قومپرستي جي لھر ۽ ووٽن جي شرح
ڪراچي ۽ حيدرآباد وارن جلسن ۽ لاڙڪاڻي ۾ گڏ ٿيل ماڻھن کي ڏسي مونکي لاھور جي اھا ڪامورڪي گھراڻي جي فيض احمد فيض کي پڙھي ترقي پسند بڻيل خاتون ياد آئي، جنھن ھڪ ورڪشاپ دوران طعني جھڙو رمارڪ ڏنو ھو ته ”سنڌي قوم پرست ايترو ئي سنڌ ۽ سنڌين لاءِ درد رکن ٿا ته پوءِ اھي ئي ماڻھو کين ووٽ ڇو نٿا ڏين، جن جي حقن جي حاصلات لاءِ ڏينھن رات جدوجھد ڪري جي دعوي ڪن ٿا“ طبزيه سوال ورڪشاپ جي ان گروپ جي نمائندي ۽ نمايان خاتون پڇيو، جيڪو گروپ پاڪستان ۾ قوم پرستيءَ کي زھر قاتل جھڙي تشبيھه ڏئي اچاريندو آھي. پنج سال اڳ سياسي ماٺار واري زماني ۾ ان سوال جو جواب ته آئون جيئن تيئن ڪري ڏئي ويس، پر من منھنجو به مطمئن نه رھيو، اھو سوال سالن کان اسلام آباد ۽ لاھور جا طاقتور حڪمران توڻي سندن ساٿي ۽ دانشور پڇندا رھيا آھن پر ان جو ڪو به جواب نه ملي سگھيو آھي. ان ۾ ڪھڙي فارسي سمايل آھي جو منجھو ٿا. سڌي ڳالھه آھي ته سنڌي ماڻھن کي قوم پرستن مٿان اعتماد ناھي. ھڪ وفاق پرست پارٽيءَ جي سنڌي ڀوتار چيو. ”اھا رڳو سدا اقتدار ۾ رھندڙ ماڻھن جي ڳالھه نه پر ھڪ ڌر جي راءِ سمجھي وڃي ٿي جيڪي سالن کان اسلام آباد، لاھور ۽ راولپنڊيءَ جي ”وڏن چوڌرين“ کي ان راءِ جي پٽي پڙھائيندا رھيا آھن. جيڪڏھن اھا راءِ ڪجھه وقت لاءِ مڃي به وٺجي، ته پوءِ سياسي ھلچل وارن ڏينھن دوران ھي ماڻھن جا سمنڊ انھن ئي قوم پرستن جي سڏ تي ڪيئن ٿا اٿلي پون؟ ڇا اھي سنڌ جا ماڻھو ناھن، يا کين گڏ ٿيڻ جو سڏ ڏيندڙ تبديل ٿي وڃن ٿا؟ آخر اھا ڪھڙي ماجرا آھي ته ٺٺي جا ماڻھو مارشل لا خلاف ڊگھي ۽ منظم جدوجھد ھلائيندڙ رسول بخش پليجي کي ته ڪاميابيءَ جيترا ووٽ ڪون ٿا ڏين پر سندس ڀاءُ غلام قادر پليجو ۽ ڀائيٽي سسئي پليجو کي پ پ جي پليٽ فارم تان ووٽ ڏئي ڪامياب بنائين ٿا؟ ڏٺو وڃي ته اھا ماجرا صرف سنڌ جي قوم پرستن سان ئي چھٽيل رھي آھي. جڏھن ته پختون ۽ بلوچ، جيڪي سنڌين کان به سخت قبائلي ۽ سرداري نظام ھيٺ گذارين ٿا. سي وس آھر پنھنجي پنھنجي قوم پرست ۽ ترقي پسند جماعتن کي ووٽ ڏيندا اچن ٿا.
سرحدي گانڌي خان غفار خان کي پنھنجي ئي ماڻھن (پختونن) ۾ ڪو صفا آسرو به نه ھو، جو سندس مشھور چوڻي ھئي ته ”پٺاڻ عجيب قوم جا آھن، جيڪي پنھنجي اڳواڻن جو قدر انھن جي مرڻ کان پوءِ ڪن ٿا.“ اھڙين ميارن جي باوجود پختونن سندس پارٽي سان ائين توڙ نڀايو، جو پاڪستان جي ڪا به قومي اسيمبليءَ خان غفار خان جي خاندان جي فردن يا پارٽي ميمبرن کان خالي نه رھي. ساڳيو ئي حال بلوچستان جو به رھيو، جن پنھنجي قوم پرست سردارن کي ووٽ ڏيئي ھميشه اڳتي آندو، بلوچستان جي قوم پرست سياستدانن مٿان ته اڄڪلھه شر پسند سردارن واريون تھمتون پيون لڳن. پر ان کان به اڳ ملڪ جي ترقي پسند دانشورن کي بلوچستان جي قوم پرستي سردارن واري قوم پرستي لڳندي ھئي. اھو ابھام گھڻن ماڻھن کي ئي رھيو پر بلوچستان جي قوم پرست سردارن جو ھاڻوڪو ڪردار ڏسي ھڪ سياسي ڪارڪن حسرت سان دانھن ڪئي ھئي ته ”ڪاش! سنڌين منجھان به ڪو ھڪ اڌ سردار اھڙو ٿي پوي، جيڪو ستر سالن جي عمر ۾ به اصولن تان ھٽڻ بجاءِ پھاڙي پيچڙو وٺي سگھي.“
بلوچستان جي سردارن واري قوم پرستيءَ کان ھٽي مون کي تڏھن حيرانگي ٿي جڏھن ڪوئيٽا جي نوجوان صحافي ذوالفقار گراماڻيءَ ٻڌايو ته فقيراڻي طبيعت واري حئي بلوچ جي پارٽي جا 8 ضلعي ناظم چونڊجي آيا آھن. بلوچستان جي 28 ضلعن منجھان جيڪڏھن عبدالحئي بلوچ جي نيشنل پارٽي 8 ضلعا کٽي سگھي ٿي، ته پوءِ سنڌ جي ڪابه قومپرست پارٽي ھڪ به ضلعو ڇو نٿي کٽي سگھي؟ بلوچستان جي عبدالحئي بلوچ سان منھنجي ڪا ملاقات ته ناھي، پر چيو اھو ٿو وڃي ته ھو نه ته نامي گرامي سردار آھي، نه ئي نجي فوج رکندڙ ”شرپسند سردار.“ بلوچستان ۾ اڪثر ماڻھو کيس پوٽوھار جيپ يا ان کان اڳ موٽر سائيڪل تي گھمندي ڦرندي ڏسندا ھئا. پنجاب جي ته ڳالھه ئي الڳ آھي، جيڪي مخصوص پنجابي مفادن کي پاڪستاني يا ملڪي مفاد وارو رنگ چاڙھي قوم پرستيءَ کي ھميشه ننديندا آھن. پورو پاڪستان گھمي ڦري اچڻ کان پوءِ وري به اھو ئي سوال آڏو اچي ٿو ته سنڌي قوم پرستن جي چونڊجي اچڻ ۾ آخر ڪھڙي رڪاوٽ آھي! ”سنڌي ماڻھو به بادشاھ آھن ، جڏھن ڪالاباغ ڊيم ۽ پھاڙن جيڏا بار سندن ڪنڌ تي اچي پوندا آھن ته ھو قوم پرستن ڏانھن واجھائيندا آھن، پر جڏھن پارليامينٽ لاءِ نمائندا چونڊي موڪلڻ جو وارو ايندو آھي ته ھو ووٽن جون پرچيون اقتداري ڀوتارن جي کيسن ۾ وجھي ڇڏيندا آھن.“ ھڪ سياسي ڪچھڙيءَ دوران سينئر سياسي اڳواڻ دل جي اوٻر کي لفظن ۾ بيان ڪيو ته ۽ چانھه جو پورو اڌ ڪوپ ھڪ ئي ڍڪ ۾ پئي ويو، ”پر قوم پرستن ماڻھن کان ووٽ گھريا ڪڏھن آھن؟ ھنن ته سدائين آجپي ۽ خدمات جون ڳالھيون ڪيون آھن. ووٽن جي زبان ته ھنن سنڌي ماڻھن سان ڪڏھن به نه ڳالھائي آھي.“ اسان جي ھڪ پروفيسر دوست بحث ۾ گرمجوشي آڻڻ خاطر پنھنجا رمارڪس ڏيئي ڇڏيا.
ھونئن اھا حقيقت به آھي ته سنڌ اندر قومپرستيءَ جي شروعات ئي ووٽ کان انڪار تي مبني ھئي، جنھن ۾ ايوانن کي ٺڳيءَ جو ٺاھ سمجھيو ويندو ھو، تنھن زماني ۾ قوم پرست جماعتن جي نوجوان قيادت کي اھو اندازو ئي نه ھو ته سندن ان وقت جا نوجوان ڪارڪن بزرگ نه ٿيندا ۽ تعداد به وڌندو ته آخر انھن کي ڪھڙي ڪارج ۾ ڪتب آڻيندا. اليڪشن عمل کان دوريءَ سبب قوم پرست جماعتن وٽ اڄ به اڪثريت ۾ نوجوان عمرين وارا ڪارڪن آھن، جيڪڏھن جڏھن پنھنجي عملي زندگيءَ جي شروعات ڪن ٿا ته کين قوم پرست قيادت کان پنھنجي سڪ جو سڳو ٽٽندي محسوس ٿئي ٿو، قوم پرست جماعتن وٽ ھڪ وسيع حلقو ته موجود رھيو آھي، تنھنڪري ھر اليڪشن دوران ھو پاڻ ته چونڊ عمل کان پري بيٺا رھيا پر ڪجھه ماڻھن جي مدد ضرور ڪندا رھيا، اھو عمل گذريل بلدياتي چونڊن تائين جاري رھيو، سنڌ اندر قوم پرستن سان ھڪ الميو اھو به رھيو آھي ته سندن مقابلو ھر ڀيري ملڪ جي ھڪ وڏي سياسي قوت پيپلزپارٽي سان ئي رھيو آھي. ٻين صوبن ۾ قوم پرست پاڻ ھڪ وڏي قوت يا قدآور شخصيتون آھن، پر سنڌ اندر پ پ جھڙي عوامي سگھه واري پارٽيءَ سان مقابلي کين ائين چڙ ڏياري آھي، جيئن 88ع واري اليڪشن مھم جي آخري جلسي دوران ٺٺي ۾ رسول بخش پليجي کي چڙ اچي ويئي ھئي ۽ ھن ماڻھن کي ميار ڏيندي چيو ھو ته ”سونھن تي ووٽ ڏيڻا اٿو ته پوءِ ھن کان وڌيڪ ته پونم ڍلون سھڻي آھي، ان کي ووٽ ڏيو“ پر ان جي باوجود ٺٺي جي ماڻھن پ پ جي ٽڪيٽ تي بيٺل بابو غلام حسين ميمڻ کي ووٽ ڏنا ھئا.
سنڌي قوم پرستن لاءِ عام سنڌي ماڻھن وٽ اھا راءِ رھي آھي ته ”ماڻھو سنڌي قوم پرستن لاءِ عام سنڌي ماڻھن وٽ اھا ئي راءِ رھي آھي ته ”ماڻھو ڏاڍا ڀلا آھن، پر ووٽ ڀوتار کي ڏينداسين“ ان سوچ کي بدلائڻ جي حسرت 88ع ۾ سن جي سائين جي ايم سيد کي به ھئي، جنھن جي فڪر واريون پارٽيون اڄ تائين چونڊ عمل ۾ حصو وٺڻ کي وقت جو زيان قرار ڏين ٿيون. ان جي باوجود به 88ع ۾ سنڌ قومي اتحاد ٺھڻ تي ضعيف عمريءَ ۾ به ھن ڊاڪٽر حميده کھڙو ۽ ٻين اميدوارن جي چونڊ مھم ھلائي ھئي، پر سنڌين جي قوم پرستن لاءِ سوچ تبديل نه ٿي سگھي. اھا ئي سوچ بدلائڻ واري حسرت ھئي يا ڪو اعتماد، جڏھن ڊاڪٽر قادر مگسي ڊگھي قيد مان آزاديءَ کان پوءِ اعلان ڪيو ته ھو سنڌ اندر ايندڙ حڪومت سندن ھوندي، ان ڳالھه کي به ڪو ڏھاڪو سال گذري چڪا آھن. پر کين پھرين ڪاميابي ھاڻوڪي بلدياتي اليڪشن ۾ حاصل ٿي، جڏھن سندن سينئر پارٽي اڳواڻ حيدر شاھاڻي نائب تعلقي ناظم چونڊجي آيو.
ھاڻي جڏھن فلسطين ۾ حماس جھڙي ويڙھاڪ تنظيم فلسطينن جي ورايتي سياسي ڌاڪ واري گروپ ”الفتح“ کي شڪست ڏئي دنيا کي جنجھوڙي ڇڏيو آھي ته مون کي قوم پرستن جا ”عظيم جلسا“ ڏسي اھوئي خيال ايندو رھي ٿو ته گھٽين جي اھا طاقت ووٽ جي طاقت ۾ ڪڏھن تبديل ٿيندي؟