علمي خدمتون
علمي خدمتن جي ميدان ۾ به دارالعلوم ديوبند ۽ سندس فرزندن رڳو ڪم ناهي ڪيو پر ڪارناما سرانجام ڏنا آهن. هي علمي خدمتون ڌار ڌار شخصي طور به ڪيون ويون ته منظم علمي ادارن جي صورت ۾ به ظاهر ٿيون. دارالعلوم ديوبند وڏي درجي جا قلمڪار، مصنف، شاعر، صحافي ۽ مختلف علمن ۽ فنن جا ماهر پيدا ڪيا آهن. قرآن پاڪ جي مفسرن ۽ ترجمي ڪندڙن ۾ سڀ کان پهرين نالو حضرت شيخ الهند جو اچي ٿو. سندن شاگردن ۾ ڪيئي بزرگ اهڙا گذريا آهن جن جو شمار انتهائي اهم درجي جي مفسرين ۾ ٿئي ٿو. انهن ۾ مولانا شبير احمد عثماني، مولانا عبيدالله سنڌي، مولانا اشرف علي ٿانوي خاص طور ڳڻي سگهجن ٿا. ٿانوي سلسلي جي بزرگ مفتي محمد شفيع معارف القرآن جي نالي سان ۽ ڪن ٻين بزرگن تفسيري لٽريچر ۾ ڪيترن ئي ڪتابن جو وڏو واڌارو ڪيو آهي. مولانا عبدالماجد دريا آبادي جو شمار به ان ئي علمي خانقاهه وارن ۾ ڪرڻ گهرجي، ان جو هڪ پنهنجو تفسيري انداز آهي. مولانا حفظ الرحمان سيوهاروي هڪ باڪمال شخصيت جو مالڪ هو. ان قرآني دعوت ۽ تفسير جو هڪ خاص ميدان هٿ ڪيو ۽ قصص القرآن جي نالي سان پنهنجي يادگار ڇڏي ويو. ان ئي اسلوب ۽ انداز کي منهنجي محترم مخدوم حضرت مولانا شريف احمد صاحب جن پسند ڪيو ۽ ”تذڪرة الانبياء“ ۽ ”قصص الاولياء“ ٻن حصن ۾ سائين جن ئي لکيو آهي. حضرت لاهوري کان پوءِ سندن خاص خليفي مولانا قاضي زاهد الحسيني پنهنجي قرآني درسن جي مدد سان قرآن ڏي وارڻ واري دعوت کي پاڪستان جي اتر اولهه واري علائقي جي شهرن توڙي ڳوٺن تائين پکيڙڻ جي ڀرپور محنت ڪئي ان ۾ گهڻو ڪامياب به ٿيو. موجوده دور جي بزرگن ۾ حضرت صوفي مولانا عبدالحميد سواتي صاحب جن جون قرآني خدمتون ۽ تفسيري ڪاوشون پنهنجي عظمت ۽ پکيڙ سبب ان ڳالهه جون حقدار آهن ته مٿس خاص تحقيقي نظر وڌي وڃي. حضرت صوفي صاحب، شاهه ولي الله ۽ علماء ديوبند جي علم ۽ تفسير جون خاصيتون ۽ خوبيون پنهنجي تفسيري درسن ۾ هٿيڪيون ڪري ڇڏيون آهن. سائين جن جي ذات اڄڪلهه هڪ تفسيري مڪتبه فڪر جي بانيڪار جهڙي آهي. هي سڀئي مفسر پنهنجي ڌار ڌار تفسيري خاصيتن جي بنياد تي مفسرين جي لڏي ۾ هڪ خاص جاءِ والارين ٿا. وري مولانا سنڌي ؓ پنهنجي هڪ خاص اجتهادي فڪر ۽ تفسيري انداز جي بنياد تي ڄڻ ته هڪ مستقل تفسيري باغيچي جو بانيڪار بنجي ويو آهي. ان کان سواءِ عام قلم ڌڻين ۾ مولانا حفظ الرحمان سيوهاروي، مولانا سعيد احمد اڪبر آبادي، شيخ الاسلام حضرت مولانا حسين احمد مدني، حضرت مفتي ڪفايت الله، مولانا مناظر احسن گيلاني، مولانا ثناءُالله امرتسري، مولانا اشرف علي ٿانوي، مولانا سيد محمد ميان ديوبندي وغيره جهڙا اهل علم ۽ قلمڪار به آهن جن پنهنجي فڪر ۽ تحقيق سان اردو ٻوليءَ جي ديني تاريخي ۽ سياسي لٽريچر ۾ هڪ وڏو واڌارو آندو آهي.
صحافين ۾ مولانا شائق احمد عثماني (ايڊيٽر ”عصر جديد“ ڪلڪته) مولانا محمد عثمان فارقليط (ايڊيٽر الجمعيت دهلي) ۽ شاعرن ۾ مولانا تاجور نجيب آبادي جهڙو ناميارو شاعر ۽ صحافي گذريو آهي.
امت جي سڌارڪن ۾ مولانا احمد علي لاهوري ۽ مولانا اشرف علي ٿانوي؛ محققن، مفڪرن ۽ رسول الله ﷺ جي عظمت جي محافظن ۾ مولانا انور شاهه ڪشميري جهڙي اڻ لڀ شخصيت ٿي گذري آهي. مولانا احمد سعيد دهلوي، مولانا حفظ الرحمان سيوهاروي ناميارا خطيب ٿي گذريا آهن. قاري محمد طيب صاحب جن جو شمار به برصغير جي چوٽيءَ جي خطيبن ۾ ٿئي ٿو.
علمي ۽ مجلاتي صحافت جي ميدان ۾ ته ديوبند جي خدمتن جو گراف انتهائي اُتم ۽ اوتاهون رهيو آهي. ”الرشيد“، ”القاسم“ ۽ ”دارالعلوم“ جهڙا رسالا ته ديوبند مان ئي صادر ٿيا پر ان جي فرزندن ملڪ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ اردو، عربي وغيره ۾ رسالا ڪڍيا جن جي فهرست مرتب ڪرڻ ڏانهن اڃان شايد ڪنهن به ڌيان نه ڏنو آهي. ديوبند جي خدمت جو اهو هڪ اهم رخ آهي. رسالن ۽ جريدن جي مدد سان وقت جي اهم ديني، معاشي، سياسي، مسئلن بابت انتهائي قيمتي مواد فراهم ٿيو. اتاهين درجي جا علمي، تاريخي ۽ تحقيقي مقالا لکيا ويا، تهذيب ۽ ثقافت کان سواءِ نئين دور جي بيشمار نون مسئلن تي پر مغز مضمونن جو ذخيرو هٿ آيو.
اڄ به هندستان، پاڪستان ۾ جيڪڏهن قداور علمي تحقيقي ۽ ديني رسالن جي فهرست تيار ڪئي وڃي ته ”برهان“_ دهلي، ”الحق“، اڪوڙه خٽڪ، ”بينات“ ۽ ”البلاغ“، ڪراچي، ”الرشيد“ ۽ ”انوار مدينه“، لاهور، ”الفاروق“ جيڪو اردو عربي، انگريزي ۽ سنڌي چئن ٻولين ۾ ڪراچي کان نڪري ٿو ۽ “نصرت، العلوم“_ گوجرانواله جا نالا سرفهرست هوندا.