪ تمام پراڻي لاڳاپي جو اظهار ڪيو ۽ ان عارضي ۽ ظاهري جدائي تي ڏک جو اظهار ڪندي مٿن رقت طاري ٿي ويئي جنهن سبب سڀيئي ويٺل به هنجون هاري ويٺا. تمام ضبط کان ڪم وٺي ڪري پاڻ تقرير کي جاري رکيو ۽ فرمايو ته دارالعلوم منهنجي لاءِ ساهه جيان آهي. هي سائين جن جي عاجزي انڪساري آهي اصل ۾ اهي ادبي قائدي موجب (صنعت قلب) جو استعمال آهي نه ته حقيقت ۾ خود پاڻ مدرسي جو روح ۽ جان آهن ۽ اسين جيڪڏهن حضرت ابن عباس رضه جي هڪ روايت کي سامهون رکون ته ٻنهي مهتمم صاحبن کي مدرسي جي جسم لاءِ به روح چئي سگهون ٿا هڪڙو سيلاني ۽ ٻيو مقامي.
فسلمهم الله تعاليٰ وبقاهم (فقير راقم)
دارالعلوم جا ننڍا وڏا ۽ شهر جا عزتدار ماڻهو سائين جن کي اسٽيشن تائين اماڻڻ لاءِ حاضر هئا ۽ هڪڙو وڏو جٿو دهلي تائين مشايعت (موڪلاڻي) لاءِ گڏ رهيو جن ۾ خود حضرت مولانا حافظ محمد احمد صاحب (صدر مهتمم) پنهنجي ڪمزوري ۽ بيماري هوندي به دلي لڳاءُ ۽ محبت سبب آخري موڪلاڻي تائين شريڪ رهيو. 22 جمادي الاول جي رات حضرت مولانا دهلي کان حيدرآباد روانو ٿيو ۽ سڀني موجود ماڻهن دکندڙ دل ۽ آلين اکين سان کين الوداع چيو.
(نستودع الله دينه و امابته و خواتيم اعماله)
دارالعلوم لاءِ حضرت عثماني جي ڪيل وڏين خدمتن جي مڃتا ۽ دارالعلوم جي عالمن ۽ شاگردن سان سندن ٻاجهه ڀريي سلوڪ کي ٻڌائڻ لاءِ هڪ وڏي دفتر ۽ ڊگهي وقت جي ضرورت آهي. هن مهل اسين پنهنجي ڳالهه کي هن دعا تي ختم ٿا ڪريون ته شال الله پاڪ کين عزت ۽ احترام سان راهي ۽ مقرر ڪيل وقت تائين حضور سلطان پاران سونپيل ديني خدمتن کي سهڻي نموني ڪاميابي سان پوري ڪرڻ جي توفيق عطا فرمائي ۽ هن عارضي جدائي کان پوءِ پنهنجي پونئيرن ۽ دوستن کي پنهنجي ملاقات ۽ زيارت سان نوازڻ جو وقت ۽ دارالعلوم جي ترقي ۽ بقا لاءِ جاکوڙڻ جو موقعو عطا فرمائي ۽ اسين پنهنجي مضطربانه گستاخي تي سائين جن کان معافي جي اميد ڪري هي ٻه ٽي بيت پڙهون ٿا ته:
بسفر رفتنت مبارکباد سلامت روی وباز آئی
مابگوئیم آ تو گوئی نے آئی آئی مگر بہ ناز آئی
فضل حق لطف شاہ یار تو باد از دکن شاد و سر فراز آئی