باغين جا روح ۽ لاوارث سردي
”ڏينھن ٿيا ڪنھن شينھن اسان وٽ ناھي ڪئي گجگوڙ.“
نواز زنئور جو شمار به اڄوڪي سنڌ جي انھن باغي روحن ۾ ٿئي ٿو، جن کي ڪو قبولڻ لاءِ (شايد مائٽن کان سواءِ) تيار ناھي، ھاڻي جڏھن ڪراچي کان حيدرآباد ايندي ھي 2 نوجوان گرفتار ٿيا آھن ته سندن گم ٿيل ساٿين جي انگ ۾ اضافو ٿيو آھي. انھن جي گرفتارين جي خبر تڏھن پوي ٿي جڏھن سندس مائٽ مظاھرا ڪري روڊن تي نڪري اچن ٿا. نواز زنئور ۽ ذوالفقار ڪولاچيءَ کان اڳ ۾ ڪير ھئا؟ مظفر ڀٽو، ستار، ذوالفقار خاصخيلي، احمد خان تيوڻو ۽ ٻيا جن جي رياست جي ڪنھن به اداري ڪڏھن گرفتاري ظاھر نه ڪئي آھي، پر سندس پيرسن امڙيون، ڀينرون ۽ ٻارڙا لڳاتار روڊن تي اچي رڙيون واڪا ڪندا رھن ٿا ته سندن نوجوانن کي ڳجھين ايجنسين ۽ پوليس گرفتار ڪيو آھي. پر انھن جو رڙيون ھر روز اختيار ڌڻين جي ڪنن تي بي اثر ثابت ٿين ٿيون. ھاڻي ته ڪافي ڏينھن ٿي چڪا آھن پر انھن سيوھڻ کان ڪراچيءَ تائين ھر شھر ۾ وڃي ماڻھن جي ضمير ۽ دلين جا دڙ کڙڪايا، پر ڪير انھن جو سڏ ورنائي به ته ڇو؟ مظفر ڀٽو جي حياتيءَ لاءِ در در ڦرندڙ لاچار ۽ مجبور ڀينرن کي جڏھن به ڪنھن چوڪ تي مظفر جو فوٽو کڻي نعرا ھڻندي ڏسندو آھيان ته الاءِ ڇو دل وسامي ويندي آھي انھن ڏينھن ۾ آئون زلزلي واري اسٽوري ڪرڻ لاءِ مظفر آباد ويل ھئس. واپسيءَ تي اسلام آباد ۾ ھن کي ڪي ٽي اين تي ڏٺم ته خبرن جي ھڪ بليٽن ختم ٿيڻ کان ٿورو اڳ حيدرآباد ۾ احتجاج ڪندي مظفر ڀٽو جي ڀيڻ روئيندي چئي رھي ھئي ته ”اسان کي ڪو ٻڌائڻ وارو ناھي ته اسان جي ڀاءُ کي ڪيڏانھن گم ڪيو اٿن، خدا واسطي اسان کي پنھنجو ڀاءُ بچائي ڏيو.“ الاءِ ڇو روئڻھارڪي ڀيڻ جا اھي لفظ ٻڌي لونءَ ڪانڊارجي ويئي ھئي ۽ گلو خشڪ ٿي پيو ھو. ان وقت دنيا جي خفن ۾ گم ٿي ويل سنڌ جي ذھين ٽھيءَ جي سريلي شاعر مظھر جون اھي سٽون ذھن تي ڦرڻ لڳيون ته؛
اھي جسم سگريٽ جن تي وساڻا،
جنين جو مقدر بڻيا جيل ٿاڻا
انھن جي ملاقات لاءِ ڀيڻون ۽ مائون نه روڪيو
ھوائون نه روڪيو، ھوائون نه روڪيو.
ڇا ڪڏھن ڪنھن سوچيو آھي ته روزانو جن نوجوانن جون وارث عورتون مختلف شھرن ۾ مظاھرا ڪنديون وتن ٿيون اھي آخر آھن ڪير؟ انھن کي ڪھڙي ڏوھ جي سزا ۾ گرفتار ڪيو؟ ڪنھن به عدالت ۾ آخر کين پيش ڇو نٿو ڪيو وڃي؟ اھو ڪو ايڏو وڏو راز به ڪونھي ، جو اسان جي لڪل رھي. پر اسان جي گھڻائي شايد اھو ڄاڻن ئي نه پئي چاھي اھي سڀ جا سڀ گرفتاريءَ کان پوءِ گم ٿيل نوجوان جيئي سنڌ متحده محاذ جا عھديدار ۽ ڪارڪن آھن. جن ۾ ڪجھه جسقم جا ڪارڪن به شامل آھن. جسمم جي ھن گرفتار ٿيل کيپ کان اڳ ۾ جيڪا کيپ گرفتار ٿي ھئي. اصغر شاھ، منصور ۽ ڪجھه ٻيا نوجوان شامل ھئا، جن کي اعلى پوليس عملدارن ڪراچيءَ ۾ پريس ڪانفرنس ڪندي تربيت يافته دھشتگرد ۽ ڀارتي ايجنٽ قرار ڏنو ھو، جيڪي سنڌ اندر بم ڌماڪا ڪري ريل پٽڙين ۽ بجلي جي ٿنڀن کي نقصان پھچائڻ پيا چاھين. ڪراچيءَ ۾ پوليس عملدارن جي ان پريس ڪانفرنس کان اڳ اصغر شاه جو پيءُ غلام مصطفى شاه بيماريءَ جي حالت ۾ پنھنجي پوٽي سميت مون وٽ آيو ھو. انھن کي اصغر شاھ جي حياتي بچائڻ لاءِ پريس ڪانفرنس ڪرڻي ھئي. انھن سان ڳالھين دوران آئون اھو ئي سوچي رھيو ھئس ته اصغر شاھ جھڙو سينئر سياسي ورڪر ڇا ھاڻي پنھنجي سياسي رھبر سائين جي ايم سيد جي عدم تشدد واري پر امن سياسي راھ تي ھلندي ٿڪجي پيو آھي يا کيس اھو يقين ٿي ويو آھي ته سنڌين جا ستل روح تقريرن، نعرن ۽ جلوسن سان نه پر بم ڌماڪن سان سجاڳ ٿيندا. اصغر شاھ، مظفر ڀٽو ۽ سندن پارٽي پاران ڪڏُھن به بم ڌماڪن جي ذميواري توڙي جو ڪڏھن به قبول نه ڪئي وئي آھي، پر سرڪاري ذريعن جو اھوئي اسرار آھي ته مذڪوره سياسي ڪارڪن سنڌ اندر ريل جي پٽڙين ۽ بجلي جي ٿنڀن ۾ ٿيندڙ انھن بم ڌماڪن ۾ ملوث آھن، جن جي جاءِ واردات تان ھميشه ”سنڌ لبريشن آرمي“ جي ڪنھن چانڊيو ڪمانڊر جو خط ملندو رھيو.
ڪجھه سرڪاري ذريعن جي دعوى آھي ته جسمم جي انھن ماڻھن کي سبيءَ لڳ انھن ”فراري“ ڪئمپن ۾ ٽريننگ ملندي ھئي، جن مٿان اڄڪلھه سرڪاري جھاز بمباري ڪري رھيا آھن. ڇا سنڌ اندر وري ڪا نئين ”سوڍا سنگت“ ٺھڻ پئي وڃي يا ھن دور ۾ به ھو ڀڳت سنگھه ۽ چندر شيکر آزاد ٿيڻ چاھين ٿا. اھي نوجوان به عجيب بي چين روحن جا مالڪ آھن. ھو اھڙي سورھيه بادشاه جي ڏسيل واٽ ٿي پيا ھلڻ چاھين، جنھن تي سندن اولاد به نٿو ھلي اھي سمورا گرفتار ڪري ظاھر يا گم ڪيل نوجوان سنڌ جي سياسي ڪارڪنن واري محدود سرڪل ۾ ته ڄاتل سڃاتل آھن پر انھن منجھان ڪو به اڃان تائين عوامي فگر بڻجي نه سگھيو. سياسي پاڙ مضبوط ڪرڻ کان اڳ ئي ھنن اھڙو رستو ورتو، جيڪو پرخار ۽ اڪيلائين کان ٿيندو ڦاھي گھاٽن طرف وڃي ٿو.
ان ڏينھن ڪي ٽي اين تي بلوچ قومپرست اڳواڻ عطاءُالله مينگل جو اھو چوڻ ته بلوچ لبريشن آرمي وارا اسان جا پنھنجا آھن. انھن کان لاتعلقي ڪيئن ٿو ڏيکاري سگھان، جيڪي اڀري سڀري حال آھر بلوچن لاءِ وڙھن ٿا. پنھنجي ٻڪري يا ڍور ڍڳي لاءِ ته ڪونه ٿا وڙھن. اھو چئي ھن چانھه جو ڪپ تي پروگرام جي ميزبان علي قاضي سميت سمورن ڏسندرن کي حيران پئي ڪيو ته انھن کان لاتعلق نٿو ٿي سگھان. ھن ساڳي ئي پروگرام ۾ انھن کي به شاباشون ڏنيون، جن پرويز مشرف جي ڪوھلو واري دوري دوران راڪيٽ فائر ڪيا. ”انھن جي ته پيئرن کي به سلام جن وڏي دٻ دٻاءَ سان آيل جنرلن کي ائين وڃڻ نه ڏنو ۽ کيس ٻڌايو ته بلوچ زندھ آھن.“ بلوچ قومپرست اڳواڻ جون اھڙيون کريون ڳالھيون ٻڌي آئون سنڌ جي قيادت ڏانھن واجھايان پيو، جن تازو گرفتار ٿيل نوجوانن کي ائين مرڻ ۽ سڙڻ لاءِ جيلن ۾ ڇڏي ڏنو آھي، ڄڻ ته اھي سياسي ورڪر نه پر ڪنھن گھٽيءَ ۽ چوڪ جا بدمعاش ۽ شودا ھجن جن کي ائين ننڌڻڪو ۽ لاوارث ڇڏيو ويو آھي ته جيئن ڪير به سندن وارثي نه ڪري ۽ انھن جي مٿان به لڪي چور جي ماءُ جيان روئن ۽ پشيمان ٿين. اصغر شاھ، مظفر ڀٽو، نواز خان زنئور ۽ ٻيا گرفتار ٿيل سياسي ورڪر ھيٺيئن وچولي طبقي سان واسطو رکندڙ اھڙا ڪردار آھن، جيڪي پنھنجيون صلاحيتون دنيا داريءَ لاءِ استعمال ڪن ھا ته ھن وقت خوشحال گھريلو زندگيءَ گذارين ھا، پر ھنن جو مقدر ڪو سياسي رڻ ۾ رڙھندي لکيل ھو. حالانڪه کين خبر ھئي ته سنڌ اندر ڪو به اھڙو گلزار ناھي، جيڪو مٿن ”ماچيس“ جھڙي فلم ٺاھي، جيڪا ھن سکن جي مزاحمت تي ٺاھي ھئي، نه ئي ھنن لاءِ ڪو ”ھزار چوراسي ڪي مان“ جھڙي فلم ٺاھيندو. فلم ته ڇا ھو ته پنھنجي گھر ٺاھڻ کان به ويا، پر ڪنھن لاءِ ھي اڄ به سنڌ کي اھوئي چون ٿا ته؛
تيري در کي فقير ھين ھم لوگ
دونون عالم کي قيد سي آزاد
ايڪ تيري اسير ھين ھم لوگ
سنڌ اندر ھونئن ته لا تعداد آپريشن ٿيندا رھيا آھن، پر نوي واري ڏھاڪي ۾ جيڪو آپريشن ٿيو، ان ۾ ٻين کان علاوه ٿر ۾ پنھنجي گھر سڪون جي ننڊ ستل عبدالواحد آريسر به گرفتار ٿيو. ان گرفتاريءَ دوران سندس اکيون ٻيو ڪو ڪپڙو نه ھجڻ ڪري سندس گھر واريءَ جي پوتيءَ سان ٻڌيون ويون ھيون. جيڪا قرض طور ھو انھن وٽ ڇڏي آيو ھو. آريسر صاحب پاڻ ئي لکيو آھي ته عمرڪوٽ قلعي واري ڇانوڻيءَ ۾ جڏھن کيس پٽ تي ويھاريو ويو ته ٻئي آفيسر اھڙو حڪم ڏيندڙ آفيسر سان تڪرار ڪندي چيو ھو ته”ڇا ممتاز ڀٽو کي گرفتار ڪري تون پٽ تي ويھاري سگھين ٿو. ھو به ته اھڙيون ڳالھيون ٿو ڪري جھڙيون آريسر ٿو ڪري“ سياست جي پرخار رستن تي غريبي سموري سفر دوران بدنما داغ ٿي چنبڙيل رھي ٿي. شايد تڏھن ئي غريب سياسي ڪارڪن جوزف اسٽالن جي انقلاب لاءِ ھنيل ڌاڙن جي ڍال ڏئي پاڻ به بئنڪون ڦرين ٿا، ڪارون چوري ۽ ماڻھو اغوا ڪن ٿا. ان طرح سان ھو انھن ئي ماڻھن کان لاتعلق ٿي وڃن ٿا. جي جي آجپي خاطر ھو ڪجھه ڪرڻ، وڙھڻ ۽ وڙھي مرڻ چاھين ٿا. ھيلوڪيون سرديون جڏھن ھو جيلن ۽ اذيت گھرن ۾ گذاريندڙ ته سندن قافلي مان ڪنھن جي ڇڄڻ جو به خطرو کين رھندو. انھن کي ته ڀلي ڪير نه سنڀالي، پر سندن گھر جا ڀاتي کين ڪيئن وساري سگھن. باقي رھي سنڌ، اھا سنڌ ته ان وقت به ڪو نه اٿلي پئي ھئي، جڏھن سرموڙ شاعر شيخ اياز کي ساھيوال جيل وٺيو پئي ويا. ھن کان موڪلائيندي شايد سندس زال زرينه يا ڌيئرن پڇيو ھو ته اھڙي شاعري ڇڏي ڇو نٿا ڏيو. ڪيئن چئجي ته ھنن گرفتار نوجوانن سان سندن مائٽن اھڙن حجت ڇو نه ڪئي ھوندي.