واري ۾ (آڪٽوبر 1968ع)
ٻن هفتن جي طبي اصطلاحن موجب ڪمپلسري ريسٽ (Compulsory rest) کان پوءِ مون کي واري (Warri) پهچايو ويو جتي مون ڏهين آڪٽوبر 1968ع تي بحيثيت سينئر ميڊيڪل آفيسر چارج ورتي.
هي هڪ پراڻو تاريخي شهر آهي، آبادي ۽ پکيڙ ۾ حيدرآباد کان ڪجهه وڏو لڳي ٿو. هتي منهنجي رهائش ڪيٽرنگ ريسٽ هائوس (Catering Rest House) ۾ آهي جنهن جون تصويرون هن خط سان گڏ موڪليان ٿو.
واري بينن اسٽيٽ جو ٻيو نمبر اهم شهر آهي ۽ ڪافي سرسبز ۽ رونق وارو بحري بندرگاهه آهي ۽ هتي صاف سٿرو ايئرپورٽ به آهي جو هن وقت فوجي ضروريات لاءِ استعمال ٿي رهيو آهي. هتي پيٽرول گهڻو نڪري ٿو ان ڪري هتي غير ملڪي ماڻهو جن ۾ انجنيئر ۽ ٻيا فني آفيسر شامل آهن گهڻا ڏسجن ٿا. هتي هڪ جديد آئل ريفائنري به آهي جنهن جي هن وقت گهڻي حفاظت ڪيئ پئي وڃي. هي شهر واپار جي لحاظ کان به ڪافي مشهور آهي.
واريءَ جو شهر هونئن به مون کي پيارو آهي ۽ مان ڪڏهن به ان کي وساري نه سگهندس جو اِتي منهنجي ڪن سنڌي ڪٽنبن سان ڏيٺ ويٺ ٿي، جن مونکي ڏاڍو قرب ۽ عزت ڏني.
چيلارام سنز هڪ وڏي سنڌين جي فرم آهي جنهن جو ذڪر آئون وقت بوقت خطن ۾ ڪندو رهيو آهيان.
لڙائيءَ جي دوران زخمين (Casualties) جو تعداد وڌي وڃڻ ڪري اسان واريءَ جي سيلرز ڪلب (Sailers Club) ۾ به زخميلن لاءِ عارضي ڪئمپ بنايو آهي. هتي مون سيلرز ڪلب جي وزيٽرس بوڪ تي سنڌ جي مايهء ناز اديب ۽ چيف انجنيئر الطاف شيخ جا لکيل ريمارڪس پڙهيا.
هن اسپتال جي سينئر اسٽاف ۾ مون کان علاوه هڪ انگريز اسٽيونسن (Dr. Setvenson) ۽ هڪ مقامي نائجيرين ڊاڪٽر Oni Opaka آهن. منهنجي چارج وٺڻ جي ٻئي ڏينهن بيافرا وارن جي جهازن واري پورٽ تي بمباري شروع ڪئي. جيئن ته اسان جي هيءَ اسپتال واري پورٽ کي گهڻو قريب آهي، هڪ بم اسان جي اسپتال جي ڪمپائونڊ ۾ اچي ڦاٽو.
مون کي اهو ڏينهن ياد آهي جڏهن اسان جي اسپتال جو سارو عملو ڀڄي ويو ۽ ڪيترا مريض به ڀڄي ويا.
هاڻي آئون اڪيلو هن اپستال جو ڪاروبار هلائڻ لڳس ۽ سموري سرڪاري ٽپال جي خط و ڪتابت چيف ميڊيڪل آفيسر جي عهدي ۽ دستخط سان ڪرڻ لڳس. بلڪل ائين جيئن ٻهراڙين جي ننڍن پرائمري اسڪولن ۾ فقط هڪ ئي استاد مقرر ٿيل هوندو آهي سو پاڻ کي ”هم“ يعني هيڊ ماستر لکي دستخط ڪندو آهي.
مان جيئن ته تازو پاڪستان ۾ 65 1966ع واري جنگ ۾ پاڪستاني فوج ۾ ڪميشنڊ آفيسر طور ڪم ڪري چڪو هوس جتي مان نه صرف انهن هوائي حملن (Air raids) جو ۽ موم بتيءَ تي ڪم ڪرڻ جو عادي بنجي چڪو هوس بلڪه سول ڊفينس جي به پوري تربيت ورتل هيم تنهنڪري ٻين ڊاڪٽر جي بنسبت گهڻو پريشان ڪو نه پئي ٿيس وفاقي سيڪريٽري هيلٿ ڊاڪٽر اڪومي (Dr. Ikomi) جيڪو مونکي سندس آفيس ۾ نقشي تي بيافرا جنگ کان متاثر ٿيل علائقو ڏيکاري رهيو هو، تڏهن مون ٻڌايومانس ته پاڪستان ۾ تازو ئي ختم ٿيل 66 1965ع واري پاڪ پارڪ جنگ ۾ مان پاڪستاني مسلح افواج ۾ ڪم ڪري چڪو آهيان، جتي مونکي بهتر ڪاڪردگيءَ جو تمغو به مليل آهي تڏهن چيائين ته ”يقيناً“ ”اهو ئي سبب آهي جو هنن هنگامي حالات ۾ به توهان پاڻ کي هتي پُرسڪون محسوس ڪري رهيا آهيو. حالانڪ ٻيا ڪيترا غير ملڪي ڊاڪٽر جيڪي اسان چونڊيا تن مان گهڻا واپس موٽي ويا آهن“.
واري بندرگاهه تي بمباريءَ کان جلد ئي پوءِ پوسٽ ريڊ (Post raid) ڪاروايون شروع ٿي ويون. ايمبولينس توڙي خانگي ۽ پرائيويٽ گاڏيون بيشمار زخمين کي اسان وٽ اسپتال ۾ پهچائڻ لڳيون. جتي مان اڪيلو ٻئي جونيئر اسٽاف جي مدد سان منهن ڏئي رهيو هوس.
اسان ڪيترن زخمين جي جسمن مان شارپينل ڪڍيا جن مان ڪجهه اڃا تائين مون وٽ سوبينئر جي صورت ۾ سانڍيل آهن. مون کي مٿي کنهڻ جي فرصت به ڪا نه هئي. در حقيقت ڊاڪٽريءَ جو پيشو اهڙو آهي جو انسان روزگار سان گڏ ان کي جيڪڏهن انساني خدمت ڪري وٺي ۽ سچي جذبي سان ڪم ڪري ته ان مان يقيناً، عبادت جيترو سڪون حاصل ڪري سگهي ٿو.
منهنجي پهرين پوسٽنگ Wari شهر ۾ ٿي هئي. هتي اسپتال ۾ هڪ I/C ڊاڪٽر Stevansan سٽيونسن جيڪو برطانيه جو هو ۽ هڪ ٻيو اتي جو لوڪل ڊاڪٽر Oni Opaka هي سرجن هو. هن MBBS ۽ FRCS لنڊن مان پاس ڪيا هئا. زور سان ڳالهائيندو هو. اسپتال جي گيٽ تي پهچندو هو ته خبر پئجي ويندي هئي ته هو اچي ويو آهي. باقي هونئن نرم دل ۽ قابل ڊاڪٽر هو.
واري Wari ۾ منهنجو ٻيو گهاٽو دوست مسٽر محمد اڪرم اوپل رهندو هو، جيڪو Federal Government College جو Principal هو. ان زماني ۾ پاڪستان جو نئون درالحڪومت Islamabad ٺهي رهيو هو. پاڪستان گورنمينٽ سڀني ٻهرين ملڪن ۾ ڪم ڪندڙ پاڪستانين کي سفارتخانه جي معرفت اسلام آباد ۾ پلاٽ وٺڻ جي آفر ڪئي. مسٽر اوپل فوراً اتي هڪ هزار گز جو پلاٽ بڪ ڪرايو ۽ مون کي پڻ چيائين. آئون به اتي وٺان پر مون چيو. حيدرآباد کان پري ڪير رهندو جيڪا منهنجي وڏي غلطي هئي. هن موصوف اهو پلاٽ ٺهرائي Foreign Embasy وارن کي ڪرائي تي ڏنو ۽ Dollars ۾ ڪرايو وصول ڪرڻ لڳو. Wari جي انهي ڪاليج جو پرنسيپال Mr. Davis هڪ انگريز هو. اڪيلو رهندو هو. ان کي سڀني شاگردن جا نالا ياد هوندا هئا ۽ ٽائيم جو ايترو پابند جو گهڙي ڏسي ٻڌائي سگهبو هو ته هينئر Wash room ۾ هوندو، هينئر ناشتو ڪري رهندو هوندو وغيره. واري Warri ۾ منهن جو گهر S.S.Q سينئير سروسز ڪوارٽر جنهن ۾ انگريز رهندا هئا. 2000 گز تي ٺهيل آهي، پر ان ۾ صرف 2 Bed Room ۽ هڪ وڏو Drawing Room آهي، باقي چوڌاري باغ جهنگل هئا. Warri شهر کان هڪ نهر ذريعي Motor Boal ۾ ويهي هڪ ڳوٺ ڏي گهمڻ وياسين اتي هڪ پاڪستاني ڊاڪٽر رهندو هو. اها هن جي سرڪاري Motor Boat هئي، اتي ان ڳوٺ ۾ 2-3 فوٽ ويڪرا رستا هئا Bicycle يا Motor Cycle کانسواءِ ڪا ڪار يا چار ڦيٿي گاڏي ڪانه ڏٺي سون.
هتي Gymkhana وانگر ڪلب هئي، جتي اڪثر يورپين گورا ۽ انهن جو زالون ۽ ٻار ايندا هئا. Swimming ڪندا هئا. Table Tennis، Tennis وغيره کيڏندا هئا. آئون ان ڪلب جو Member هئس ان ڪري انگريزن سان دوستي ٿي ويئي. ڪڏهن ڪو بيمار ٿي پوندو هو ته مون وٽ گهر ۾ علاج ڪرائڻ ايندا هئا.