علمي ۽ تحقيقي ادارن جو قيام
دارالعلوم ديوبند ۾ ۽ ان کان ٻاهر ان جي فرزندن وقت ۽ حالتن جي مطابق وڏي درجي وارا علمي ۽ تحقيقي ادارا قائم ڪيا آهن ۽ هاڻي لڳ ڀڳ سڀني ديني مدرسن ۾ تحقيق ۽ تصنيف ۽ تاليف جا مستقل شعبا قائم ٿي چڪا آهن.
دارالعلوم جي کوڙساري خصوصيتن مان هڪ هي خصوصيت به آهي ته ان جا پڙهيل اهڙي ذهني فڪري تربيت سان سينگاريل هوندا آهن جو ڪنهن راهه تي رڳو مقلدانه ڊوڙ ڊڪ نه آهن ڪندا پر وقت ۽ حالتن جي مطابق پنهنجو گس پاڻ ٺاهيندا آهن. اهوئي سبب آهي جو وقت جي گهرج موجب ادارا قائم ٿيندا ويا، رسالا ۽ ڪتاب به جاري ٿيندا ويا، ان جي فرزندن علم ۽ عمل جي مختلف ميدانن ۾ ملت جي خدمتن جون پاڻ واٽون ٺاهيون ۽ ورتيون آهن.
دارالعلوم ۾ تصنيف ۽ تاليف جي شخصي خدمتن کان سواءِ ڪيتريون ئي اڪيڊميون پڻ وجود ۾ آيون جن ۾ ”مجلس معارف القرآن“، ”شيخ الهند اڪيڊمي“۽ دارالعلوم کان ٻاهر ”ندوة المصنفين“ (دهلي) دارالعلوم ديوبند جي فرزندن جو ڪارنامو آهي. مجلس علمي (ڊاڀيل هاڻ ڪراچي) ان ئي سلسلي جي ذوق رکڻ وارن قائم ڪئي آهي. انجمن خدام الدين لاهور آهي ۽ بيت الحڪمة جي نالي سان مولانا عبيدالله سنڌي هڪ ادارو قائم ڪيو هو، جنهن جو مرڪز دهلي هو ۽ ان جون شاخون ڪراچي پير جهنڊو خانپور ۽ لاهور ۾ قائم ڪيائين ان جي نگراني ۾ ڪيترائي اهم ڪتاب شايع ٿيا.
ڪراچي ۾ مولانا حسين احمد مدني جي ياد ۾ مجلس يادگار شيخ الاسلام ڪم ڪري رهي آهي. مولانا قاري شريف احمد صاحب ان جو صدر آهي. ان کان سواءِ ڪيترائي تبليغي ۽ اشاعتي ادارا آهن جن جو انگ سو کان به مٿي آهي.
حضرت مولانا سيد محمد ميان پنهنجي سر هڪ اڪيڊمي آهي. ان جيڪو همه گير تصنيف ۽ تاليف جو ڪم ڪيو آهي سو ڪيترن ئي ادارن جي ڪم کان به مٿڀرو آهي. اوهين جڏهن به جمعيت علماءِ هند جو نالو وٺندؤ ته ان جي تصنيف ۽ تاليف واري شعبي جي حوالي سان سندس ئي پاڻمرادو نالو ذهن تي تري ايندو. ان بزرگ نه رڳو نظري ۽ عملي اساسي موضوعن تي لکيو آهي پر سيرت، تعليم، فقه، فتويٰ ۽ لساني موضوعن کان ويندي افسانوي ادب به تخليق ڪيو آهي. نه ان جو قلم ٿڪيو ۽ نه وٽس موضوعن جو دائرو سوڙهو هو. سراسري حيثيت سان علمي ۽ ديني تصنيف ۽ تدوين ۾ ته دارالعلوم جي فرزندن کي هڪ خاص حيثيت حاصل هئي. پر ٻين علمن ۽ فنن جي مختلف ميدانن ۾ به انهن کي خاص مقام مليل هو. قرآن جي مختلف علمن، حديث جي مختلف ميدانن ۽ فقه ۾ توڙي نقلي علمن وغيره ۾ مقلدانه ۽ ميڙ چونڊ جي بنيادتي نه پر مجتهدانه بصيرت جي بنياد تي به سندن هڪ خصوصي حيثيت سڀني ديني توڙي علمي حلقن ۾ مڃي وئي آهي. اهو امتياز نه رڳو دارالعلوم جي تاريخ ۾ ملي ٿو پر اڄ تائين به انهن جو اهو شان ۽ شوڪت قائم ۽ دائم آهي.