اختلافن جو نتيجو
بهرحال انهن اختلافن جو نتيجو اهو نڪتو جو مسلمانن جي اجتماعي مفادن لاءِ قوم ۽ وطن جي آزادي جي هڪ عظيم الشان تحريڪ ختم ٿي ويئي. قومي ۽ ملي جنگ جو هڪ اهم محاذ تباهه ٿي ويو. ديوبند جي بهترين دماغن ۽ وڏين ذهني ۽ فڪري صلاحيتن ۽ انقلابي عنصرن کي اهڙو ته ڇڙوڇڙ ڪيو ويو جو اڄ مُني صديءَ کان به وڌيڪ وقت گذري ويو آهي ته به علم ۽ عمل جون ٻه بهترين ڌارائون گڏ نه ٿي سگهيون آهن ۽ قوم، وطن، دين ۽ ملت کي انهن گڏيل صلاحيتن مان جيڪو فائدو پهچڻو هو سو نه پهتو بلڪ ديوبند جي ان انقلابي تحريڪ کان قاسمي، عثماني، فاروقي (ٿانوي) خاندانن جي جدا ٿي وڃڻ جو نتيجو اهو نڪتو جو ان ئي نيچريت ۽ بي ديني کي ٽيڪ ۽ هٿي ملي جنهن جي الزام ۾ مولانا سنڌي کي ديوبند مان نيڪالي ڏني ويئي هئي.
جن بزرگن حضرت شيخ الهند جي انقلابي قيادت ۽ سياست جو انڪار ڪيو تن پاڻ ۽ انهن جي آڪهه آغا خاني ۽ اسماعيلي شخصيتن (آغا خان ۽ جناح) کي پنهنجي مٿي جي موڙ بڻايو ۽ انهن جي مفادن ۽ مقصدن کي نه رڳو فائدو پهچايو پر انهن جي حڪومت لاءِ قانوني ۽ شرعي جواز پيدا ڪري انهن کي ايترو ته سگهارو بنائي ڇڏيو جو اڄ جيڪڏهن ملڪ جون سڀ اسلامي طاقتون گڏجي به انهن جو مقابلو ۽ تدارڪ ڪرڻ چاهين ته به ممڪن نظر نٿو اچي.
توڙي جو حضرت شيخ الهند جي قيادت کان انڪار ڪرڻ هڪ سياسي مسئلو هو پر جيئن ته ان انڪار جو بڻ بنياد چند شخصيتن ۽ خاندانن جي نجي ۽ محدود هلڪڙن مفادن تي رکيل هو تنهن ڪري نه رڳو ملي اجتماعي تحريڪ کي نقصان پهتو پر ديوبند جي ديني مڪتبه فڪر ۾ به اختلافن جي هڪ اهڙي لهر ۽ وٿي پيدا ٿي پئي جنهن مان ديوبند جي دشمنن هميشه فائدو حاصل ڪيو ۽ ان جو نقصان سدائين ديوبند وارن جي ڪنڌ ۾ پوندو رهيو آهي.
**