دارالعلوم ديوبند جا اثر
نئين ۽ پراڻي تهذيب جي متڀيد جو مسئلو برصغير جي مسلمانن جي مذهبي زندگي جو مک مسئلو رهيو آهي. ديوبند کي قدامت پرست ۽ علي ڳڙهه کي نو نواز ڪوٺيو ويو. ان وٿي کي ميٽڻ لاءِ ڪيترن ئي قوم جي هڏ ڏوکين ڪوشسون ڪيون، پر عجب جهڙي ڳالهه اها آهي جو نواڻ سان نوازيل ماڻهن رڳو الزام مڙهيا پر پراڻ پرستن ان فاصلي کي گهٽائڻ لاءِ حقيقي ڪوششون ڪيون، جنهن جو هڪڙو مثال ”ندوة العلماء لکنو“ آهي، جنهن جي اڳواڻن ۽ بانين ۾ ديوبندي سلسلي جا بزرگ اڳڀرا رهيا آهن. حضرت شيخ الهند، ديوبند ۽ علي ڳڙهه جي وچئين وٿي کي گهٽائڻ لاءِ تمام سنجيده ڪوشش ڪئي. علي ڳڙهه جي پڙهيل شاگردن لاءِ خاص نصاب مرتب ڪرايو ۽ دارالعلوم جي فاضلن کي علي ڳڙهه وڃي نون علمن سکڻ لاءِ همٿايو. دهلي ۾ مدرسه ”نظارة المعارف القرآنيه“ قائم ٿيو، جنهن جي سرپرستن ۾ حڪيم اجمل خان مرحوم سان گڏ نواب وقارالملڪ کي برابر ڀاڱي ڀائيوار بڻايو. پنهنجي زندگي جي آخري ڏينهن ۾ گهڻو بيمار هوندي به حضرت شيخ الهند علي ڳڙهه جو سفر ڪيو پنهنجي ۽ وفات کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ ”جامعه مليه دهلي“ جي پيڙهه جو پٿر رکيو. زندگي جي پوين پساهن تائين هو ڪوشش ۾ لڳو رهيو ته علي ڳڙهه جو اونداهو اندر ايمان جي روشني سان ٻهڪي پوي، پر انهن سڀني ساڃهه وند سچاين جي صلي ۽ بدلي ۾ علي ڳڙهه جي سوکڙين حضرت شيخ الهند ۽ سندس ساٿين، شاگردن، فداڪارن مولانا سنڌي وغيره جي جاسوسي ڪئي، انهن لاءِ ڏڦير پيدا ڪيا، قيد بند ڏيکارايا، جاسوسي جي عيوض گورنمينٽ کان عهدا، خطاب ۽ سندون حاصل ڪيون. اهڙي نموني دارالعلوم جي اڳواڻن ۽ ملت جي گهڻ گهرن جي سڀني محنتن تي پاڻي ڦيرڻ جي ڪوشش ڪئي. تانجو انهن بزرگن جي سماجي قدڪاٺ کي گهٽائڻ ۽ بدنام ڪرڻ لاءِ مٿين ٺٺول ۽ مسخريون ڪيون، الزام ۽ تهمتون مڙهيون ۽ انهن جي مارڻ کان به نه مڙيا. علي ڳڙهه ۽ ديوبند جي اها ئي ڇڪ ڇڪان هئي جنهن اڳتي هلي مسلم ليگ ۽ جمعيت علماءِ هند جي جهڳڙي جي صورت اختيار ڪئي. انهن ڪڙن تجربن کان پوءِ به ان دور جا عالم سڳورا مسلمانن جي ايڪي ۽ ٻڌي، نون ۽ پراڻن جي ميلاپ کان نااميد نه ٿيا، پر مسلم ليگ جي چڱن چوکن جا جيڪي پرڪار رهيا تن جو اظهار مولانا شبير احمد عثماني ؓ پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ ڪيو آهي. جيڪو خواجه عبدالوحيد مرحوم کانئن ورتو هيو ۽ مولانا جي حياتيءَ ۾ ئي لاهور جي سه روزه اخبار زمزم ۾ ڇپائي ڇڏيو هو. جيتوڻيڪ علي ڳڙهه، ديوبند کي ڪڏهن به مڃتا نه ڏني پر ملت جي خيرخواهي ۽ اسلامي اخلاق ۽ سيرت جي سلسلي ۾ ديوبند جي اخلاص ۽ عمل جو وهڪرو ايڏو ته زورآور رهيو جو علي ڳڙهه به ان کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نه سگهيو. علي ڳڙهه جي ڄميل ۽ انگريز پرست ماحول مان جيڪي سو ڪجهه آزادي جا ڪوڏيا ۽ ملت جا گهڻگهرا ماڻهو نڪتا جن علي ڳڙهه جي پيشاني تان ڪارنهن جي ٽڪي ميٽڻ جي ڪوشش ڪئي. توڙي جو پنهنجي ڪوششن ۾ ڪامياب نه ٿيا، پر پوءِ به پنهنجي سچائي، ايمانداري جي ڌاڪ ماڻهن جي دلين ۾ وهاري ويا. انهن ۾ مولانا محمد علي جوهر، شوڪت علي، تصدق احمد خان شيرواني، حسرت موهاني، مولانا ظفر علي خان، مهدي افادي، مولانا حميدالدين فراهي، اقبال سهيل، عبدالمجيد خواجه، طفيل احمد منگلوري، قاضي عبدالغفار، ڊاڪٽر سيد محمود، ڊاڪٽر ذاڪر حسين، شيخ عبدالله (ڪشميري) ۽ ٻيا به ڪجهه اهڙائي درويش آهن جيڪي ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان حضرت شيخ الهند کان متاثر ۽ سندن سدا ملوڪ سيرت جا گهائل هئا ۽ ان لاڳاپي جي ڪري ئي هنن قومي خدمت کي پنهنجي زندگي جو مقصد مڃيو. علي ڳڙهه ۾ سر سيد جي پنيڙات پاليسيءَ جي مخالفت ۾ جيڪو جذبو جاڳيو ان ۾ ديوبند جو اثر سڀني کان وڌيڪ نمايان هو. توڙي جو ديوبند جي بزرگن ڪڏهن به علي ڳڙهه جي مخالفت ۾ نه ڪڏهن کلي تقريرون ڪيون نه ماڻهن جي جذبن کي ڦوڪون ڏيئي ڀڙڪايو ۽ نه محمد علي وانگر علي ڳڙهه کي اڏائڻ جي ڌمڪي ڏني. پر ديوبند جو پنهنجو هڪ باڪمال ڪردار هو، جنهن علي ڳڙهه وارن جي اکين کي کولي ڇڏيو هو. هن جي سيرت پنهنجو ڪم ڪري رهي هئي، جنهن جو اثر هوريان هوريان پکڙجي رهيو هو. علي ڳڙهه کان سواءِ ملڪ جا ٻيا به سياسي، ديني ۽ ثقافتي ادارا ديوبند کان متاٿر ٿيا. نواب وقارالملڪ ظاهر آهي ته علي ڳڙهه جي پيداوار ڪونه هو. حڪيم اجمل خان جو لاڳاپو به هڪ ٻئي دائري سان هو. ڊاڪٽر انصاري، (مختار احمد) جو ميدان به ٻيو هو ۽ هو هڪ گهڻ پاسائين شخصيت هو. علامه اقبال جي شروعاتي تعليم ۽ تربيت جو سانچو ٻئي مٽي مان جڙيل هو ۽ بعد ۾ به سندس شخصيت ۽ فن فڪر جي واڌ ويجهه جي ٻي دنيا هئي. ابوالڪلام آزاد جو شروعاتي ماحول ٻيو هو. سندس پيءُ هڪ ٻئي فڪر سان لاڳاپيل هو. حالي ۽ شبلي به ڌار دنيائن جا ڌڻي هئا اڪبر اله آبادي جي به هڪ پنهنجي طبيعت هئي. پر حضرت شيخ الهند جي شخصيت ۽ ديوبند جي ڪردار کان سڀ متاثر هئا. سندن سيرت ۽ صورت ۾ اهڙي ڇڪ هئي جو جنهن هڪ ڀيرو کيس ڏٺو سو مٿس موهت ٿي پيو. ديوبند جا اثرات، نه رڳو ملڪي شخصيتن ۽ ادارن تي پيا هئا پر پرڏيهي ملڪن جا اڳواڻ ۽ ادارا به ان کان متاثر هئا. سفرنامه اسير مالٽا، نقش حيات، تحريڪ شيخ الهند- ريشمي رومال تحريڪ، مولانا عبيدالله سنڌهي جون لکڻيون، اقبال شيدائي جي سرگزشت ظفر حسن جي آپ بيتي وغيره جي پڙهڻ سان اندازو ٿئي ٿو ته دارالعلوم ديوبند جي ملي سياسي تحريڪ کان افغانستان، ترڪي ۽ حجاز جا ڪيترائي مکيه اڳواڻ متاثر هئا. دارالعلوم ديوبند جا اثرات ڪن مکيه علمي گهراڻن تي به پيا هئا. ان سلسلي ۾ پنجاب جو غزنوي خاندان ۽ يو پي جي ڪن اهل حديث عالمن کي ڳڻي سگهجي ٿو. اهل حديث عالم خاص ڪري غزنوي خاندان پنهنجي هڪ مستقل علمي، تعليمي ۽ تهذيبي روايت رکن ٿا. انهن جي فڪري خدمتن جو درجو اتم آهي. اهي دين ۽ ملت جي خدمت جي حوالي سان پنهنجو هڪ شاندار تاريخي ڪردار رکن ٿا. اهڙي نموني لڌيانه جو علمي گهراڻو، جنهن جي پونئيرن ۾ مفتي محمد نعيم ۽ مولانا حبيب الرحمان جهڙا مڻيادار مڙس گذريا آهن. دائره شاهه اجمل (اله آباد) فرنگي محل (لکنؤ) ۽ بدايون رام پور، اجمير وغيره جهڙن تصوف ۽ علم وارن گهراڻن جي تعليم ۽ تدريس جي پڇاڙڪي دور جي بزرگن جا حالات اسان اڳيان آهن. اهي سڀ حضرت شيخ الهند جي فڪر جي سهائن ۽ حضرت جن جي شخصيت جي عظمت ۽ جلال کي مڃيندڙ هئا. مولانا ابوالڪلام آزاد، پنهنجي ذات ۾ هڪ انجمن ۽ پنهنجي مستقل حيثيت جو مالڪ هو. هو پنهنجي زندگي ۽ فڪر جي تعمير ۾ پنهنجي پيءُ جي فڪري ۽ علمي شخصيت جو ٿورائتو نه هو. بيشڪ هن پنهنجي پيءُ جي سيرت مان ڪجهه ٻهڪندڙ گڻ اپنايا هئا. پر دارالعلوم ديوبند جي خدمتن ۽ حضرت شيخ الهند جي سيرت ۽ ان جي ڪردار جو مٿس گهرو اثر هو. ويهين صدي جي هڪ مهان شخصيت علامه سيد سليمان ندوي هو، ان کي ”ندوة العلماء لکنؤ“ جو هڪ ڏاهو فرزند چوڻ گهرجي، مولانا اشرف علي ٿانوي جو مريد ۽ خليفه مجاز هو. اهو حضرت ٿانويءَ جو فيـض نظر هو يا مڪتب ديوبند جي ڪرامت، جو ان بيعت جي سلسلي کان پوءِ سندس خيالن ۾ وڏو انقلاب اچي ويو. روحاني معراج کي ثابت ڪرڻ لاءِ وٽس عقلي ۽ منطقي دليلن جي کوٽ ڪانه هئي. هو روايتن جو سهارو به وٺي پئي سگهيو، ڪن صحابين عالمن ۽ ڏاهن جي اختلافن جي مدد سان به پنهنجي موقف کي سگهارو بنائي پئي سگهيو. پر ان جي سلڇڻي روح ۽ سچي دل انهن بنيادن تي پنهنجي فڪر جي اڏاوت ڪرڻ کي مناسب نه سمجهيو ۽ ان مسلڪ کي ئي ورتو، جيڏانهن حضرت ٿانوي جي فڪر سندس رهنمائي ڪئي. جيڪو علماء ديوبند جو مسلڪ هو ان سلسلي ۾ مولانا عبدالباري ندوي ۽ مولانا عبدالماجد دريا آبادي جو نالو به اچي ٿو جو انهن جي عقيدتن ۽ ارادن جو ناتو هميشه علماء ديوبند سان لاڳاپيل رهيو. موجوده شخصيتن ۾ مولانا ابوالحسن علي ندوي به هڪ شاهڪار شخصت جو مالڪ آهي. ان جو تعلق رائي بريلي جي هڪ تاريخي علمي گهراڻي سان آهي. هو پاڻ دعوت هدايت جي سلسلي جي هڪ مکيه شخصيت آهي. ان جي خاندان ۾ علم ۽ دين، اخلاق ۽ تصوف مان ڪهڙو خزانو گهٽ هو جو ٻين جو محتاج بنجي پر علماء ديوبند سان سندس عقيدت هڪ کليل حقيقت آهي. خاص ڪري قرآني علمن ۾ ان ئي مڪتبه فڪر جي هڪ عالم شيخ التفسير مولانا احمد علي لاهوري جي تعليم تربيت جي مٿس گهري ڇاپ ڏسڻ ۾ اچي ٿي.