ساھ جي ڳڻتي ويساھ جو اُلڪو
جيئن ھر ڪنھن کي پنھنجو جيون ساٿي چونڊڻ جو حق آھي، تيئن ئي ھر ڪنھن کي پنھنجي پنھنجي سياسي راھ چونڊڻ جو به حق آھي، ممڪن آھي ته ان ۾ به ديس جي خوشحاليءَ لاءِ ڪي راز ۽ ڪي وڏيون مصلحتون لڪيل ھجن، جيڪي في الحال اسان جھڙن اڻڄاڻن کي سمجھه ۾ نه اينديون ھجن، پر حسين بخش ناريجي کي پاڻ کي ته شايد افسوس نه ٿيو ھجي، پر جن ماڻھن کيس ايم آر ڊي جي انھن اجلاسن جي صدارت ڪندي ڏٺو، جن ۾ بيگم نصرت ڀٽو، ولي خان ۽ مولانا فضل الرحمان جھڙا سياسي اڳواڻ سندس صدارت ھيٺ ڳالھائيندا ھئا، انھن ماڻھن ناريجي جي ھاڻوڪي فيصلي سبب افسوس ضرور ٿيو ھوندو. اھڙو فيصلو ھن ان وقت ڪيو آھي، جڏھن سندس اڳوڻي پارٽي عوامي تحريڪ جو جھونو سربراھ رسول بخش پليجو ھڪ شاندار لانگ مارچ جي سرواڻي ڪري پريس ڪلب ڪراچي تائين پھتو. ڪنھن دوست مذاق ۾ چيس ته ”حسين بخش کان ڀاڀي زرينه ڪاوڙيل آھي ته ھو سڄي عمر سياست ڪرڻ جي باوجود اولاد کي نوڪري ڏياري نه سگھيو، اھڙي خانداني دٻاءُ سبب ھن حڪمران جماعت ۾ شموليت اختيار ڪئي آھي.“ ڀلي ته حسين بخش جي ويجھن دوستن جي اھا مذاق ھجي پر آئون اھا ڳالھه شايد مذاق طور به قبول نه ڪريان. ڇو ته جيڪا زرينه، حسين بخش کي جيل وڃڻ لاءِ اتساھيندي ھجي، سا کيس اقتداري ويگن جي پٺين سيٽن تي ڪيئن ويھاريندي؟ ۽ واقعي وارھ ۾ حسين بخش چيف منسٽر جي پروٽوڪول آفيسر سان گڏ پٺين سيٽن تي ويٺل ھو.
اھو ليکو چوکو ته ھو پاڻ ئي ٻڌائيندو ته بدين ۾ ھن گھڻا ڦٽڪا کاڌا ۽ ڪيترو عرصو جيل ۾ رھيو، اسان ته صرف ايترو ڄاڻون ٿا ته ھو کاٻي ڌر جو محنتي سياسي ڪارڪن ھو، جنھن مان اڃان ڪي وڌيڪ اميدون ھيون.
ايمان سلامت ھر ڪو منگي
اسان عشق سلامت منگدي ھو.
عشق جي سلامتي ڏاڍي ڏکي ٿي پئي ھئي، خاص ڪري اسان جھڙن سماجن ۾ جتي نظرياتي ڀڃ ڊاھ ماڻھن جا من ڊاھي ڇڏيا آھن“ مسلم ليگ ۾ شموليت نه ڪري ھا ته ڀلا ڇا ڪري ھا؟“ حسين بخش جي ھڪ حمايتيءَ سوال ڪيو. شايد ڪجھه به نه! ڇا سڄي عمر ڪڏھن ساڄي پاسي جي، ڪڏھن کاٻي پاسي جي سياست ڪرڻ ضروري آھي؟ ھڪڙي دفعي مليل حياتيءَ ۾ ڪجھه ئي ماڻھن کي پنھنجي ڪا حيثيث ۽ ڪو وزن ٺاھڻ جو موقعو ملندو آھي. ان کي ڇو وڃائجي؟ (ھي ڪھڙا ماڻھو آھن، جيڪي پنھنجي ھٿن سان پنھنجو بت ڊاھي رھيا آھن؟!) ڪنھن دوست ٻڌايو ته چي گويرا ايشيا ۽ آفريڪا سميت يورپ ۾ تمام گھڻن آرٽسٽن، فنڪارن ۽ راڳين لاءِ اڄ به اتساه جو سبب بڻيل آھي. اھي فنڪار ۽ آرٽسٽ ھونئن ته عام رواجي سياست کان خائف ھجن ٿا، پر ماضيءَ جي مقبول گوريلا ليڊر جي اسڪيچ واريون شرٽون ۽ ٽوپيون وڏي شوق سان پائين ٿا. نيلسن منڊيلا کي ئي ڏسو، حياتيءَ جي آخري ڏاڪن تي ڪيڏي نه عظمت ۽ وقار سان اچي پھتو آھي. ڪنھن دوست چيو ته، ”اسان جي سياسي اڳواڻن واري نسل مان ھجي ھا (خدا ائين نه ڪري) ته اڃان تائين نه رڳو اقتدار کي چنبڙيل ھجي ھا، پر ”نظريه ضرورت“ تحت ايتري ڪرپشن ڪري ھا، جو آفريڪي ماڻھو انقلاب تان ئي ويساھ کڻي وڃن ھا ۽ نئين سر اھڙن جڙتو انقلابين مان جان آجي ڪرائڻ لاءِ تحريڪون ھلائين ھا.“ پري ڇو ٿا وڃو، پنھنجي جھوني اشتراڪي ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ کي ڏسو، جيئن به آھي جھڙي تھڙي حال ۾ به انھن انقلابين سان نڀائيندو ٿو اچي، جيڪي ھاڻي تمام ٿورائيءَ ۾ تبديل ٿيندا پيا وڃن.“ لاڙڪاڻي جي ھڪ اديب چيو، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻيءَ جيئن کاٻي ڌر جي اڪثر پڙھيل لکيل نوجوانن لاءِ اتساھ جو ذريعو ھو، تيئن ئي سندس ننھن ڪلپنا ديويءَ کي به ڪجھه جوشيلن ڪارڪنن ڪامريڊ جو ھڪ جديد ۽ خوبصورت عڪس قرار ڏنو ھو، ڪلپنا جا ڪجھه اخباري مداح ته ان حد تائين لکڻ لڳا ته سنڌ ۾ ٽيگور جي شانتي نڪتين جو خواب ان ڪامريڊ جي ننھن پورو ڪندي، جيڪو جوانيءَ ۾ شانتي نڪتين پڙھڻ ويو ھو. شانتي نڪتين جي سنڌي ايڊيشن وارو خواب ان ڪري به ختم ٿي ويو جو ڪلپنا امتياز شيخ واري ايس ڊي اي کان پوءِ ان سان گڏ مسلم ليگ ۾ شموليت اختيار ڪئي. ھاڻي جڏھن شڪارپور مان امتياز شيخ جو ويجھو ساٿي ڀاڀل ڀيو گرفتار ٿيو ته مون ڪلپنا کي فون ڪري پڇيو ته ھاڻي سندس گرفتاريءَ جو وارو ته ناھي؟ جنھن تي ھن وراڻيو ته ”امتياز کي سک ۾ ڪونه ڇڏيم، ھاڻي ڏک ۾ ان کي ڪيئن ٿي ڇڏي سگھان. ھونئن به امتياز سان اھڙا ليکا ته نه ڪبا.“ شايد انھن لمحن لاءِ ئي غالب چئي ويو ته؛
بازيچه اطفال ھي دنيا ميري آگي
ھوتا ھي شب و روز تماشه ميري آگي.
ڪشمور ۾ ئي مون کي خبر پئي ته پراڻو ڪميونسٽ گھنشام پرڪاش اڄڪلھه ممبئي ۾ رھي ٿو. شروع ۾ ڪلينڪ ھلائيندو ھو، پر ھاڻي سنڌيءَ ۾ ھڪ رسالو ڪڍي ٿو، جنھن ۾ پاڻ واري سنڌ کي ھو ”مقبوضه سنڌ“ لکي ان جا احوال شايد ڪري ٿو، جنھن تان سندس سھرو کيس ٽوڪيندو رھي ٿو ته ”تنھنجا ڦڏي جا ڪم جھڙا ھُتي تھڙا ھتي.“
گھنشام پرڪاش کي نوي جي شروعاتي سالن ۾ تڏھن گرفتار ڪيو ويو ھو، جڏھن سنڌ اندر سياسي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن لاءِ ھڪ ڀيرو ٻيھر ڌرتي تنگ ڪئي وئي ھئي. انھن ڏينھن ۾ ڊاڪٽر دودي مھيريءَ کي چمبڙ مان گرفتار ڪيو ويو ھو. جڏھن ته عبدالواحد آريسر کي ٿڌي ٿيل واريءَ واري اباڻي ڳوٺ منجھان تڏھن گرفتار ڪيو ويو ھو جڏھن ھو پنھنجي ڳوٺاين سان تاش راند کيڏي واپس گھر اچي آھليو ھو. عبدالواحد آريسر کان شايد اھا گرفتاري ڪڏھن نه وسري، ڇو ته ان وقت اھلڪارن سندس اکيون سندس ئي گھر واري جي گنديءَ (پوتيءَ) سان ٻڌيون ھيون. اسان جھڙن ڏتڙيل سماجن ۾ اھڙن مرحلن منجھان گذري ايندڙن کي ماڻھو وڏو پيار ۽ پاٻوھ ڏين ٿا. اتساھ جو ذريعو سمجھن ٿا پر جيڪڏھن اھي ماڻھو ڪنھن به اقتداري سياسي ويگن ۾ چڙھي پون ته ھنن جي خاندانن جون زندگيون ته سوليون ٿي پونديون. پر ماڻھن جو ويساھ............؟! ان جو ڇا ٿيندو جن ويساھ ڪيو.
جس منزل نون عشق پچاوي
ايمان نون خبر نه ھو.
اولاد ۽ دنياوري مجبوريون ته ھر ڪنھن کي ٿين ٿيون، پر طمع جي تنوار ڪو ڪو ئي ڇڏي ٿو. جڏھن اھا تنوار ڇڏي ڏين ٿا، تڏھن ئي مان مرتبو ۽ ھڪ رتبو حاصل ٿئي ٿو. سنڌ اندر سياسي سرگرميءَ جي مالھا جنھن طريقي سان ٽٽي. ان ته ماڻھن منجھان ماڻھن جا ويساھ ئي کڻائي ڇڏيا. جيئن ان دور ۾ ”ڪڻو منجھه قرار، ھئا ھيڪاندا سنگ ۾“ پر ھاڻي ته ”نه ڄاڻ ٻيھار، ڪير ملندو ڪنھن سين.“ رستو الڳ ڪرڻ ۾ به جنھن وقار ۽ مان مرتبي جي تقاضا ڪئي ٿي وڃي، ھتي ته اھا به پوري مشڪل سان ٿي ٿئي.
نئين ديري ۾ حسين بخش ناريجي جو گھر بينظير ڀٽو جي گھر جي بلڪل سامھون آھي. جڏھن ته ڪچي ۾ سندن زمينون به ھڪ ٻئي ڀرسان آھن.عوامي تحريڪ جھڙي ماڊل تنظيم منجھان جڏھن اسماعيل راھو ۽ ٻين سميت ھو ڌار ٿيا ته ڪجھه وقت جي سرگرميءَ کان پوءِ ناريجي پ پ ۾ شموليت اختيار ڪئي. آخري ڏينھن م ھو پ پ (ش ڀ) جو ڪارڪن ٿي ڪم ڪندو رھيو پر اقتدار جو مزو نه کيس پ پ ، نه ئي پ پ (ش ڀ) ڏياريو. شايد آخري پ پ حڪومتي دور ۾ سندس صلاحڪاري جو آرڊر به جاري ٿيو ھو. پر ان تي عمل ٿيڻ کان اڳ ئي حڪومت ھلي وئي، جنھن ۾ کيس اھا صلاحڪاري ملڻي ھئي. ”جيڪڏھن وڏو وزير، ناريجي تي راضي به ٿي پئي ته وڌ ۾ وڌ ٽيھه ھزار پگھار واري صلاحڪاري، گاڏي، آفيس ۽ فون جون سھولتون ڏياري سگھي ٿو. پر حسين بخش کي اھو ناريجو ته نٿو بڻائي سگھي، جنھن لاءِ ڪاليجن جا شاگرد به ”جيئي جيئي“ جا نعرا ھڻندا ھئا ، ھڪ سياسي ڪارڪن چيو.
ڪجھه ماڻھن جو خيال آھي ته پ پ ھجي يا مسلم ليگ اقتداري راند واري سياست ڪندڙ پارٽين ۾ پڙھيل لکيل وچولي طبقي جو ڪوبه مستقبل ناھي. اھا الڳ ڳالھه آھي ته جنھن روشن خيال اعتدال پسنديءَ جا ھوڪا اڄوڪا حڪمران ڏئي رھيا آھن، ان روشن خياليءَ جي راھ سنوارڻ لاءِ لاتعداد سنڌيءَ نوجوانن پنھنجو رت ڏيئي جي تيل جيان جلايو، پر ان سفر ۾ ڪجھه ماڻھن منزل نه ڏسي ٿڪجي وڃي اقتدار جي ڇانو ورتي.
ان ڏينھن ڪنھن دوست ڪيرت ٻاٻاڻيءَ جي انڊيا ۾ ڇپيل ڪتاب جون اھي ڪاپيون ڏيکاريون، جن ۾ ڪيرت کي شاھ محمد شاھ پاران ڪابل ۾ (اجمل خٽڪ وٽان) لکيل اھي خط به موجود آھن جن کي پڙھي خوابن ۾ رھندڙ انقلابي جوشيلا به ٿي سگھن ٿا پر شاھ محمد شاھ پاڻ اھا واٽ ئي ڇڏي ڏني، جنھن تي ھلندي ويجھڙائيءَ ۾ منزل جو ڪو ڏس پتو نه ملندو. ائين به ناھي ته ڄام ساقي، حسين بخش ناريجي يا شاھ محمد شاھ جي اقتداري پارٽين ۾ وڃڻ سان ڪا آدرشي تحريڪ مري کپي وئي ۽ ان جو نالو نشان به نه رھيو، پر اڄ به ڪيترائي نوجوان پنھنجي اکين ۾ اجتماعي آجپي جا سرخ ۽ سھانا سپنا سانڍي اڳتي وڌندا رھن ٿا، جن کي اسان جو امداد روڪيندو به رھي ٿو ته؛
عشق جي راھن مٿي ڪاوا اڀا
تون نه ھل، جان بھاران، تون نه ھل.
پر پوءِ به سفر ته جاري رھڻو آھي، ڪنھن جو ڪھڙي طرف ته ڪنھن جو ڪھڙي طرف، ڪجھه ماڻھن کي مايوسي پراڻن کاھوڙين جون ھاڻوڪيون سرگرميون ڏسي ٿئي ٿي، جيڪي پاڻ کي اھا ئي آٿٿ ڏين ٿا ته؛
دل نادان تجھي ھوا کيا ھي
آخر اس درد کو دوا کيا ھي
ھم ڪو ان سي ھي وفا کي اميد
جو نھين جانتي وفا کيا ھي.